Köşpendıler - İ - Almas qylyş-07

Jūrt osy sözderdı aitqan jıgıtke qarai qaldy. Būl jıgıt Jänıbek sūltannyñ balasy Qasym iedı. Ūzyn boily, qoşqar mūryn, aq sūr jıgıt özıne qadala qalğan samsağan jandardan qaiyspai, közı şoqtai jainağan qalpynda, otyrğan ornynan qozğalmady. Üstıne badana köz kıreuke kigen, han aldynda suyryla söilegen osynau jas batyr kenet jūrtqa ūnai qaldy. Al ūnatpağandar Şyñğys ūrpağyna «özıñnen ülkender otyrğanda, senıñ söileuıñ iersı» dep aita almady.
Äbılqaiyr oğan bajailai köz tastady. «Būryn qalai nazar audarmai kelgenmın, — dedı ol ışınen, — Jänıbek sūltannyñ myna balasy bolaiyn dep-aq tūr ieken! — Ol aqyryn iezu tartyp jymidy. — ärine, onyñ degenıne özge sūltandar jetkızse».
Oiğa şomyp ketken Asan Qaiğy iendı basyn köterdı.
— Beibıtşılık ärqaşan halyqtyñ kökeikestı mūraty, sen sol halyq mūratyn köksep otyrsyñ, Qotan jyrau, — dedı. Bas bäige senıkı, — iendı ol Qaztuğanğa qarady, — ieldıñ ieldıgın, ierdıñ ierlıgın madaqtau o da bır paş önege, bıraq ierlık iel şabuğa bağyştalsa iezgılıkke ainalady. Demek, Jeihūn özenındei tasyğan jyryñ üşın orta bäigenı sağan ūsynar iedık, ot auyzdy, oraq tıldı Qaztuğan jyrau, bıraq aqylgöi Qotan qart Qypşaqtyñ özge ielge ietken qiiänatyn betıñe basyp, tūsağan jylqydai örısıñdı keñıttırmedı. Sol sebepten älı de aitylmağan jyryñ qalğan ıspettes. Qypşaq qūr ğana basqa ielderdı şauyp qoiğan joq qoi, öz ielın qorğağandağy ierlıgın iestısek der iedım...
Bas bäigenı alğan Arğyn jağy şat-şadyman bop tasydy. Ataly sözge toq-
tap üirengen jūrt Asan Qaiğy şeşımıne riza iekenın bıldırdı. Asan şeşımın Qaztuğan da ädılettı kördı. Jeñılıp qap pärmene boldym demedı. Tek Aqjol bimen baq kündes Qobylandy batyr ğana namys oty küidırıp taqat iete almai, ıştei alai-dülei.
Aitys tızgının qolyna ūstağan Asan Qaiğy älı de qyzu otyrğan Qaztuğandy tejegısı kelmei:
— Söile, jyrau, — dep dombyrasyn ūstattyrdy.
äbden qyzyp alğan Qaztuğan küttırmedı. Äbılqaiyr hanğa qarap dombyrasyn qağyp-qağyp jıberıp:
— Qalğan jyrdy tağy da tarih özı jyrlasyn, Qaztuğan jyrau auzynan äleumet tek tyñdasyn. Qūlaqqa jağymsyz jai bolsa, keşıre körsın, han iem, — dep jyrau özınıñ aitar sözıne rūqsat sūrady hannan.
Qarapaiym iel qamyn oilağan, qyzyl tılın qaru ietken qazaq jyraulary ärqaşanda öz oilaryn aşyq aitqan.
Bıraq... «ataly sözge arsyz toqtamas», däuırınde hanğa da şyndyqty tyñdau bır ğanibet ıs iedı. Sol salttan şyğa almai Äbılqaiyr da:
— Aqyn iel ierkesı, aita ber qorğanbai jyryñdy, — dedı salğyrt, Qaztuğannyñ aitar sözınen küiınerın kün būryn sezse de keñpeiıl körınbek bop.
Qaztuğan jyrau äsem kösılgen jorğadai tolğauyn iemın-ierkın bastap kettı. Azdağan üzılıspen bır ğasyrğa juyq jürgızılgen Şyñğyshan jäne onyñ ūrpaqtarynyñ şapqynşylyğy bır myñ iekı jüz altynşy jyly Monğol memleketı qūrylysymen-aq bastalğan. Osynyñ aldynda ğana özın Şyñğyshan dep atağan, äkesı qiiättan, şeşesı ta-ta 26  ielınen şyqqan Temuçin qūr ğana monğoldardyñ özara talasyn basyp qoiğan joq, ieñ aldymen monğol ielımen aralas Kerulen, Argun, Onon, Orhon özenderınıñ boiynda köşıp jürgen Kerei, Naiman rularyn jeñıp aldy.
Bır myñ iekı jüz jetınşı jyly monğoldar İenisei özenınıñ joğary jağy men Selengı özenınıñ soltüstık tūsyn jailağan ūsaq ielderdı jaulauğa kırıstı. Osy attanystarynyñ arqasynda Şyñğyshan äskerın qarulandyruğa öte mañyzy bar, temır öndıru önerkäsıbıne bai ölkege ie boldy. Sol jyly-aq Şyñğyshan Ortalyq Aziiädağy Si-Si dep atalatyn bır kezde Qytaidy tıtıretken tungus memleketın özıne qaratty. Jauynger atty äskerın qosyp özınıñ şebın köbeittı. Sodan keiın olar, jer moiny qaşyq Şyğys Türkıstandağy ūiğyrlardy bağyndyrdy. Osy kezde monğoldar qyrğyz, buriat, oirat sekıldı Oñtüstık jäne Ortalyq Sıbırdı jailağan bırtalai ielderıne dürk tidı. Bır myñ iekı jüz on bırınşı jyly Şyñğys qalyñ qolmen Qytaiğa attandy. Üş jyl soğysyp aqyrynda Pekindı aldy. İendı Şyñğyshan iekı jüz myñ äskermen Orta Aziiäğa bet būrdy. Horezm şahy Mūhammed monğoldarğa qarsy tūrarlyqtai äskerı bolğanmen, betpe-bet kelıp aiqasudan bas tartyp, bar küşın jeke qalalaryn qorğauğa bölşektedı. Sonyñ saldarynan Şyñğys äskerı Horezm, Samarqant, Merv, Būqar — bärın jeke-jeke şapty. Būl oğan Orta Aziiänyñ bar äskerımen qan maidanda betpe-bet kezdesuden jeñıl tüstı. Bır myñ iekı jüz on toğyzynşy jyldan bastap üş jyldyñ ışınde Şyñğyshan äskerı bükıl Orta Aziiäny özıne bağyndyrdy. Orta Aziiä halyqtary basqynşylarğa qarsy san ret köterıldı, bıraq monğol handary olardyñ köterılısın qan-josa ietıp, basyp tastap otyrdy.
Osy jyldary Joşy äskerı qazaqtyñ köp jerın alyp, İertıs, İesıl, Tobyl, Nūra özenderınen ötıp Ūlytauğa kelıp tuyn tıktı. Orta Aziiäny şauyp bolğannan keiın, Şyñğyshan Qypşaq ielımen şekaralas Şyğys İevropany jaulap aluğa kırıstı.
Jebe men Sübıtai bahadurlar basqarğan otyz myñ äsker bır myñ iekı jüz jiyrma iekınşı jyly soltüstık İran arqyly Azerbaijandy qanğa boiady. İendı kezek gruzindıkı boldy. Bes millionğa juyq Gruziiä halqynyñ jan aiamai qarsylasuyna qaramai, Jebenıñ qūrğan ailasynyñ arqasynda bır künnıñ ışınde otyz myñ äskerın qyryp, monğoldar soltüstık jağynan Derbentke taiady. Būl aradan ötu oñai bolmağandyqtan monğoldar Şirvan şahqa «Sendermen beibıtşılık bıtım ısteuge bırneşe adam ğana keldık» dep kısı saldy. Şirvan şah aldağandy bılmei, basty on adamyn jıberdı. Monğoldar bıreuın öltırıp, qalğan toğyzyna: «İeger de senderdıñ ölgılerıñ kelmese joldy körsetıñder» dedı. Olar qoryqqanynan Derbenttıñ qiiäly jartas, tūñğiyq qūzdy, yñğyl-jyñğyldy ūry sailary arasymen monğoldardy aman-iesen soltüstık Kavkazğa jetkızdı. Soltüstık Kavkazda tūratyn alan jūrty «monğolğa bırıgıp qarsy tūraiyq» dep Qypşaqtardy bolysuğa şaqyrdy. Qypşaqtyñ qalyñ atty äskerı alandarğa kelıp qosyldy. Monğoldarmen ülken aiqas boldy. İekı jağy teñ tüstı. Qaitadan ūrysqa daiyndaldy. Alan men Qypşaqty jeñe almaitynyna közı jetken monğoldar Qypşaqtarğa köp tartumen «sender bızben qandas ielsıñder, alandar böten jūrt, bız sendermen bıtımge kelemız, olarğa bolysuşy bolmañdar» dep kısı saldy. Monğoldyñ altyn-kümısıne qyzyqqan Qypşaq batyrlary alandardy tastap keiın şegındı. Jalğyz qalğan alandardy monğoldar qan-josa ietıp qyrdy.
Al Qypşaqtar «Bıtımge kelısetın boldyq, bızge timeidı» ieken dep äskerlerın üidı-üiıne taratyp, jaibaraqat jata berdı. Sol uaqytta ala¦dardy jeñgen monğoldar, sau ietıp būlardyñ ielıne jetıp keldı. Äskerın taratyp jıbergen Qypşaqtar monğoldarğa tötep bere almady. Bırı Donğa, bırı Qyrymğa qaşty. Osy uaqyttağy Qypşaqtardyñ hany Qotan 27  orystarğa kep «mağan tuğan kün sağan da tuady, bırıgıp monğolğa qarsy şyğaiyq» dep ötındı. Orys kniazdary uädesın beredı. Sol künnen bastap Qypşaq ielınıñ basqynşylarmen auyr aiqasy bastaldy.
Beibıt ielderdı qan jylatqan Şyñğyshandy surettegende, bır qara albasty qūbyjyq kele jatqandai qobalji, alan jūrtyn satyp ketken Qypşaq handarynyñ opasyzdyğyn jyr ietkende, qarabet bolğan jandai közın jerden almai qinalyp zar şekken Qaztuğan jyrau, tolğauynyñ Şyñğyshanğa tier jerıne jetkenınde tıptı zärlenıp kettı. Bauyry qyzğan bäige atyndai serpılıp sala berdı. Jauyna qarsy şyqqan orys, Qypşaq jauyngerlerınıñ däl ortasynda özı kele jatqandai, qarağai dombyrasyn dübırletıp, közınen jalyn atyp, qahar töktı.
Orys, Qypşaq bolyp bırıgıp, basyp alğaly attanğan jauyna qarsy şyqqanyn jyrlağanda ier köñıldı batyr jyraudyñ ünınen maqtanğan, quanyşty, adamdy qandy kekke şaqyrar bır qūdırettı saz iestıldı. Osylai şalqi qalğan Qaztuğan Qalqa ūrysyn aitqanda kenet «ätteñ, ätteñ!» dep küñırene kübırledı.
Bır myñ iekı jüz jiyrma üşınşı jyly mamyr aiynda Dnepr özenınıñ jağasyndağy Oleşia degen jerde orys, Qypşaq äskerı jinaldy. Būğan bar äskerımen Kiev kniazı Mstislav Romanoviç, Galiç Mstislav Mstislavoviç, Çernigov kniazı Vladimir Riurikoviç, tağy basqa Çernigov kniazdary men Qypşaq handary tegıs keldı. Būdan basqa Smolenskıden, Kurskıden, tağy böten orys jerlerınen köptegen jauyngerler qosyldy. Mūndai nöpır äsker orys jerınde būryn bas qosyp körmegen-dı.
Kalka ūrysy dep atalyp ketken monğol, orys, Qypşaq qyrğynyn tarihşy Raşid-ad-Din bylai dep jazady: «Orys pen Qypşaqtar daiyndalyp köp äsker jinady. Jauynyñ köp iekenın körıp monğoldar keiın şegındı. Monğoldardy qoryqqanynan şegındı dep oilağan Qypşaqtar men orystar olardy jiyrma kün soñynan qudy. Kenet monğoldar attarynyñ basyn keiın būryp alyp, quyp kele jatqan äskerlerdıñ qosyluyna mümkındık bermei, bırazyn qyryp saldy. Bır apta boiy ūrysty, aqyrynda Qypşaq pen orystar şydai almai qaşuğa mäjbür boldy. Monğoldar soñdarynan qalmai ökşelep, qalalaryn qiratyp, jūrtyn bostyryp jıberdı».
Kalka özenınde orys pen Qypşaq äskerınıñ jeñıluınde anyğynda iekı sebep bolğan-dy. Dneprden ötıp segız kündei jauyn quğan orys pen Qypşaq polktarynyñ arasy tym alystap ketken-dı. Osy jağdaidan otyz bırınşı mamyr künı Kalka özenınde tobyn jazbai qarsy atoi bergen monğol äskerıne būlar bas qosyp qarsy şyğatyn mümkındıkterı bolmağan. Äitse de Galiç kniazı Mstislav Mstislavoviç özımen ala köz Kiev kniazı Mstislav Romanoviçty habarlandyrmai, Qypşaqtarmen bırıgıp qan tögıs aiqas aşty. Monğoldardyñ aldyñğy şebın jeñıp, bas küşıne şabuyl jasady. Ūrys öte qatty boldy. Qan sudai aqty. Bıraq būl ğalamat aiqasty ieñ aldymen Qypşaqtar büldırdı, olar iejelgı täsılı — qaşqan bolyp jaudy iertıp, arttarynda kütıp tūrğan äskerınıñ qolyna tüsıretın ädetterıne salmaq bop keiın şegıne bastady. Bır toby şegınıp iedı, oğan özgesı asyğa qosyldy. Būny körgen orys polkterı de keiın tym-tyraqai bosty. Aqyrynda, soñynan türe tigen monğoldarğa qarsylyq ıstei almai qaldy. Būl — orys, Qypşaq äskerınıñ jeñıluınıñ bır sebebı. İekınşı sebebı orys kniazdarynyñ özderınıñ ala auyzdyğy iedı. Galiç kniazı Mstislav Mstislavoviç Qypşaqtarmen bırıgıp qandy qaqpannan qalai qūtylamyz dep monğoldarmen qyrylysyp jatqanda, Kiev kniazı Mstislav Romanoviç özen jağasyndağy biıktıkte «mensız senderdıñ qalai soğysqandaryñdy köreiın» degendei, özınıñ köp polkımen tūryp qaldy. Al jaulary Galiç polktary men Qypşaqtardy jekelep jeñıp, iendı Kiev polktaryna kelıp tiıskende, qaptağan monğolğa Mstislav Romanoviç tötep bere almady. Adyrdyñ jan-jağynan qorşap alyp, özıne töngen monğoldarmen üş kün aiqasqannan keiın, olardyñ «ömırlerıñdı saqtap qalamyz» degen sözıne senıp iekı balasymen jauyna berıldı. Ärine, monğoldar aldağan-dy, qolğa tüsısımen kniazdı balalarymen bırge ai baltamen şauyp öltırgen. Qaztuğan jyraudyñ: «ätteñ, ätteñ!» dep ökınuıne qūr ğana Qypşaqtardyñ qaşqany iemes, monğol qandybalaqtylarynyñ aldauyna añqau batyrlardyñ talaiynyñ könıp, san ūrysta ūtqyzğan ökınışı de bar iedı.
Monğol noiandarynyñ soğys jürgızu ädısı de, jauyn aldap tüsıru ailasy da özderındei köşpelı iel Qypşaqtardıkıne keide ūqsağanmen, tegınde ierekşe keletın. Monğol äskerınıñ onnan toğyzy böten ūlttardan, özderı jeñgen ielderdıñ jıgıtterınen, satylğan būzyq, qaraqşylardan qūrylğan. Bıraq bärı bırdei temır tärtıpke bağynğan. Temır tärtıp būl jer sılkıntken qalyñ äskerdıñ tek özıne ğana tän ierekşelıgı. İekınşı ierekşelıgı onyñ basqa ieldı şabu, bağyndyru, aila-ädısterınde. Monğoldar bır ieldı şabar bolsa, ieñ aldymen iertölelerın jıberedı. Olar ört salmaidy, dünie-mülık tonamaidy, tek şabatyn ieldıñ adamdaryn öltıredı, ieñ bolmasa qorqytyp qaşyrady. Söitıp, qanqūmarlyqtarymen tynyş jatqan ieldıñ künı būryn zäre-qūtyn alady. Sodan keiın baryp qalyñ qolmen şabady. Bū joly ieşteñenı de aiamaidy. Qolğa tüsken qalany örtep, qiratyp, dünie-mülkın talaidy, tek qūldyqqa satuğa, ne mal bağuğa, öitpegen künde öner-örnekke jaraityn şeberlerı bolmasa, qatyn-balağa qaramai qyrady. Keşegı saltanatty qalanyñ ornyna küiregen kırpış, tas-talqan bolğan qūr sılımtırın qaldyrady. Gül-gül jainağan bau-baqşa, jasyl iegını jaiqalğan nu dalany qūlazyğan qu taqyrğa ainaldyrady. Sodan keiın baryp özderı şauyp ketken jerlerıne jarşylaryn jıberedı. Olar tyğylyp qalğan adamdar bolsa, jasyrylğan qazyna bolsa, bärın tauyp noiandaryna jetkızedı. Äsker basy bahadurlar osy jaulap alğan qala, dalalaryna äkım ietıp özderınıñ adamdaryn qaldyrady.
İeger qala myqty qamalğa ainalyp, özdıgımen berılmese, monğoldar bekınıs alatyn tas atqyş katapultterın salady. Qamal qabyrğalary berık bop tas atqyştar ieşteñe ıstei almasa, qalağa kıretın üñgır-ladyz qazady. Söitıp, kütpegen jerden tün ortasynda, ne tañ ata şahardyñ ışınen, ne bekınıstıñ arğy betınen şyğady. Aianbai soğysady. Al, qala halqy tym saq bolyp būndai jağdaiğa jetkızdırmeitının bılse, qalanyñ janynan ağyp jatqan özen, dariiälarğa böget sap, su arnasyn özgertıp, halyqty suğa tūnşyqtyrady.
Medinany alğannan keiın onyñ belgılı bek, hakım, bi, batyr, oqyğan adamdaryna raqym ietpeidı. «Qarsylaspai özderıñ berılseñder senderge timeimız» dep analardy qarsylyqsyz qolğa tüsırıp ala qalsa da şetınen bauyzdaidy, tırı qaldyrmaidy. Būl — şauyp alğan ielge Şyñğys hannyñ ornatqan jalpy tärtıbı. Ūly qanışerler oiynşa «basyp alğan jerde tynyştyq bolu üşın ol aranyñ ieñ aldymen basty adamdaryn qūrtu kerek. Olar qoryqqanynan «bağyndym» dese de yñğaiy bola qalsa halyqty qarsy qoiğysy kelıp tūrady. Qoia alady da. Ruşylyq zamanda qandai halyq bolmasyn, özınıñ basty adamdarynyñ soñynan ieredı. «Al ol basty adamdaryn qūrtyp jıberseñ, bassyz tobyr ieşteñe ıstei almaidy, basy joq dene tırı dene iemes, ölı dene».
Şyñğystyñ būl qatal zañyn bılmegen iel bastaityn handar öz jandaryn aman alyp qalamyz degen ümıtpen küreser jerınde kürespedı, halyq soñdarynan ierıp, «jauyñyzğa qarsy şyğuğa barmyz» degende, qoryqty. Aqyrynda özderı qyryldy, halyqty da qyrğyzdy.
Osylai aldanğannyñ bırı Kiev kniazı Mstislav Romanoviç iedı.
* * *
Monğoldar qarsy jaqtyñ qalasyn alu üşın ieşteñeden de tartynbaityn. Öltırgen adamdarynyñ maiyn şyjğyryp alyp jauy tyğylğan üilerge qūiyp ot salu (adam maiy ūzaq janady) ne bekınıs qabyrğasy berık şaharlardyñ üstınen grek otyn — qūm aralas mūnaidan ıstelgen janğyş zatty laqtyryp, adam közı qimas ğajaiyp sūlu meşıt, şırkeu, patşa saraiyn örteu, jan türşıgerlık zūlymdyq, aiuandyq qanypezerlık, aldau degenderdıñ bärı de qatar jüretın.
Şapqynşylar äskerlerınıñ tağy bır qasietı jyldamdyğy iedı. Qūlynynan bastap ūşy-qiyry joq monğoldyñ qūmait dalasynda bosyp ösken jylqy mıngen Şyñğys atty äskerınıñ bır täulıkte ielu farsat aluy tıptı tañ qalarlyq ıs iemes. Bar ūrys saimandaryn, qazan-oşaq, jatatyn üilerın tiegen arbalary men bekınısterdı alatyn katapultı auyr köşınıñ özı de künıne otyz-qyryq farsat jer jüretın. Būnyñ bärı monğol jylqysynyñ tözımdılıgı men jauyngerlerınıñ salt atqa jasynan dağdylanğanynan iedı. Osy qasietterınıñ arqasynda monğol äskerı kütpegen jerden jauynyñ däl qasynan paida bolyp, ne kündız ūrysqan qolynyñ bır tünde basqa jağynan şyğyp, kerek bolsa qaşa jönelıp, qara üzıp kete beretın. Monğoldyñ būl ädısıne tek Qypşaq jıgıtterı ğana tötep bere alatyn. Bıraq olar az, iekı jüz myñ monğol äskerıne qyryq myñğa jeter-jetpes Qypşaqtyñ salt atty sypailary ne ıstei alady?
äitse de sonysyna qaramai, Qypşaq, Kerei, Naiman tärızdı rular mon-
ğoldarğa oñaişylyqpen könbedı. Jerın, ielın qorğap ūzaq kürestı. Kalka özenındegı aiybyn san märtebe ystyq qanymen judy, asyl ūl-qyzynyñ üzılıp ketken jürekterımen aqtady.
Qaztuğan jyrau osy monğol şapqynşylarymen alysqan Qypşaq äskerlerınıñ ierlıgın tolğağanda nağyz bır jüirık atqa mıngendei, köñılı lepırıp, ūşyp-qonyp qansorpa bop bır ornynda otyra almady. Bır mezet Boşman jyryna kelgende tıptı aruaqtanyp kettı. Boşman — Qypşaq batyry iedı. İran tarihşysy Djuveini aitqandai: «Qisyq qylyştan tırı qalğannyñ bärı tağdyrdyñ degenıne könıp, moiynsūnğanda da» Boşman batyr monğoldardyñ yrqyna könbedı. İelınıñ täuelsızdıgın, jerın, suyn qorğap şapqynşylarğa qarsy şyqty. Özı sekıldı monğol qolyna tüspei qūtylyp ketken bırneşe batyrlardy jinap, «Qanğa qan! Kekke kek!» dep jaularynyñ jeñıl-jelpı jasaqtaryn qūrta bastady. Basqynşylardan kek aluğa bolatynyn ūqqan Qypşaq jıgıtterı jüzdep kelıp Boşmanğa qosyldy. Būny körıp, İedıl boiyndağy uaq ūlttar: başqūrt, alan, būlğarlar da bas köterdı. Boşmannyñ ülgısınıñ öte qauıptı iekenın tüsıngen Batu äskerınıñ qolbasşysynyñ bırı Möñke Boşmandy tez ūstaudy būiyrdy. Bıraq Boşman ūstatpady. Onyñ qatary künnen-künge köbeie tüstı. Boşman qatary köbeigen saiyn, monğoldardan da bereke kete bastady, joq jerden şabylğan kören 28 , bülıngen jasaqtar sany molaidy. Boşmandy ūstaimyn dep iendı Möñke qaharyna mındı, al aiauly ier İedıl boiynyñ qalyñ ağaşynyñ arasyna kırıp ap, basqynşylar şebıne tiısumen boldy. Aqyrynda Möñke ınısı Böşek iekeuı är kemege jüz qaruly jauynger otyrğyzyp, iekı jüz jelkenmenen İedıl boiymen tömen ağyp, özennıñ iekı jağyn bırdei qarap şyqty. Boşman būğan da ūstatpady. İedıldıñ ortasyndağy at körınbes anaquraily bır aralğa bekınıp ap, jağasyna jau jelkenderın juytpady. Mergen Qypşaqtar jelken üstındegılerdıñ basyn kötertpedı. Qarsy jağy Boşmandy ala almaityndaryna közderı jetıp, iendı ärı qarai jürmek bop tūrğandarynda kenet adam aitqysyz qatty jel tūryp, araldyñ bır jağyndağy sudy quyp, bıraz jerın qaraityp tastady. Möñke osy kütpegen qara qatqaq jol arqyly aralğa bar äskerın töktı. Myñ qaraly jauyngerlerımen Boşman batyr qolğa tüstı. Monğoldyñ bır noiany Möñkenıñ jarlyğy boiynşa Boşmandy baltamen qaq jaryp öltırdı.
İelın şapqynşylarğa kötere bılgen Boşman batyr öz ısın ıstep kettı. Onyñ köterılısı bıtkenmen ıle-şala Baian men Jyqu atty būqaradan şyqqan kısılerınıñ bastauymen Qypşaq jıgıtterı tağy küreske şyqty.
Qaztuğan jyrau osy köterılıstıñ barlyğyn iemırente, bır jalyndy ünmen jyr ietıp maqtana tolğai berdı.
Äbılqaiyr jyr bastalğaly altyn tağynan qozğalmai, qara sūr jüzı säl quqyldanyp ün-tünsız tyñdap otyr... Aşu qysyp tyna qalğanyn han syryn bıletın dos-qasy tegıs tüsınude... Tek Qaztuğan jyrau ğana özgerıp ketken han kelbetın añğarar iemes. İel şapqannan görı, ielın qorğağan Qypşaqtyñ ierlıgın jyr ietkende daryny iendı şyn aşylyp, kısendeulı qūlaşy jaña ğana jaiylğandai, tolğauyn añqyldap soğyp otyr...
Kezektı iendı Qotan jyrau aldy.
— Qūs ūşa tüzeledı, betıñ jaña jöndeldı, Qaztuğanym, —dedı ol, — sen bastağan äuendı men ūlğaita tüseiın...
Aşyna sarnağan qobyz ünıne qosylyp, qart jyrau iendı bır aluan uaqiğalardy bastap kettı...
Şyñğyshan tağyna Küiık otyrğan kezde Batudyñ qaramağynda monğoldyñ bar bolğany tört myñ ğana jauyngerı qalğan. Bükıl Şyğys İevropany jaulap alğan aibyndy äskerı özıne bağynyşty ielderdıñ denı Däştı Qypşaq jıgıtterınen qūrylğan-dy. Būndai äskermen qaramağyndağy jūrtty bileu de qiyn jäne būnyñ ölımın kütıp otyrğan, jüz myñ qoly bar Küiıkpen betpe-bet kelu de oñai iemes. Sondyqtan Batu senımdı odaqtas ızdedı. Būl — Altyn Orda hanynyñ sol kezdegı kökeitestı armanynyñ bırı iedı. Mıne, osy tūsta Novgorod kniazdary Aleksandr men Andreidıñ äkesı İaroslav, būrynnan uädelesıp kelgen Küiıktıñ ordasyna kelısım sözge barğan jerınde monğoldardyñ qolynan qaza tabady. Batudyñ kökten sūrağany jerden tabylady. Novgorod kniazdary Aleksandr men Andrei Küiıkten at qūiryğyn şart kesıp bölınedı de, Batumen bıtımge keledı. Novgorod kniazy Aleksandr Batuğa alym-salyq tölep, onyñ balasy Sartaqpen öle-ölgenşe soğyspai ötuge ant beredı. Osy künnen bastap Altyn Orda handary men Novgorodtyñ ūly kniazdarynyñ arasynda ğasyrğa taiau sozylğan kelısım bastalady.