Köşpendıler - İ - Almas qylyş-15

Būryn Däştı Qypşaq, Maurennahr jerlerınde soğysta pıl qoldanylmaityn. Aqsaq Temır İran men Ündıstannyñ şetın alğannan keiın baryp, pıldı kei jağdailarda Orta Aziiä handary jauyn qorqytuğa azdap paidalana bastağan. Bır kezde Samarqant, Būqar uälietterınde pıl äjeptäuır qoqan-loqqy küşke ainalğan. Al Äbılqaiyr ünemı Maurennahr jerıne şabuylğa şyqqanda, qoiğa şapqan qasqyrdai, ol ädette handarynyñ böten ielge joryqqa ketken kezın añdyp tūratyn. Qalalaryn jau alğan soñ, pılder de ieşteñe ıstei almaityn. Demek, Samarqant, Būqarda däl bız aityp tūrğan şaqta jauynger pılder bıtuge ainalğan-dy. Bıraq äzırge ölmegen azğantai pılderdıñ özınen de, būryn mūndai aşuly alyp haiuandarmen aiqasyp körmegen köşpelı iel sypailarynyñ zäre-qūty qalmaityn. Samarqantty bağyndyram dep attanğan baiağy alğaşqy ūrysynda özderıne qarai dürse qoia bergen üş pılden bükıl Qypşaq jıgıtterı jöñki qaşqan. Äskerdıñ art jağynda kele jatqan Äbılqaiyr, ūzyn tūmsyğyn oñdy-soldy sıltep, kışı-gırım üidei bop özıne qarai tap bergen alyp pıldı körgende, ne ısterın bılmei, qolyndağy naizasyn jerge tüsırıp alğan. Tek ajaldan astyndağy jüirık aq boz aty qūtqarğan. Sodan berı Aqsaq Temır ämıratyna jatatyn qalany şappaq bolsa, ieñ aldymen «jauynger pılderı joq pa ieken?» dep sūraityn. Jylan şaqqan adam ala jıptı attauğa qorqady. Bır ret ölerdei bop şoşyp qalğan Äbılqaiyr bū joly da sol dağdysyna salyp, pıl jaiyn täptıştep sūrap otyrğan-dy.
— Bükıl Samarqant, Būqar, Geratta üş-aq pıl bar, — dedı Mūqamet-Jökı, — o da joryqqa şyqqanda Körehannyñ şatyry men garemın alyp jüredı.
— Özge pılderı qaida?
— Pıldı soğysqa paidalanu üşın olardy jūmsai alatyn adamdar kerek... Būryn būl qyzmettı İran men Ündıstannan alyp kelgen iesıreiler atqaratyn. Olardyñ ölgenı öldı, ölmegenı iebın tauyp öz jerıne qaşyp kettı. İesız qalğan pılderdı äbdıllah qastary u berıp öltırdı.
— Būlary dūrys bolğan ieken! — Äbılqaiyr Ordasynyñ äşekeilep syr-
lanğan qabyrğasyna qarady. «Qan tökpei ısteitın ısıñdı qan tökpei ıste. Qan tögıp ıster ısıñ bolsa alla-tağala özı järdem bersın» degen qabyrğanyñ joğar-
ğy ierneuıne oiulap jazylğan hadistıñ tömengı jağyna köz jıberdı. Qabyrğada samsağan qaru-jaraq ılulı tūr. Bolat narkesken, qisyq aldaspan, kök qūryş süiır ūşty naiza, şoiyn basty şoqpar, jaqtyñ bırneşe türı... Äne, anau İsfağan qylyşymen Jūmadyq hannyñ basyn alğan. Äne, anau bolat süiır naizany Äbılqaiyr öz qolymen Mūstafa hannyñ jüregıne qadağan... Han iezu tartyp küldı. Hadis «ädılettık üşın qan tögıp ıster ısıñ bolsa, alla-tağala özı järdem bersın» deidı. Qandai järdem? Qan töguge jaralğan osy qarulardy qolyma ūstatqanynyñ özı alla-tağalanyñ bergen järdemı iemes pe? İä, solai, järdemı. Samarqant ämırınıñ bar pılın ulatyp öltırtkenı — o da järdem! Alla-tağala menen järdemın aiap körgen be, tek sol järdemderdı dūrys paidalana bılsem bolğany ğoi. Paiğambar auzynan şyqqan myna hadis ta sony aityp tūrğan joq pa? Däl solai. Bergen sertın būzğan äbuseiıttıñ öz obaly özıne. «Qan tökpei ısteitın ısıñdı qan tökpei ıste» deidı. Mūhammed paiğambarym. Men qan tögeiın degen joq iedım, äbuseiıttıñ özı qanymdy tök dep tılep tūr ğoi. Sūrağany bolsyn!»
Äbılqaiyr Mūqamet-Jökıge tesıle qarady.
— Jaqynyña järdem iet deidı qūran, men sağan järdem beruge daiynmyn. Bıraq, qoiar iekı şartym bar.
Mūqamet-Jökı basyn idı.
— Bırınşı şartym — Äbılqaiyr būl şarttyñ Mūqamet-Jökıden görı Rabiu-Sūltan-Begımge qatynasy bar iekenın ädeiı bıldırgısı kelgendei, kışı bäibışesıne qarady, — äbuseiıt menıñ qyzymdy alğan, bıraq antynda tūrmady. Antyn būzğany üşın men odan kegımdı qalai qaitaruym kerek?
Rabiu-Sūltan-Begım jymiiä küldı.
— ärine, kegıñ qyzyñdy qaitaryp alumen bıtpeidı.
Qyzyñ ornyna äbuseiıttıñ bırınşı äielınen tuğan, on üş jasar sūlu Ğibadat-Sūltan-Begımın toqaldyqqa aluyñ kerek.
Äbılqaiyr qaitadan Mūqamet-Jökıge būryldy.
— Bırınşı şartym — Ğibadat-Sūltan-Begım sūludy sol qauyzdai jarylmağan, şynydai synbağan küiınde menıñ qoinyma salasyñ.
— Uäde, taqsyr jezde.
— İekınşı şartym — äbuseiıt būzğan antty sen oryndaityn bolasyñ.
Būnysy äbuseiıttei iemes, sen menı aldamaisyñ, öle-ölgenşe bağynyşty bop ötesıñ degenı iedı.
— Qūp, taqsyr.
Sol künı Äbılqaiyr Mūqamet-Jökıge iertıp, Samarqantqa Büreke-Sūltan men Bışkendı oğlannyñ basqaruymen on myñ sandy qol attandyrdy. Atyşuly batyrlarynyñ da bırazyn jıberdı.
Han äbuseiıttıñ Qorasanda jürgende Samarqantty basyp qaludyñ bälendei qiyndyqqa tüspeitının joramaldady.
İekı apta ötkennen keiın jiyrma myñ qolymen Äbılqaiyr özı Maurennahr jerıne qarai bettedı.
Kök Orda hany otyz jyldan astam handyq ömırınde astanasyn bırneşe jerge köşırgen... Syğanaqqa da tu bailağan. Qai ölkenı bağyndyrsa, sol ölkege Ordasyn alyp barğan. Asan Qaiğynyñ Däştı Qypşaqtyñ jerıne, ne Ūlytauda, ne İedıl, Jaiyq jağasynyñ bırınde han Ordasyn tıkpedıñ dep renjuı de osydan iedı. Demek, ol qai jerge han Ordasyn köşırse de, özınıñ alğaşqy tuyn tıkken Orda-Bazarğa qaityp orala beretın. Orda-Bazar onyñ tüpkılıktı astanasyna ainalğan. Äitse de köpten berı osy astanasyn müldem tastamaq oiğa bekıgen.
Orda-Bazar, ieş teñızge qūimaityn, suy mol bolğanymen örısı tar Qarakeñgır özenınıñ boiynda tūr. Batysyndağy keme jüretın İedıl özenı iekı myñ şaqyrymnan astam jerde. Soltüstıgındegı ūly özen İertıs pen İesıl olar da sondai jyraqta... Oñtüstıgındegı qos alyp Jeihun men Seihun da tym qaşyqta jatyr... Şyğysyndağy Kökşe teñız säl taiauyraq, bıraq jol ortasy añyraqai, şöleit... Äbılqaiyr astanasyn köp uaqyt Syğanaqta ūstağan. Keiın Qyrymdağy Özbekhan meşıtı men garemı tūrğan Qara teñız jağasyndağy Qara-Dag tauynan otyz şaqyrymdai jerdegı İeskı Qyrymğa da köşırmek bolğan. Bertın kele İedıl jağasyndağy Aqsaq Temır būzğan Altyn Orda astanasy Sarai şaharyna aparudy da oilağan. Soltüstık tūsyna da, tıptı Jem, Oiyl, Aq Jaiyq özenderınıñ boiyna da ornatsam degen. Bıraq mūnyñ bırıne de tūraqtai almağan. Öitkenı neğūrlym Däştı Qypşaqtyñ batys şekarasyna qarai bettegen saiyn soğūrlym Maurennahr şaharlarynan alystap ketetın bolğan. Būlai ısteudıñ jön iemes iekenın Äbılqaiyr jaqsy tüsınetın. Batys memleketterı būl uaqytta äjeptäuır küşeiıp alğan. Olarğa tübı küşınıñ kelmeitınıne Äbılqaiyrdyñ közı jete bastağan. Kök Ordanyñ bel aluy iendı tek Şyğys şaharlaryna yqpalyn jürgızude dep bılgen... Sondyqtan onyñ közı Batysqa iemes, Şyğysqa tıgulı bolatyn-dy. Sol sebepten de Şyğysqa jaqyn Orda-Bazarğa älsın-älsın qaita orala beretın. Al soñğy kezde būl Orda-Bazardyñ özı de Äbılqaiyrğa quat bola almaityndai küige jetken. Ol zamanda kömır, mūnai, qūryş, temır önerkäsıpterı tıptı örkendegen kezı, al qalalardyñ ülkeiıp, güldenıp ketuıne iekı türlı jağdai kerek-tı. Bırı — qala degenıñ ülken sauda jolynyñ üstınde tūruy qajettı. Äitpese keme jüretın, bır iel men bır iel qatynasatyn, suy mol özen, ne teñız jağasyna salynuy kerek. Al Orda-Bazarda būl qasiettıñ bırı de joq. Mıne, osy jağdai Äbılqaiyrdy böten astana ızdeuge mäjbür iettı. Jaña astana ızdemeske bolmaityn tağy bır sebebı bar. Qazaq rularynyñ bırazy Moğolstanğa köşıp ketkennen berı Ūlytau mañy han Ordasyna jaisyz tie bastady. Qoiğa şabatyn börı de, malyn aidai qaşatyn ūry da köbeidı. Äsırese «Jalğyz köz» degen batyr paida bolyp, han qostaryna maza bermeitın bır qyrsyqqa ainaldy. Astynda jeldei jüirık at, janynda özındei kıleñ batyr jıgıt. Han äskerı bırneşe ret soñdarynan tüsse de, Qaraqūmğa sıñıp ketıp ūstatpai qoidy.
Al būl «Jalğyz köz» batyr — baiağy jylqyşy Oraq iedı. Üñgırde bır jyl jatyp, balgerdıñ iemdeuımen tösekten tūrğan. Bır közden aiyrylyp, betı adam körgısız tyrtyq bop bıtken. Aqqozyğa qaita jolyğuğa özınıñ myna müsäpır türınen qorlanyp, odan bırjolata küder üzgen. Özı tärızdı kedeilerdıñ öşın Äbılqaiyrdan almaq bop atqa mıngen. Bıraq äzırge soñynan iergen halqy az bolğandyqtan, bar qolynan kelerı aş qasqyrdai han malyna tiiü bolğan. Ärine, han būnyñ Oraq iekenın bılgen joq. Demek, būl aradan köşıp, köbeiıp ketken özıne qas adamdardan da qūtyludy jön tapqan. Oilap-oilap aqyrynda astanasyn Ürgenış şaharyna köşırudı ūiğardy. «Jeihun dariiäsynyñ jağasynda, Sūltan-Uaiz-Dag qamalynan jetpıs şaqyrymdai tömen tūratyn Üzboi arnasy arqyly jüzıp otyryp Hivas 33  teñızıne jetuge bolady. Būl teñızge şyğuymyz — Türkımen, Däştı Qypşaq, Hiva ölkelerın uysymyzğa qysyp ūstauymyz ğoi. Ortada bır kezde İedıl, Don, Dnepr boiynan köşıp kelgen qaraqalpaqtar bar. Qai jağyma qarasam da köz aldymda özıme bağynyşty ielder tūrady.
Al tılı de, dını de bır qaraqalpaqtardy öz Ordama qosa salu qiynğa tüspeidı. Künşyğys pen oñdy-soldy jağyñ — Maurennahr jerı, soltüstık batysyñ — Moğolstan, onymen şektesıp jatqan tağy Däştı Qypşaq... Tek Moğolstan ölkesın özıñe bağyndyrsañ, bolğany. Kök Orda handyğy batysy — İedıl, Qara teñız, oñtüstıgı — Hivas, İran, Auğan, soltüstıgı — Tara, Oral oipaty, şyğysy — Ündıstan, Qytai memleketıne deiın sozylğan ūly handyqqa ainalady. Mūndai jerdı İeskendır Zūlharnaiyn ätil, Şyñğyshan, Aqsaq Temırden böten ieşkım bilep körgen joq. Besınşı ūly han bop men bileimın, jalğanda būdan artyq jeter arman bar ma? Būl opasyz düniede bärı de bır küngıdei bolmaidy, bailyğyñ da, baqytyñ da ötedı de ketedı... Tek atağyñ ğana öşpeidı. Al osynşama jerdı, ieldı bileseñ senıñ atağyñ ūrpaqtan ūrpaqqa ketedı. Bükıl älemdı topan su qaptar kün tusa, Nūq paiğambardai adamzatqa ölmes atyñ qalady. Özıñ ölseñ de, tarihta iesımıñ ölmese, odan artyq qandai mäñgı tırşılık bar? Būdan asyp tırı pende ne ıstei alady?»
Būl hannyñ oryndalmas qiiäly. Demek, Ürgenıştı aludy arman ietken Äbılqaiyr Däştı Qypşaqtyñ oñtüstık qūmaitty jağyn qiğaştai jürıp, bır aptadan keiın Otyrardyñ soltüstık tūsynan ötetın Seihun dariiänyñ qamys, jide, qarağaşty jağasyna kelıp jettı. Qūmyrsqadai byjynağan qalyñ qol, belderı bosañsyğan attaryn tynyqtyrmaq bop, bır jetıge qostaryn tıktı. Han oiynşa būlar tynyğyp bolğanşa äskerge azyq-tülıkke on myñdağan qoidy aidap, soñdarynan köşe qonyp kele jatqan köp qaraşa auyldary da jetpek-tı. Al qosyn kelıp qostaryn tıkken Seihun dariiänyñ tūsy örkeş-örkeş asau sūrğylt tolqyndary jūdyryqtai tastardy jañqa qūrly körmei jūlyp ala jöneletın doly iedı. İekı jağy bırdei tüielı adam körınbeitın qalyñ qamys, anaqurai. Būlardan ärı kigızdei bop tūtasyp ketken tapal boily torañğyl men jide ağaşy. İşı tolğan san türlı añ, qūs. Anda-sanda bükıl Dariiä boiyn tıtıretken jolbarystyñ aqyrğan aşuly ünı iestıledı. Söitkenşe «baq» iete qalğan aqbökennıñ dausy şyğady.
Äbılqaiyr äskerı osy arada bır jetı bolmaq. Attyñ belın kötergennen keiın arğy betke ötpek. Seihun sekıldı doly tasqynnan ötu oñai şarua iemes.
Şyñğyshan zamanynda mūndai özennen ötudıñ basqa joly bolğan. Ärbır monğol jauyngerı ierınıñ basyna bailap alğan ögız terısın dastarqan sekıldı döñgeletıp oiyp, şetınen qyl şylbyr ötkızetın tesık ısteitın. Bar kiım-keşegın, keide tıptı qaru-jarağyn da, osy terınıñ ortasyna salyp, şetındegı tesıkterden ötkızılgen şylbyrmen auzyn bürıp bailaityn. Osylai qoldan jasalğan, suda batpaityn terı qapşyqty at qūiryğyna bailaityn. Özı atynyñ jalynan ūstap qatarlasa jüzedı. Ne atty bos qoia berıp älgı qapşyqtyñ üstıne otyrady. Orhon, Onon, Kerulen, İenisei, İertıs sekıldı ağysy qatty mol sudyñ jağasynda ösken monğol jylqylary, tolqyny iekpındı qandai özender bolsa da arğy betke alyp şyğady. Däl osylai olar bır kezde Jeihun, Seihun, Jaiyq, İedılderden de ötken. Al Qypşaqtardyñ täsılı böten-dı. Olar jylqylaryn özennen bos jüzgızetın. Ağys jağyna küştılerın salatyn da, olardyñ yq jağymen tai-qūlyndaryn toğytatyn. Özderı qamystan, ne taldan sal toqyp, sonymen ötetın. Tek keibır öjet jıgıtterı ğana ürgen qos qaryndy bailağan jıpterdı qoltyqtarynyñ astynan ötkızıp, arqasyna kiımı men qaru-jarağyn tañyp, jüzıp arğy betke şyğady. Al, Seihun, Jeihun jağasynyñ jauyngerlerı köbıne kepken asqabaqtardy bailap jüzıp ötedı.
Jıgıtterı bır kün dem alğannan keiın, Äbılqaiyr qamys şauyp sal daiyndauğa būiyrdy. Özı nökerlerımen äskerı qos tıkken jerden ärırek baryp añ aulamaq boldy. Han añğa şyqqan jer Seihunnyñ oipattau sağasy bolatyn. Dariiä jazğytūrymğy tasyğan kezde osy aradağy keñ alqapty alyp, qaitadan iesesıne tüsken şağynda oidym-oidym qarasular qaldyratyn. Tym quañşylyq jyldary būl arağa sonau Qazyqūrt tauynan jailauğa köşıp kelgen auyldar, tartylyp qalğan qarasulardyñ balşyqtarynan qūlaş-qūlaş mekre, laqa balyqtardy qazyp alatyn.
Auyldar jailauğa kelmegen jyldary būl arany būğy men maral jailaidy. Köl aralary jazyq dala, kök şalğyn. Seihun jağasy qalyñ qamys, tūtas-
qan jide ağaşy. Būğy men maralğa būdan artyq qandai qonys kerek?
Äbılqaiyr osy arağa şatyrlaryn tıktı de, qasyna kerneişı-dabylşy iekı-üş jıgıtı men iejelgı serıgı Bahtiiär-bahadurdy iertıp jan-jaqtaryn şolyp keluge şyqty. Astynda jol-jönekei ier salynbai, tyñ, jetekte kelgen Tarlankök. Auyzdyğymen alysady. Özgelerdıñ de mıngenderı qosaiaqtai jüirıkter. Äitse de olardyñ attary qamys qūlaqtaryn qiğaştap, jıtı basqanmen de, Tarlanköktei iemes, auyzdyğymen alysyp kele jatqan joq. Sırä, Seihunnyñ laily suy men şıgır aralasqan sūrğylt betegelerı jer-su talğaityn säigülıkterge taqa jäilı timegen tärızdı.
Han toby äñgımelese jürıp, bır jazyq dalağa şyqty. Kenet Tarlankök osqyryna, tanauy deldiıp, qūlağyn tıge qaldy. Būlar «ne boldy» dep jan-jaqtaryna qarap ta ülgergen joq, däl aldarynan şañyraq müiızderın arqalaryna sūlata jatqyzyp, kögal şöptıñ üstımen bauyrlai ūşqan qūstar tärızdı, ūzyn aiaqtaryn kösılte jazyp, teñbıl jündı bır top arqar zuyldai öte berdı... Ülken-kışısı aralas. Şabystaryna köz ılespeidı, nağyz bır seldırlei aqqan sağym-syndy, «Būlar bızden ürıktı me?» dep han oilanyp ta ülgermedı, kenet arqardyñ soñynan şūbalana quğan bır uia qasqyrdy kördı. Qamysty jerdıñ nağyz qara qylşyqtary, qūlynjal arlandary. Toptanbai sozyla şapqanmen aralary jiı ketıp barady. Han toby būlardy şöptıñ qalyñdyğynan bırden köre almağan ieken, arqarlardy ökşelep jetuge jaqyn. Sırä, qasqyrlar özderınıñ iejelgı ädetterıne salyp, kezektesıp quğan boluy kerek, qarqyndaryna qarağanda myna kökjaldar töteden qosylğan tärızdı, äitpese jazyq jerdıñ jel iere almas qūdırettı jüirıkterı — arqarlary būlarğa şañdaryn da körsetpese kerek-tı.
Han toby şydap tūra almady, ielegızgen jüirıkterınıñ tızgının bosatyp jıberıp, soiyldaryn yñğailap, aiqai sap qasqyrlardyñ soñynan tūra şapty. Tarlankök özge attardan bırden suyrylyp sala berdı. Köp keşıkpei han serıkterınen ozğyndai şyğyp qarasyn üzdı. Äbılqaiyr jas kezınde ūrystarğa tıkelei qatysyp kelse de, altyn taqtyñ qyzyğyn körgen saiyn ajaldan qorqa tüsken. Jiyrma besten asysymen-aq han ūrysqa qatysudy qoiğan. Talastyñ tağdyry şeşıletın qan maidanğa ol özınıñ batyrlary men äskerın aidap salatyn. Tek jau jeñılgen kezde ğana jeñıs quanyşyn qarsy aluğa jūrt aldyna şyğatyn. Özı tıkelei ūrysqa qatyspaityndyğynan han köpten berı soiyl, naizany jūmsaudy ūmytqan. Bıraq özın añdyğan jaudyñ köptıgınen seskenıp, Ordada jürgenınde narkeskenın, atqa qonğanda sadağyn tastamaityn. Būl iekı qarudy jūmsauda asa şeberlenıp alğan. Äsırese jaq tartuğa kelgende, jebesın qūralaidyñ közıne däl qadaityn mergen. Mıne, osy qasietı qazır de özıne ülken järdem berdı.
Tobylğyly, quraily, bozañy belden keletın jazyq dala... Aldarynda kögıldır toğaily Seihun dariiä... Oñdy-soldy qamysty şalşyq kölder... Aspan ainadai aşyq, şañqai tüs. Alysta, kögıldır belesterdıñ üstınde tek bualdyr sağym oinaidy. Sağym-syndy ağyp kele jatqan arqarlar. Olarğa iendı-iendı jetemız dep auyzdaryn yrsita aşyp, sekıre samğağan kıleñ qara qylşyq arlan qasqyrlar.
Tarlankök äne-mıne degenşe qasqyrlar tobyna jetıp qaldy. Äbılqaiyr iendı olarmen janasa şauyp keledı. İesıl-dertterı aldaryndağy arqarlar bop, äbden közderı qantalap qyzyp alğan qasqyrlar, yq jaqtarymen janasa jüz qadamdai jerde şauyp kele jatqan salt attyny añğarar iemes. Tek at dübırı qūlağyna anyq jetkende ğana soñğy kökjal Äbılqaiyr jaqqa jalt būryldy. Bıraq däl osy sätte at üstınen tartyp qalğan han jebesınıñ bolat ūşy däl jürek tūsynan kep qadaldy. Qasqyr qyñsylai baryp, sylq ietıp bır büiırıne qarai qūlai kettı. Äbılqaiyr oğan būrylyp ta qarağan joq, iendı iekınşı qasqyrdyñ tūsyna jete berıp, ony da omaqata qūlatty. Osylai zamatta üş qasqyrdy sūlatty. Aldynda älı de iekı-üş kökjal bar. Bıraq hannyñ qoramsağynda jal-
ğyz jebe qaldy. Ol iendı soñğy arqarğa taiau kele jatqan, biıktıgı taiynşadai, kökjal arlandy tüsırmek boldy. Boiy busanyp, qyzyp alğan Tarlankök oi-
qastai taiai bergende, üzeñgısıne şırenıp, ierınen köterıle tüsıp, keiın qarai säl qisaia, «iä, sät!» dep qaiyñ sadağyn tartyp qaldy. Ökpe tūsynan jarym qarys kırgen jebe öz qairatyn körsettı, qasqyr yşqynyp bır sekırdı de, domalap-domalap baryp sūlap tüstı. Aldyñğysynyñ qalai qūlağanyn körgen soñğy iekeuı yq jaqtarynda kenet paida bolğan qauıptı salt attyny añğaryp, jalt būrylyp jelge qarai saldy. Äbılqaiyr olarğa būrylğan joq, şañyraq müiız ar-
qarlardyñ ieñ bolmasa bıreuın alyp qalaiyn dep,at qarqynyn bäseñdetpei sadağyn iyğyna ılıp jıberıp, belındegı jarty qūlaş kök qūryş aldaspanyn suy-
ryp aldy. Bıraq däl osy kezde januarlar jūbyn jazbağan qalpynda jardai bolyp tūtasyp tūrğan qamysty japyra qiratyp arasyna kırıp joq boldy. Han qamysty janai şauyp, Tarlankögın äzer degende baryp toqtatty. Bıraq däl osy sätte Tarlankök üreilene şyñğyryp jıberıp, kökke şapşidy. Atynyñ üstınen jerge qūlai jazdap, jalyna jabysa qalğan Äbılqaiyrdyñ körgenı qarsy aldynda, on bes qadamdai jerde, qan-josa ietıp kül-talqanyn şyğarğan būğynyñ ietınıñ janynda özıne qarai şöge tüsıp jatqan iesık pen tördei tarğyl jündı jolbarys boldy. Közı tasyraiyp, mūrty jybyrlap, şabar aldyndağy ädetıne salyp, ūzyn qūiryğymen jerdı būlañdata ūrady. Tarlankök aryndap kep, aldyñğy aiağyn jerge tigıze bergende, jolbarys ta atyldy. Äbılqaiyrdyñ bar qolynan kelgenı jalañaş aldaspanymen basyn qorğai berdı. Bıraq appaq ülpe bauyryn jaza atylğan jolbarys Äbılqaiyrğa qanjar tısterın sala almady, kenet gürs ietıp jerge qūlady. Közın aşyp alğan hannyñ körgenı, bağanağy kökjal qasqyrdyñ ökpesıne özı qadağan jaq oğyndai alyp jolbarystyñ däl jürek tūsynan kırgen sadaq jebesı boldy. Jolbarystyñ qūr dır-dır ietıp qozğala almai jatqanyna qarağanda jebe ar jağynan bır-aq şyqqan tärızdı. Būny sadaq oğynyñ ber jağynda şoşaiğan iekı qarystai saby körsetıp tūr. Alyp jolbarysty jalğyz oqpen jairatu üşın alyp küş kerek. Būl kımnıñ qolynan keledı?
Äbılqaiyr iendı sadaq atylğan jaqqa qarady. Jaqynda «osy Seihun boiynda Saian batyr bastağan bır top alaman jıgıtter paida bopty, ısteitınderı bekzadalardyñ malyn talau, äsırese, Kök Ordağa öşıgulı dep iestıgen. Äbılqaiyr jide qoinauynan şyqqan kök sauytty, mūzdai bop qaru-jaraq asynğan jüzge tarta kıleñ jas jıgıtterdı kördı. Aldarynda üş küreñnıñ bıreuıne mıngen batyr Saian, janynda iekınşı küreñge mıngen özınıñ tuğan qyzy Gülbahram-Patşaiym... Han jolbarys körgennen beter, ne ısterın bılmei sasyp qaldy. Saiannyñ qolyndağy sadaqtyñ jebesız iekenın körıp, özın qūtqarğan qas batyr osy iekenın bıldı. İendı bırjolata abyrjydy. «Handy ajaldan alyp qalğan jas batyrğa alğys aityp basyn iiü kerek pe, älde özı ölım jazasyna būiyrğan, rūqsatsyz qyzyn qatyn qylğan qas jauyna jalañaş qylyşyn jarqyldata qarsy şabuy kerek pe?»
Han osylai şeşım taba almai abyrjyp tūrğanynda, qyzy Gülbahram sadağyn alyp, qoramsaqtan qozy jauryn jebenı äkesıne qarai kezei bastady. Äbılqaiyrdyñ jüregı dır iete qaldy. Özıne şapqaly jatqan jolbarysqa ieñ bolmasa betın qorğai jalañaş aldaspanyn qarsy köteruge jarasa, bū joly öituge de küşı jetpedı. Bükıl denesıne qorğasyn qūiğandai qozğala almady. Janynyñ tättılıgı de, dünienıñ qymbattylyğy da, añğa sauyt kiıp şyqpağany da — bärı osy közdı aşyp-jūmğandai mezette, jüregın udai aşytyp ökındıre sanasynda jarq iettı de, kenet söne qaldy. Şyñğys tūqymynyñ meiırımsız keletını özıne mälım, közın jūma berdı. Bıraq jüregıne kök qūryş süiır ūşty jebe qadalmady. Azdan keiın janynan ötıp bara jatqan at dübırı men Gülbahramnyñ dausyn iestıdı.
— Beker qolymdy ūstap qaldyñ, — dedı qyzy äkesınıñ tūsynan ötıp bara jatyp. — İeger, bız qolyna tüssek, bırden basymyzdy alar iedı.
Oğan qoñyrqai dauys jauap berdı.
— Öz äkesın özı öltırgen äielmen, qanşa jaqsy körsem de, bır tösekte jata almas iedım.
— Onda özıñ öltıruıñ kerek iedı.
— äkesın öltırgen adamdy qandai äiel şyn köñılımen ierım deidı?