Botagöz - 28

– Ol ras,– dedı Asan,– bılse päle.
– Būl päleden qūtylatyn jol oñai,– dedı Sağit.
– Botagözdı ol ielde tanityn adam joq. Sender köñılderıñe auyr
almañdar. Asan, sen Botagözdı joldağy bır moiyny alys jerden äieldıkke
alğan bolyp bar. Al, Botagöz, sen tigen bolyp bar.
Būl sözderge Asan qyzaryñqyrap sasyp qaldy. Botagöz keskının būzğan
joq.
– Saspa!– dedı Sağit,– nesıne sasasyñ. Köñılderın, adal bolsa sasatyn
ne bar? Mynadai qiyn halde amal joq, sony ısteu kerek. Äitpese,
Botagözdı bılıp qalsa, Botagözge de, sağan da jaman bolady. Jandaryñda
qastaryñ bar ma?
Bıraz oilanyp otyryp, Botagöz de, Asan da Sağittyñ sözın maqūl kördı.
Botagöz ben Amantai ketkesın, üirenıp qalğan Saliha üiıne syimai
ıñırde jylap tereze aldynda otyr iedı, saudyr-saudyr ietken qaruly
bıreuler kırıp keldı.
– Şam jaq!– dedı bıreu orysşalap.
Zäresı ūşqan Saliha, şamyn tapqanmen sırıñke tappai sasyp iedı,
sırıñkenı üige kırgennıñ özı jaqty.
– Asqar Dosanovtyñ qatyny qaida?–dep sūrady bıreuı üi ışın közımen
şolyp.
– Netu.
– Qaida ol?
– Ne znaem.
– Kak ne znaem? Znaeş!
Jai da, qysyp ta, qazaqşylap ta, orysşylap ta, noğaişylap ta
sūrağanmen, Saliha: «moi dom dauna poşol, şara ötırım poşol. Baranşuk
sam taşil. Potom ne prişol!» degennen bır taiğan joq.
Madiiär Salihağa şynyn aitqyza almai qajydy.
– Mūny ūryp bolmaidy,– dedı Madiiär, äbden qaljyrağansyn,– būğan
jalğyz-aq şara bar.
– Arestovait!
3
– Apa, bienıñ bas sauyny boldy ğoi. Jamal iekeuın, sauyp
kelseñderşı!– dedı tösegınen tūryp, kiınıp jatqan Asan.
Onyñ «Jamal» degenı – Botagöz. «Botagözdıñ kım iekenın aitsam, jūrtqa
jaiylyp ketıp masqara bolmasyn» dep oilağan Asan, özge tügıl özının,
tuğan şeşesıne de aty-jönın aitpağan.
Asan N... qalasynan qaityp üiıne kep: «joldağy bır ielden aldym» dep,
Botagözdı tanystyrğanda, şeşesı ışınen: «iesık körgendı alma, besık
körgendı al» degen iedı dep renjıdı. Jaqyn abysyndaryna būl syryn
bastapqy kezde ol ışkırnelep aitty da:
– Ölgen kelınım jaqsy iedı,– dedı ol, közıne jas ap, abysyndaryna,–
bıreudıñ älpeştegen balasy iedı. 16 jasynda qolyma keldı. Tuğan qyzymnan
kem bolğan joq. Beişara jastai ölıp kettı. Al, Asan myna bır şüike
basty äkeldı. «Tüsı igıden tüñılme» degen söz bar iedı, tüsı jaman iemes.
Bıraq «iesık körgen adam», ne bop şyğaryn kım bılsın. Talai jerde jaqsy
qyz bar iedı, olar beretın de iedı, balanyñ ne bılgenın qaidan bıleiın!..
«İesık körgendı alma» degen maqaldan Masaty şoşynğanmen, ıle ol
oiynan qaitty. Botagöz jatyp jastyq, iılıp tösek bop, ışı-bauyryna
kırıp, üiınıñ ışın de, ydys-aiağyn da tap-tūinaqtai ğyp ūstap, oramaldastarqandy,
köilek-könşektı
kırletpegennen
keiın,
Masaty
abysyndaryna iendı mynany aitatyn boldy:
– «At mınse auynan» degen iedı. Tıl auzym tasqa! Kelınım köñılımnen
şyqty. Jüre būzylmasa, äzırge ūnaidy. Mınezı jaqsy bolğanmen, ölgen
kelınım salaqtau iedı. Al, mynau Jamal kelgelı üi ışım bır türlı taza bop
kettı. Asqa da, üi ūstauğa da öte bap kısı. Tegı bır ülken orynğa kelın bop
tüsken adam-au deimın. Ärkım qylyğynan jağady: sol şırkınnıñ ana bır
närestesın ışımnen şyqpasa da, äldekımnıñ balasy bolsa da jaqsy körıp
baram. Balasy altyn asyqtai, büldırşındei äp-ädemı. Al, Asanjannyñ
yqylasy kelınge qūlap bolğan. Jaqsy körgendıgınen be, nemene? Keide
atyn atamai, Botagöz deidı. Ol ne degenı iekenın bılmeimın!
– Közı botadai qap-qara bop möldırep tūrğasyn aitady da,– dedı
abysyndary külıp,– jaqsy körgen jastar bırın-bırı ne demeidı?..
Botagözdı osyndai jaqsy köretın Masaty:
– Qalqam, bienı iezın, saudyryp kelseñ qaitedı?– dedı kiınıp jatqan
Asanğa,– balanyñ oianatyn uaqyty boldy, jylap qalar.
Asan tez kiınıp, betı-qolyn sumen şaiyp, könek kötergen Botagöz biege
jöneldı.
Asanda bie iekeu iedı. Bıraq iekeuı de iemşekterı bır tūtam, laşyq üidei
denelı, qūnarly bieler. İekı qūlynğa qaqqan qysqa jelı – auyldyñ qasynan
iekı jüz sarjandai jerden jüretın qara jolğa jaqyn.
Asan men Botagöz jelı basyna jetkende, arjağynda jaqyn tūrğan
saidan par jekken bes-alty arbaly şyğa keldı. Jürısterı qatty.
Ne ait, ne toi, ne janaza, ne bolmasa tağy bır sondai jiylys bolmasa,
mūnşa tobyr arbaly adam būl arada jürmeitın. Al qūlağy türık Asan
ondai jiyn bar dep iestıgen joq ta.
– Mynalar kım boldy ieken?– dedı Asan Botagözge,– bienı olar ketkesın
sauaiyq. Jelge jaqyndap qaldy ğoi.
Qatty jelıspen kele jatqan arbalardyñ aldy jelı basynda kısı
körıngesın attaryn tejep, saiabyrlap kep, jelı tūsyna toqtady. Barlyq
arbağa mıngender de şaharşa ki-ıngen: üsterınde palto, bastarynda
qalpaq.
– Madiiär!– dep sybyr iete tüstı Botagöz Asanğa, betın arbalylarğa bır
qyryndata berıp.
– Onyñ kım?– dedı aqyryn Asan.
– Keiın aitarmyn.
– Äi jıgıt!– dedı osy kezde Madiiär Asanğa.– Berı kelıp ketşı!
Asan qasyna baryp sälem berdı.
– Sauar köbeisın!– dedı Madiiär Asanğa,– būl qai auyl?
– Qūttybai auyly.
– Anau terınde iekı aq üi bar qai auyl?
– Baitöbet auyly.
– Ä, Baitöbet auyly sol ma? Käne, jür onda!– dedı Madiiär atşysyna.
– Tanyspadyq?– dedı Asan jönın bılgısı kep.
– Jolauşymyz.
– «Jolauşylar» jürıp kettı. «Jönın aitpağany qalai?» dep ışınen
renjıgen Asan, Botagözdıñ qasyna kep:
– Älgı kım?– dep sūrady.
– Madiiär degen kısı. Äneugı men tūrğan qaladağy alaşorda komitetınıñ
bastyğy.
– Mūnşa adam qaida barady?
– Bienı sauğasyn aitaiyn. Sauyn ietıp barady. Qaida bara jatqanyn
men bıldım.
– Jaraidy.
– Jelı basyna otyra tūraiyq,– dedı Botagöz Asanğa, bienı sauyp
bolğasyn,– men älgı keñestı aitaiyn. Sağit būdan bes-alty kün būryn
«Jas azamat» gazetınen mynadai habar aitqan iedı: Semeide alaşordanyñ
äskerı jasalğan. Ondai äsker Torğaida, Qostanaida, Oralda jasalğan. İendı
osy mañaidan da äsker almaq bop alaşorda adamdary keledı degen. Būlar
soğan kele jatyr dep oilaimyn.
Bylai pysyqtyğy bolmasa, Asan saiasattan qarañğy jıgıt iedı.
– Olar soldatty kım üşın alady?– dep sūrady ol Botagözden.
– Özderı üşın alady.
– Joğa, kımmen soğysu üşın?– degenım ğoi.
– Sovet ökımetımen, bolşeviktermen soğysu üşın.
– İel onyñ soldat alam degenıne bere qoia ma?
– Qaidan bıleiın. Berse berıp te salar.
– Ai, bermes, soğysqa kım qūmar deisıñ? Bermeimın dese ne qylady?
Asannyñ soldatqa baruğa qarsy oiyn bılgen Botagöz momentpen
paidalanyp, Asandy alaşordağa qarsy ügıttegısı keldı.
– Soldat alğanmen alaşorda qanşa ūzaqqa barar deisıñ?–dedı Botagöz.–
Ūzaqqa barmaityny –būlar iel ışınen bailardy ğana jaqtaidy. Ötken
jyly Orynborda bolatyn sezge, Qyzyljar, Ombyda bolatyn sezge ylği
şonjarlar barğan joq pa?
– Sezge şonjarlar jüretın ädetı ğoi. Kedei sezden ne alady?
– Joq, olai iemes, Sovet ökımetı kelse, sezge şonjardan bıreudı de
kırgızbeidı, ylği kedei ğana qatynasady.
– Kedei sezden ne alady?
– Sezde kedeiler ökımet sailaidy. Ol ökımet kedeidıñ joğyn
joqtaidy.
– Joqtağanda ne beredı?
– Jer, suğa kedei ie bolady. Kedeidı jeitın bailardy, bolystardy
Sovet ökımetı kedeige jyğyp beredı.
– Alaşorda ūzaqqa barmaitynyn qaidan bılesın?
– Ony men äulielıkpen bılıp otyrğam joq. Alaşorda azğana baidy
jaqtaidy. Kedeige olardan jaqsylyq joq! Halyqtyñ köpşılıgı kedei.
Sonda köp jeñe me, az jeñe me?
– «Köp qorqytady» degen maqal bar. Köp jeñuın jeñedı ğoi. Bıraq
mynalar myltyqpen jeñbese.
– Kedeide myltyq joq pa?
– Qaida, ol myltyq?
– Ol myltyq Sovet ökımetınıñ, Sovet äskerınıñ qolynda.
– Olar qaida?
– Reseidıñ köp jerı Sovet ökımetınıñ qarauynda. Olar soğysyp, jeñıp,
berı qarai kele jatyr.
– Mynalardyñ qyzyldardy qyryp tastadyq, sovettı qūrtyp jıberdık
deitını qaida?
– Ötırık aitady! Dūşpan solai demei ne deuşı iedı?
– Äi, Botagöz,– dedı Asan serpılıp,– oqymağan da bır, soqyr da bır. Bız
tük bılmeimız. Sen äiel de bolsañ oqyğanyñ bar adamsyñ. Myna
alaşordağa sen Asqardy ūstady dep te öşıgetın şyğarsyñ. Ol öz aldyna
tūra tūrsyn, öşıgetın jolyñ bar, bıraq sen ony qoia tūryp, mağan
şynyñdy aitşy: Sovet ökımetı qūryp ketpeuı anyq qoi?
– Anyq!
– Sovet jeñıp kele jatqany ras pa? Öz şynyñdy aitşy! Madiiärğa
öşıkkendıkten aitpa!
– Ne dep qarğan deisıñ?
– Qarğanbai-aq qoi. Senem. İeger būl sözıñ, ras bolsa, jūrttyñ soldat
beretın ne aqysy bar?
– Bermeu kerek, bergızbeu kerek. Köp «barmaimyn» dep otyryp alsa,
tük te qylmaidy. Bolystar, bailar beremız deidı. Bıraq orda sezınde
«soldatqa baratyn jıgıt ornyna kısı jaldap jıberuge ierıktı» dep qauly
qylğan.
– Oibai-au, ol baiağy priem jylynda bolğan jūmys qoi. Ol bailarğa
qolaily qauly. Bailar balasyn alyp qalady da, ornyna kısı jaldap
jıberedı. Jaldanatyn kedei. Joq, oğan kedei köne qoimas! Ana jyly
kedeidıñ auzy küigen. İendı kedeidı aldai almas!
– Üide otyryp küiıngenmen bolmaidy,– dedı Botagöz Asannyñ betın,
ışkı syryn körgesın,– aldyn ala qimyldap, jıgıt bermeuge tyrysu kerek.
Ol üşın jıgıtterdıñ arasyna söz jügırtu kerek.
– Ol op-oñai. Osy ielden priemğa ılıgıp akopqa baryp qaitqan jıgıtten
būğan bır jıgıt te könbeidı. Köndırmeudıñ mındetın men özım-aq alam. Basyn
bastap berseñ, ar jağyn iel ışınıñ özı de taratyp äketedı.
– Asan, sen būğan ystyqtai sūğynba!– dedı Botagöz.– İeger soldat berme
dep aşyq atqa mınseñ senı Sovet ökımetın jaqtady dep alaşorda
japtyryp tastaidy.
– «Japtyrady» dep ölımge aidağanyna bara beremız be?
– Soldatqa kısı bermeiık degen habardy astyrtyn taratu kerek. Būl
jūrttyñ qyşyğan jerıne tietın söz. Tez taraidy. Jäne soldat bermeidı
de.
– Onyñ da ras ieken.
4
Baitöbet aulynda soldat alu turaly bolğan alaşorda adamdarynyñ
jiylysyna 22 bolystyñ halqy qatysty. Jyraq jerden kelgenderdıñ
köpşılıgı bi, bolys, auylnai, aqsaqal, atqa mıner, jabaiy halqy
qatynasqan – jaqyn bolystar ğana. Bıraq būl jabaiy halyq şaqyrumen
kelgen joq. «Soldat alady» degen habar iestıgen soñ özderı keldı.
Alaşordanyñ atap şaqyrğandary – bedeldı aqsaqaldar, bi, bolystar ğana
iedı.
Ombydan jäne N... qalasynan kelgen alaşorda oqyğandary jiyrma
şaqty adam. Moiny alys jerdegı bolystardan kelgen bi, bolys,
aqsaqaldar üş jüzdei adam.
Mıne, osy üş jüz jiyrmadai adamdy syi qonaqqa ieseptep, aulynyñ
üstınde jiylys bolğan Baitöbet, özge bailardan jalğyz-aq kömek sūrady.
Ol – tıgetın aq üi.
– Özge rashodyn özım köterem,– dedı Baitöbet,– äruaq şaqyryp,
atymdy atap kelgesın, azar bolsa bır bazardan alatyn paidam keter, bır
jylğy tölım keter.
Mañaidağy bailar on bes şaqty aq üi tıgıp bergennen keiın Baitöbet
aitqan sertıne jettı. As-su bylai tūrsyn, qonaqqa tıgılgen on bes şaqty
üidıñ ışıne kerektı tösenıştı de ol özınen jetkızdı.
Asqa iekı üi arnalğan iedı: bıreuı – as pısıretın üi, bıreuı – pısırgen asty
saqtaityn üi. As pısıretın üide oşaqtan qazan künı-tünı tüspeidı. As
saqtaityn üide qant pen bauyrsaq qapşyq-qapşyq bop üiılıp jatty.
Künınde iekı mezgıl beretın iettıñ bır mezgılı suyp şi üstınde daiar tūrady.
Qonaqqa beretın ietke Baitöbet künıne bır tu bie, bır taidan jyqty da
otyrdy.
Baitöbettıñ būl myrzalyğyna jūrt qairan qaldy.
– Dastarqany keñiın degen ieken!– destı bıreuler.
– Saudanyñ paidasynan tüsken aqşa üiıñe qapşyqtap kırıp jatsa, sen
de myrza bolarsyñ!– destı bıreuler.
Oquşylarğa Baitöbettı qysqaşa tanystyra keteiık: būl sol ieldegı
atalyqtyñ bıreuı. Äkesı Maily üş ağaiyndy, üşeuı de momyn, bıraq mol
däulettı adam ieken deidı. Maily bi bolğan. Bıraq «ädıl» bolğan. Ūrlyqqa
qatty tyiu salğan. Ūrynyñ qolyn kestırgen. Namaz oqymağanğa düre
saldyrğan. Dındı qatty ūstağan. Aqyrynda hajyğa ketıp, Meke jolynda
ölgen. Baitöbet üş äkenıñ ortasynda tel bop jalğyz ösken adam. Būdan
basqa ierkek kındıktı balany Maily da, özge ağa-ınılerı de körmegen.
Baitöbet 18 jasynda äkesımen bilıkke talasyp, äkesı Mekege keterde
tartyp alypty. Sodan ökpelı ketken äkesı maqūldyğyn bermei öldı degen
söz bar.
Mekege Baitöbet te bardy. Ol bır iemes, üş bardy. Süite tūra, jūrt
ony «orys hajy» deidı. Olai deitını: namaz oqymaidy. Oraza ūstamaidy.
Däret almaidy. İeskı molda, işanğa qarsy. Onyñ jaqtaityny – jädit. Būl
ielden üiıne ieñ alğaş jädit mūğalımın jaldağan osy Baitöbet.
Baitöbettıñ özınde oqu joq. Bar oquy – jas kezınde ieskı moldadan
bılgen namazdyq. Bıraq ol, zirektıgımen qazaqşany da, orysşany da öz
betımen bılıp alğan. İekı tılde de jaza, oqi bıledı. Osyndai zirektıgı
arqasynda jäne pysyqtyğy arqasynda ol qala-dalağa köp şyğyp, köp
jerdı, köp ieldı körgen. Köp adammen tanys bolğan. Talai oqyğandarmen de
tanysqan. Sonyñ bıreuı – Madiiär.
– Ätteñ oqymai qor bolğan adam,– deitın Madiiär, Baitöbet turaly,–
ieger Frantsiiäda tusa Napoleon bolatyn-aq kısı.
Oiğa-qyrğa köp jürıp salaq qarağandyqtan, soñğy kezde tömendegen
şaruasyn Baitöbet revoliutsiiädan keiın alypsatarlyqpen köterıp aldy.
Onyñ revoliutsiiädan keiıngı käsıbı: iel atynan ötırık «progovor» jasap,
kooperatsiiä aşqan bop, tovar alyp, sonymen sauda qylu. Osy sauda iekı
jyldyñ ışınde onyñ şaruasyn bır bolystağy bailardyñ mañdai aldyna
şyğardy.
Baitöbettıñ saiasi közqarasy bar. Onyñ jaqtaityny – alaşorda.
Alaşordanyñ uezdık, oblystyq sezderıne ol tegıs qatynasty.
Orynbordağy barlyq alaşorda jiylysynyñ, bärınde de boldy. Alaş
azamattary ony tanidy. Madiiärdyñ ony ızdep kep tüsken sebebı osy.
Alaş azamattaryn Baitöbet töbesınen tık tūryp küttı.
– İel tyrp ietpeidı,– dep sendırdı ol qonaqtaryn,– sūrağan jıgıtterıñızdı
söz joq bergızemız!
Alaşorda adamdaryna Baitöbet būlai uäde bergenmen, ırge tyñdap
jürgenderdıñ ara-tūra oñaşa şyğyp ketıp söilegen sözderı odan basqa
boldy.
– Baitöbettıñ sözı ne bola qoisyn!– destı ırge tyñdağandar özara
keñeskende,– 16 jyly soldatqa jıgıt berıñder dep basşy bolyp, tübımızge
bır jetken. İendıgı qaljağyna könbespız. Bersın, özınıñ, anau inelıktei
qatqan oqudağy jalğyz balasyn!
Qonaqtaryn kütuge Baitöbet sol ieldegı ieptı jıgıtterdıñ bärın jinağan
iedı. İşınde Asan da bar.
Qonaqtarğa şai, qymyz berıp, tabaq tartysyp, jer-oşaq mañynda
bolyp, jügırıp jürıp qyzmet ietken Asan ara-tūra ırge tyñdauşylardyñ da
sözıne qatynasyp qoidy.
Ol qatynasyp qana qoiğan joq, söilesken adamyn qairady.
– «Azğyn ieldıñ tübıne taqsyr jeter» degendei,– dedı ol
söileskenderıne,– «taqsyr-taqsyr» dep boldyq qoi. Toğytqan qoidai
soğysqa aidap aparyp, kedeidıñ balalaryn oqyğandar men bailar ana
jyly bır qyrğan. So da jeter. Soldat bergısı kelse bailar men bolystar
öz balalaryn bersın. Olar da soldattyñ dämın tatyp körsın, qalai bolar
ieken. Al, kedei atauly bır jıgıt bermeu kerek, bılgenın qylsyn! Ne qylady
deisıñ? Tük te qylmaidy.
«Tük te qylmaidynyñ» artynan Asan keñesterıne: «osylardyñ arty
bos körınedı» dep te qoidy.
– Ony qaidan iestıdıñ?– degenderge:
– Özderı aityp otyr. Kübırlerıne qūlaq türıp jürmın. Özderınde zäre
joq. «Täit!» dese ürkeiın dep üreilenıp otyr. Söz türlerıne qarağanda,
qyzyldar jaqyn jür me dep oilaimyn.
Daladağy jūrttyñ arasynda «soldat bermeimız!» degen sözden
Madiiärdyñ habary bolğan joq. Bolysqa, atqa mınerlerge senıp qalğan
olar, ieldıñ tūtqasy qolymyzda degen senımmen, kerektı jūrt jinalğanşa
jata berdı. Baitöbettıñ tamağyna da, sözıne de toidy. Baitöbet sözın iel iekı
qylady degen oi olardyñ basyna kırgen joq.
Jiylys aşylğan künı, kün ärı jel, ärı azdap sırkıregen jauyn iedı. Kün
aşyluyna qarasa: būlt türınen bır jūmağa sozylatyn aq jauyn bolatyn
belgısı bar. Sondyqtan Madiiär jiylysty aşyp, salqyn auağa bürısken
jūrtty özınıñ yq jağyna otyrğyzyp, bır sağatqa jaqyn söz söiledı.
Onyñ sözın jūrt onşa qūlaq qoiyp tyñdağan joq. İeñ aldymen
alaşorda sengen bailar men bedeldı aqsaqaldardyñ özderın şala tyñdady.
Olardyñ şala tyñdauy soldata qarsylyqtan iemes, «söilesın, söilemesın,
äiteuır berıletın soldat qoi» degendıkten iedı.
Madiiärdan keiın onyñ serıkterınen bes-alty jıgıt söiledı.
– Käne, ne aitasyñdar, halyq?– dedı Madiiär, būiyğyp otyrğan jūrtqa.
– Ne aitamyz?– dedı aldyñğy qatarda otyrğan bolystar, aqsaqaldar,–
iel bolamyz dep jatqan azamat bolsa, «iel» degen ielı bız bolsaq, sūrağan
saldatyñdy beremız.
– Osydan basqa söz joq pa?– dep Madiiär masattanğan keskınmen janjağyna qarap tūr iedı.
– Mende söz bar,– dedı bır jıgıt türegep.
– Söile!– dedı Madiiär.
– Söilesem – söz qysqa. Saldatqa barmaimyz!
– Nege?–dedı Madiiär qabaq tüiıp.
– Bız bır ret barğamyz – sol jeter!
– Qaşan?–dedı Madiiär tesıle qarap.
– 16 jyly?
– Ol patşa zamany. Onda barmaimyn deuın, jol. Al mynau soldatqa
barsañ – öz ielıñdı qorğaisyñ.
– Kımnen?
– Balşabekterden.
– Olar kım?
Madiiär jamandai tüsındırgen boldy.
– İeger menıñ basymda ierkım bolsa,– dedı jıgıt,– men saldatqa
barmaimyn. Özge jūrt özı bıledı.
– Mynau ne ottap tūr, bırlıkten şyğyp, barmasañ sen barmaisyñ, özge
barady!– dep bolystar, aqsaqaldar jıgıtke dürse qoia bergende...
– Baratyn kım?– dep köpşılık aranyñ uiasyndai du iete tüstı.
«Men barmaimyn!» dep aituyn aitqanmen, «özge aita ma, joq pa?» dep
sasqan jıgıt, köpşılık du iete tüskende, quanyp kettı.
U-şu, azan-qazan dauystan alaşorda oqyğandarynyñ basy qatty.
Aiqailap ta, qoldaryn köterıp te şudy olar toqtata almady.
– Bızde osydan basqa sez joq!– dep köpşılık ornynan du türegep,
attaryna mıne-mıne tartty. Sol şauyp ketıp bara jatqan bır toptyñ ışınde
Asan da bar iedı.
– Jıgıt iekesıñder!– dedı ol, qasyndağylarğa,– aitqan jerden
şyqtyñdar!
– İe, şyqpağanda qalai?–destı jıgıtter,– senın, köñılıñe syiğandyqtan
iemes, ärkım qara basy üşın. Ana jyly bailar bızdı bır satqan. İendı nege
satylaiyq.
«Könbegenımız jaqsy boldy!» degen dabyrmen top jıgıt qiqu salyp,
dalaqtap jarysyp kete bardy.
Jiylys aşardyñ aldynda halyqtyñ köptıgıne Madiiärdyñ közı
sürıngen iedı. Oğan ol quanğan iedı.
«Soldat bermeimız» degen şudan keiın toptyñ keiıngı jağy sögıle,
dürkırei jönelgende, daladağy adamnyñ qimyly – sapyrylğan tolqyndai
bop kettı. Bıraq azdan keiın basylyp, jiylys orny suy sarqylğan teñızdıñ
arnasyndai üñıreidı de qaldy. Jiylys ornynda qalğan azğana bolys,
auylnai, aqsaqaldar – sarqylğan teñız arasynyñ şūqanağynda qalğan
azğana sasyq su syqyldandy.
– İel adamy degen attaryn, bar!–dedı olarğa keskını ört söndırgendei
küp-küreñ bolğan Madiiär,– bız senderge senıp keldık. Toqtatyñdar, anau
qara qarğadai şulağan berekesız ielderıñdı!
Bolystar, biler, aqsaqaldar būl sözden uialyp, tūs-tūsqa attana şauyp
iedı, ieşkımdı qaiyryp ala alğan joq.
Sol şabysqa Madiiärdyñ özı de aralasyp:
– Ua, alaşym, ielım, mendık bır azamat joqpysyñ, bar bolsañ qait!– dep
topqa aralasyp bıraz dalaqtap iedı, uysyna bır jan tüspei, synaptai
sytyldy da kettı. Madiiär da, basqa alaş adamdary da, bolys, biler,
aqsaqaldar da jiylys ornyna zorğa qaitty.
– Öz basymyz daiar!– destı uialğan aqsaqaldar.
– Senderdıñ bastaryñ qūrysyn!– degen aşuly söz şyğyp kettı
Madiiärdyñ auzynan,– mağan köptıñ basy kerek!
– Köptıñ jaiy anau!– destı ol sözdı köñılıne auyr alğan keibır
bolystar.
Osy jiylysqa N... qalasynan attanarda Madiiärdyñ atyna Orynborda
– Dutovtan, Aiagözde – Annenkovtan telegramma kep, jıgıt sūrağan iedı.
Madiiär olardyñ iekeuıne de:
«Jıgıt aluğa ielge şyqqaly jatyrmyn, jaqyn arada iekı polk
jöneltem!» dep myqty senımmen telegramm soqqan iedı. İekeuınen de ıle:
«Rahmet! Bolşevikterdı sızdıñ küşıñızben jeñuge senemız!» degen
jauap telegramma qaitqan iedı.
İelge attanğanda da, jiylys aşylarda da jıgıt aluyna Madiiärdyñ
senımı tastai iedı. Öitkenı, ol özın halyqqa tūtqamyn, bedeldımın, halyq
sözımnen şyqpaidy» dep iesepteitın. Ol ümıt Madiiärdy aldady.
Jiylys bolğan orynğa qaityp, jan-jağyna qarağanda ürkerdei ğana
bolys, biler körıngen soñ, Madiiär özın iel köşkende jūrtta qalğan
küşıktei kördı.
5
Qūttybai auyly men Baitöbettıñ arasy küzge qarai alystap, iekeuı
küzekteitın İesıldıñ toğailary on şaqyrymğa jaqyn jer bolatyn iedı.
Baitöbettıñ bır ädetı: mañyndağy auyldardyñ şaruasy täuır
adamdarynan jaz bolsa bır toqtysyn jeudı, qys bolsa soğymnan sybağa
jeudı özıne paryzdai köredı. Kımnen sybağasyn jegenıñ kımnen jemegenın
ol ūmytpaidy. Sybağam saqtauly degen üige ol retın tauyp bır tüspei
qoimaidy.
Retı kelmei, biyl jaz Baitöbettıñ sybağa jei almağan üiı – Asandıkı
iedı.
Sentiabrdıñ jelkemdeu salqyn bır tünınde, otty mazdatyp qoiyp, ıñır
şaiyn ışıp otyrğan Asan men üi ışının, qūlağyna tarantas dauysy
iestıldı.
Būl auylğa kelgen qonaqtyñ köbı Asandıkıne tüsetın, sondyqtan,
qūlağyn üige jaqyndağan arbanyñ dybysyna tıkken Asan:
– Jamal,– dedı Botagözge,– tör aldyn jinastyryp qoişy, tegı arbaly
bızdıkıne keler bılem.
Tör aldynda jatqan bırer jastyq bolmasa, özge şaşylğan dünie az iedı.
Botagöz ornynan türegep, jastyqtardy jüktıñ üstıne jinağan kezde,
arbaly üidıñ qasyna kep, syrttan:
– Asan, äu, Asan! Şyğyp ketşı, üide bolsañ!– degen dauys iestıldı.
– Baitöbettıñ dauysy ğoi,– dedı Asan ornynan qozğalyp, sybyrlap,–
şaidy jiyñdar. Köpten bızdıñ üige qarap qasqyrdai ūlyp jür iedı, bır
jeiın degen ieken.
– Apa,– dedı Asan türegep, denesın iıp, Masatynyñ qūlağyna
sybyrlap,– señseñ qyzyl toqtyny soiamyz ba?
– Özıñ bıl!– dedı Masaty.
Asan üiden şyğa kelse, jolauşylardyñ jekken par aty iesık
aldyndağy böşkelı arbağa bastaryn tırei tūr ieken. Arbadağylar tüsken
joq.
– Salaumalikem!– dedı Asan jaqyndap.
– Amansyñ ba? Mal-jan aman ba?
– Şükır! Nege tüspei tūrsyz, bai?
– Ūlyqsat sūraiyq degenımız ğoi.
– Tüsıñız!
Arbada Baitöbettıñ qasynda otyrğannyñ kım iekenın Asan jerge
tüskesın tanydy. Baitöbettıñ sauda-sattyqqa alyp jüretın Qosşybai
degen pysyq jıgıtı ieken. Arbanyñ aldynda bojy ūstağan da bıreu bar ieken,
Asan ony tanyğan joq.
– Kelın tüskelı kelmei, Masatyğa uiatty iedım,– dedı Baitöbet,– sol
uiatymdy arşiyn dep keldım.
– Keşıkken joqsyz ğoi,– dedı Asan qaljyñdap.
– «Tyşqanğa tük bıtken saiyn – qaltyrauyq» degen maqal bar iedı. Sen
özıñ baiyğan saiyn sarañdanaiyn dep jürsıñ-au deimın, bala.
– Nege olai dedıñız?
– İeldıñ räsımınde – jaqsy at satyp alsa da yrymyn jasauşy iedı. Osy
kelınnıñ tūsynda sen nege sarañdanyp kettıñ? Alğanyñdy da bılmei
qaldyq. Syrt iestuımız – kelınnıñ atağy jaman iemes deidı ğoi. Älı kelınnen
sazaiyñdy tartasyñ bala!..
Jastarmen, äsırese, kelınderımen qaljyñdasudy Baitöbet jaqsy
köretın iedı. «Yrym jasamadyñ» degen qaljyñ sözdı ol ädeiı «kelın»
iestısın dep qattyraq aitty.
– Sybağañyz daiar, bai,– dedı Asan özge dälel taba almai.
– Joq, bala, sen menı olai aldaimyn deme. Menıñ bügıngı ışetın dämım –
jeñgemnen jylda jeitın sybağam. Al, senın, toiyn, özıne basqa. Bır oqpen
iekı qoiandy tüsırem dep oilama, bala. Ol aldauyña könbeimın.
– Dūrys. Töreñızge qūldyq. Jürıñız üige.
Arbanyñ aldyna mıngen Sağit ieken. Asanğa o da amandasqannan keiın:
– Sen atty ağytyp kel, şyrağym,– dedı oğan, üige qarai aiañdağan
Baitöbet.
Äiel bolsyn, ierkek bolsyn, jasy ülken kısıge, ieger ieleitın adamy
bolsa, Baitöbettıñ qoldasyp amandasatyn ädetı iedı. Sol ädetınen ol
jañylmai, «jeñgemnıñ qolyn alaiynşy» dep, Masatyğa üige kıre, ädeiı
būrylyp qoldasty. Masatynyñ aituymen Botagöz būl kezde şymyldyq
tüsırıp, sonyñ ışınde otyr iedı.
– Kelın amanbysyñ?–dedı Baitöbet Masatyğa amandasyp bolğasyn,
şymyldyq syrtynan Botagözge,– qonysyñ qaiyrly bolsyn, jarqynym.
Asan, şymyldyqty türıp qoi. As ıstep berse, syilağany sol. Masaty asqa
aralasa almas. Körıne ber, şyrağym.
– Körımdıgıñız!– dedı Asan şymyldyqty jiğaly jatyp.
– Jol söz. Jolauşy şyğyp baratyn bıreuge närse berudı yrym köretın
iem. Körımdıgıne Masaty bır köilek kier, myna joldan qaitaiyn.
Türılgen şymyldyqtan şyqqan Botagöz, betın bır qyryndap jürıp,
astyñ jabdyğyna kırıstı. Asan dalağa şyğyp ketıp, semızşe kelgen
qyryqpa qyzyl toqtyny alyp kırıp, zamatta soiyp, bır qoly men tösınen
basqa ietın qazanğa tügel saldy. Dağdyly qonaqtai jarty ietın ğana salaiyn
dep iedı, meşkei Baitöbet toimas dep oilady.
İet pıskenge şeiıngı keñesıne qarağanda Baitöbet bergı şetı
Qyzyljarğa, arğy şetı Ombyğa baryp qaitpaq ieken, jūmysy kooperatsiiäğa
tovar alu.
At ağytyp kep, bosağağa taman otyrğan Sağittan Asan jol sūrap iedı,
ol: «Ombyda aşylatyn mūğalımder kursyna baratyn iem, azdap keşıgıp
qaldym, aparatyn kısı taba almadym» degendı aitty.
– Ä, bıldım!–dedı Asan,– äneugı menımen qalağa barğanda, küz baratyn
boldym degen oquyn, ieken ğoi?
– İe, sol.
Söz arasynda Sağittyñ kezı Botagözge tüsıp qoiady. Baitöbet auylynyñ
mūğalımıne keletın «Saryarqa» gazetınıñ jaqyndağy bır sanynda basylğan
habarğa qarağanda, Asqar qazır Ombynyñ türmesınde. Osy habardy
Botagözdıñ bıletın-bılmeitını Sağitqa mälım iemes. Būl habardy Botagözge
qalai jetkızem dep oilap jürgen Sağitqa, ötken künı Baitöbet:
– Bala, senı Qyzyljarğa ala baraiyn, apar dep jür ieñ,– degen soñ,
Qyzyljarğa baruğa quanyp, bıraq «Botagözge tıldespei ketem be?» dep
renjıgen iedı.
Baitöbet auylynan kün batardyñ aldynda attanğandy: «Būlai nege keş
attandy» dep oilağan Sağit Qūttybai auylyna jaqyndağanda:
– Asandıkıne qonaiyq,– degendı iestıdı.
«Ä, onda jolym boldy!» dep quandy.
Mıne, kökıregıne berık saqtağan osy habardy Sağit Botagözge iet
jelınıp, ūiqtauğa jatqanşa aitudyñ retın bır keltıre almai-aq qoidy.
Üi jabdyğymen Botagöz dalağa kırıp-şyğyp jürgende, Sağit ta tysqa
şyğyp iedı, amandasudan basqa söz auzyna tüspedı. Oğan: jan-jağyndağy
barlyq dünie sonyñ auzyn añdyğandai körındı de tūrdy.
Jolauşylar tañerteñ at arqanynan jüremız degen soñ Botagöz de, Asan
da ierte tūryp, qonaqtardyñ ierteñgı tamağyn äzırleuge kırıstı. Asan otyn
ūsaqtady. Botagöz şelek alyp, auylğa jaqyn jerdegı İesıldıñ qara suyna
suğa kettı.
Botagöz oianğanda Sağit ta oiau jatyr iedı, oğan Baitöbet jatarda:
– Şyrağym, atty ierte tūryp suar, kün köterıle jüremız, su ışkesın de
azdap ottap alsyn,– dep tapsyrğan. Sağittyñ ierte oianuyna bır sebep osy
bolsa, iekınşı sebep: Botagözdıñ ierte tūraryn bılıp, qasyndağylar ūiqtap
jatqanda, dalağa şyğyp jolyğu.
Botagöz şelek alyp tysqa şyqqanyn körıp jatqan Sağit, tez kiıne
salyp, ıle dalağa şyğyp iedı, saiğa tüsıp barady ieken. Būl, kün älı
şyqpağan kez iedı. Auyldyñ iestiiär adamdary oianğan. Bıreu mal iergızıp,
bıreu jūmysqa ketıp... degen syqyldy, şarua jabdyğyna ierıp jürgen
halyq.
Botagöz ketken jaqqa Sağit aiağyn tezırek basyp jöneldı de qara sudyñ
oiyna tüstı. Ol qara su jan-jağyna qalyn, būira tal iesken, ainalasy
kesenıñ aiasyndai tık bıtken jar, özı tereñ şūqyrda iedı. İesıl tasyğanda
arnasy tolyp qalğan qara su, sol kemerınen ala jazdai bır ielı tömen
tüspeidı. Kölemı kışkene bolğanmen, tübı iete tereñ. Suynda şortan
syqyldy ülken balyq bar. Jūrt «būl qara sudyñ astynda kezı bar» dep
añyz qylady.
Qara sudyñ suatyna tüsetın jolmen Sağit temen qūlap, su jağasyndağy
taldardyñ arasyna kıre berıp iedı, iyğyna salğan iın ağaşqa iekı şelek
sudy ılgen Botagöz aldynan qarsy şyqty da, Sağitty körıp toqtady.
– Men sızdı ızdep kele jatyr iedım,– dedı Sağit,– ana bır taldardyñ
arasyna baryp azğana keñessek qaitedı?
– Oqasy joq.
Bıreu tıntıp tappasa jan körmeitın taldyñ bır qamau aralyna baryp
otyrğannan keiın, Sağit ieñ aldymen Botagözge:
– Süiınşı!– dedı.
– Qalağanyñyzdy alyñyz!–dedı Botagöz jadyrap, bır jaqsylyq habar
kütıp.
– Qalauym: Amantaidy jaqsy ğyp ösıresız.
– Bolady! İe, aityñyz, nemene?
– Asqardan habar iestıdım.
– Kımnen?–dedı Botagöz, keskını qūbylyp, asyğyp.
– Käzitten. «Saryarqa» käzıtınde jazypty.
– Ne dep?
– «Asqar Ombynyñ türmesınde» dep.
– Apyr-ai, ras pa? Öz közıñızben oqydyñyz ba?– dedı Botagöz, jylap
jıberıp.
– Ras. Öz közımmen oqydym. Nege jylaisyz?
– Öltırıp tastady ma dep qorqyp jür iem,– dedı Botagöz jasy domalap,–
tırı habaryn iestıgen soñ quanğandyğymnan jylaimyn.
– Ä, onda dūrys. Quanyş qūtty bolsyn!
– Aitsyn!– dedı Botagöz jasyn sürtıp,– jylamaiynşy. Adam ne
körmeidı? Tek, tırı bolsyn. Bıraq köñıl şırkın şydamaidy.
– Sağan osy habardy aityp quantaiyn dep iem, būl bır aitaiyn degenım.
İekınşı aita keteiın degenım: ieger Ombyda jatqany ras bolsa, men oğan
qaitkende de habarlasyp, sızge hat jazam. Asqar ağaidyñ jaqsylyğyn
jetım kezımde köp körıp iem. İendı men de adam bolğandyğymdy körsetıp,
qarlyğaştai qanatymmen su seuıp, älım kelgenşe järdem körseteiın.
– Men būğan alğystan basqa ne aitam?– dedı Botagöz jadyrap,– sızge
ülken rahmet. Al, iendı, olai bolsa, men sızge bır amanat tapsyram. Ol
amanat: N... qalasynda, ädeiı Asqarğa arnap Amantaidy kartışkege tüsırıp
iem, iekeumız bırge tüsıp iek. Sonyñ bıreuın sızge bereiın. Asqarğa retın tauyp
tabys ietıñız. Būl – bır. İekınşı – bala käzır pysydy. Alyp jüruge jaraidy.
Sız mağan Asqardyñ Ombyda jatqandyğyn anyqtap hat jazsañyz, men
jaiaulasam da jetem.
– Nege?– dedı Sağit, tūrğan üiınen kemdık kördı me degen oimen.
– Tūrğan jerımnen kemdık körgem joq,– dedı Sağittyñ ol oiyn sezgen
Botagöz,– tuğanymnan kem kütıp otyrğan joq. Asannyñ būl jaqsylyğyn
men ieşuaqytta ietei alam demeimın. Bıraq mağan da, Asanğa da qiyn bop
barady: men, tūrpaiy sözben aitqanda, baisyrap baratqam joq. Al, Asan