Botagöz - 02

arpalysqan sezımnıñ tolqynyna batyp otyryp, quyrdaqtyñ qalai jelınıp
bolğanyn bılmei de qaldy. Bıraq kez jañylğanmen, qol men auyz jañylğan
joq. Sybağaly tamaqtan aş, qūr qalğan joq. Botagözdıñ magnitı tartqan
közdı zorlyqpen basqa jaqqa audaryp otyryp, quyrdaqqa meilınşe toidy.
Auyl bozbalasynyñ ädetın ıstese, Asqar tösekke jatqannan keiın közın
jūrttan ūrlap, körpenıñ astynan qyzdyñ jatqan ornyna qarar iedı. Törge
tösek salyp bergennen keiın Asqar ony ıstemedı. Ärı jas otau, ärı kedei üi
bolğandyqtan tösenışı şamaly ieken. Sol arağa baryp, ol ietıgı men syrtqy
qamzolyn şeştı de, şalbarşañ, paltosyn jamylyp, terıs qarap, jatyp
qaldy.
Asqardyñ ädeptılıgıne sendı me, bolmasa qaryndastaryn bala dep
tüsındı me – ağalary da, jeñgesı de qyzdy qorğağan belgı körsetken joq.
Tar bölmedegı Asqar men Botagözdıñ tösegınıñ arasy bır-aq qūlaş jer,
ortalarynda ieşnärse joq.
Asqar ūzaq uaqyt ūiyqtai almady. Bıraq jatqan qalpynan tyrp ietıp
qozğalğan joq, qimyldağan joq. Sol tüngı aua raiy, Sıbırdıñ küzgı
mezgılınde, äsırese, tauda sirek kezdesetın rai iedı. Keşke qarai aspandy
bürkep alatyn küzdıñ sūr būlty ol tünı joq iedı. Tün ortasyna jaqyn
tuğan, oñ jağynan oiyq ai, biıkke şyğyp alyp, säulesın Burabai kölıne
süñgıtıp, qalqyp bara jatyr iedı. Sol aidyñ jaryğy tüskendıkten, üidıñ
ışı bozamyqtau iedı.
Ūiqysy kelmegen Asqar paltodan betın aşyp jatyp, bırazğa şeiın
qūlağyn köldıñ jaryna jūmsaq leppen ūrğan älsız tolqynğa tıktı.
Terezenıñ tübıne iekı-üş-aq sarjan jerde tūrğan köldıñ suynyñ bolmaşy
qimyly būğan tügel iestıldı.
Asqardyñ keudesındegı sudai sapyrylğan oi tolqyny ışıne
syimağanda, demın qattyraq alyp qala jazdap, bıreu-mıreu bılıp qalar
degendei, özın-özı zorlady.
«Būl qyz mağan ūnady»,– degen qorytyndyğa tıreldı Asqardyñ oiy
bırazdan soñ.– Bıraq söz saluğa älı jas. Būl baqytty qyz. Öitkenı,
şarualary kedei bolğanmen, altyn asyqtai ağalary bar. Myna iekı ağasy
bır qyzdy iesıre alatyn jıgıtter. Onyñ üstıne myna bır jeñgesı de tabylğan
adam ieken. Qaiyn sıñlısın mūndai kütken jeñgenı körgen joq iem...
«Būl qyzdyñ ömır satysyna basqan adymy äzırge dūrys. Qazaqtyñ
qandai aqyldy, körıktı qyzy nadan auylda, ieñ jetıldı degende täuır
küieuge tiıp, öz qara basynan asa almaityn, üi küñı bolatyn iedı. Oqyğan,
äleumet ısıne daiarlanğan qazaq qyzyn äzırge iezım körgem joq. Bıren-saran
qalada tūrğan baidyñ qyzdary oqysa, olardyñ tüpkı maqsaty: semia basy
– ana bolu. Qazaq kedeiınen İevropa ğylymyn alyp, äleumet kısısı bolğan
qyzdy özım körgem joq...
«Myna qyz kedeidıñ qyzy. Der şağynda oquğa tüsken. Oqyrlyq
jağdaiy tolyq. Tūlğasynda, mınezınde kısı bolarlyq belgıler bar. Olai
bolsa tübınde būdan äleumettık adam şyğuynda söz joq. Olai bolsa menıñ
bırınşı mındetım: osy qyzdyñ osy oqu jolyn bılım ömırınıñ jailauyna
jetkızuge kömektesu.
«İekınşı...– degen sözdıñ artynan Asqar bıraz bögeldı. Ondağy aitaiyn
degenı: «būl qyz tübınde mendık boluğa tiıstı» degen söz iedı. Būl sözdı
aituğa böget bolğan sebep iekeu: bıreuı – «bıreuge uäde qylyp qoisa
qaitem?», iekınşısı –«qyzdyñ köñılı menıñ köñılımnen tura şyğa qoiaryn
kım bıledı?»
«Bıreuge uäde qylsyn, qylmasyn,– dedı Asqar oiyn qorytyp,– men
mūny süidım. Olai bolsa, osy oiymdy oryndauğa tiıstımın!..»
«Tiıstımın!»–degende Asqardyñ dybysy şyğyp kettı.
Ol sasyp qaldy. «Üidegılerdıñ bıreuı oianyp qaldy ma?» degendei
basyn aqyryn köterıp qarap iedı, ieşkım oianğan joq ieken.
Ol az otyrdy da, kezın Botagöz jaqqa audardy. Botagöz körpesın
keudesıne şeiın ğana jauyp, betı aşyq, şalqasynan ūiqtap jatyr ieken.
Asqar qūlağyn tıgıp iedı, alğan demı iestılmedı. Oğan Botagöz dem almastan
ūiqtap jatqandai körınıp, keude jağyna közı tüsıp iedı, ışkı aq köilegınıñ,
şetı köterılıp-basylğan keudeden azğana qozğalyp jatyr ieken.
Qadala qarağan Asqardyñ közıne küñgırt jaryqtan ielestegen Botagöz,
kündızgısınen de sūlu syqyldanyp kettı. Onyñ aşyq jatqan denesı Asqarğa
adam beinelı ğyp qūiğan nūr syqyldandy.
5
Asqar tañerteñ keşırek tūrdy.
– Şaiğa tūr!–dep Kenjetai oiatpasa, ol ūiyqtai beretın iedı.
Asqar basyn köterıp, töñıregıne qarasa, būdan basqa üidıñ ışı tügel
tūryp, tösek-oryn jinalyp, bosağağa qainağan ieskıleu jez samauyr kelıp
tūr ieken. Aibala jinalyp, şynyaiaq jasap jatyr ieken.
– Ūiqyny da soidyñ, myrza!–dedı Kenjetai, aşyq tūrğan iesık aldynda
juynyp jatyp.
– Ağai ketıp qalğan ba?–dedı Asqar Aibalağa.
– İerkem men iekeuınıñ şaiyn ierterek berıp iem, bıreuınıñ sabağy,
bıreuınıñ ısı bolğasyn...
Aibala Asqardy alğaşqy körgende qymsynğanmen, bügın keşegıden
ierkınırek söilestı. Adamnyñ ışkı sezımınıñ ainasy köz. Sözdıñ jasyrğan
syryn köz aityp bere alady. Paluan Şolaqtyñ:
«...Sūlu qyz, jas kelınşekke tiyşsyzdaumyn. Jalğyz-aq tal boiymda
mınım sol-aq!» – degen öleñı Aibalanyñ iesınde. Jas jıgıttıñ qyz ben
kelınşekke qyzyğympaz keletının ol bıledı. Alğaş körgende Asqardy da
Aibala äielqūmardyñ bırı me dep oilap iedı, syr taratqyş köz ondai
belgısın bermedı. Ükıdei jelkıldep, güldei nūrlanyp kele jatqan
Botagözge, Asqardyñ közı qadalmauy Aibalağa tamaşa körındı.
«Ädeptı jıgıt ieken» degen oi tudy Aibalağa, «İerkemnıñ bağyna osyndai
bıreuı kez kelse...» dep oilady ol.
«Qalyñ berıp pe iedıñız?» degen sūraudy Aibala şaiğa otyrğanda
Asqarğa aityp qala jazdap, özın-özı toqtatty.
Şaiğa qanğannan keiın Kenjetai at jegıp, iekeuı ielge bettep köşemen
tarta jöneldı. At tynyğyp qalğan ieken. Süiegı pysyq jylqy iedı, qamşy
saldyrğan joq.
– Öi!– dedı Kenjetaiğa bır kezde Asqar iyğynan tartyp.
– Nemene?
– Doñğalağyñnyñ qūrsauy tüsıp qaldy.
Kenjetai oñ jağyna qarasa, doñğalaqtan şyğyp ketken qūrsau
iekpınımen döñgelenıp, arbamen bır qyryndap jarysyp barady ieken.
– Qap!–dedı Kenjetai,– ūstağa baramyz-au, iendı.
Kenjetai atty toqtatqanda Asqar arbadan tüse jügırıp, qūrsaudy alyp
keldı.
İekeuı düken aldyndağy dıñgekke atty bailap ışıne kırse: soqqan
temırdıñ, uıldegen körıktıñ dybysymen yñ-jyñ ieken. Dükende Baltabek,
qasynda orta jasty, ūstaşa kiıngen orys.
Kenjetai doñğalaqtyñ mūryndyğyn būrap alyp jatqan kezde orys
ūstanyñ kezı Asqarda boldy.
«Mūny qaida kördım?»–dep oilady ūsta.
Asqarğa da ūsta orys tanys syqyldanyp iedı, bıraq ol «kımsıñ?» dep
sūraudy iersı kördı.
Qūrsaudyñ salynuy köp bögegen joq.
– Sızdıñ familiiäñyz kım?–dedı ūsta orys Asqarğa, dalağa bırge iere
şyğyp.
– Dosanov. Ony nege sūradyñyz?
– Jai.
– Öz familiiäñyz kım?
– Kuznetsov.
«Apyr-au,– dep oilady Asqar arbağa mınıp, bylai şyğa bere,– jañağy
Kuznetsov degen mağan bır tanys adam syqyldy, men mūny qaida kördım?»
Grigorii Maksimoviç Kuznetsov 1880 jyly, Moskvadağy elektr
zavodynda qyzmet ısteitın jūmysker semiasynda tudy. On jasynan
zavodta jūmysqa aralasqan ol, 15-16 jasynda Peterburgte tūratyn apa,
jezdesıne bardy da, Putilov zavodyna jūmysqa ornalasyp, sodan
Moskvağa qaitpady.
1902 jyldan bastap ol sotsial-demokratiiä krujogyna ornalasyp, iekı
jyldan keiın: Rossiiä sotsial-demokratiiälyq jūmysşy partiiäsyna müşe
bop öttı. 1903 jyly RSDJP-nyñ iekınşı sezı bolyp, būrynğy sotsialdemokratiiä: bolşevik, menşevik bop iekı jarylğanda, Grigorii
Maksimoviç bolşevikter jağynda qaldy.
1905 jylğy Peterburgte bolatyn jūmysşylar köterılısınde Kuznetsov
ükımet közıne ierekşe körıngenderdıñ bıreuı bop, iekı jyl Petropavlovsk
krepostynda abaqtyda jatqannan keiın, 1907 jyly Sıbırge katorgıge
aidaldy... Sıbırdıñ alystağy taigasynda üş jyl tūrğan Kuznetsovqa,
patşa ükımetı Omskıge kep tūruğa ūlyqsat ietıp, 1910 jyly ol Omby keldı
de, İertıs özenındegı parohod pristanyna jūmysqa kırdı.
Kuznetsov
Ombyğa
kele,
onda
jasyryn
jūmys
ısteitın
bolşeviktermen tanysyp, pristan jūmysşylarynyñ arasyna
revoliutsiiälyq ügıt taratty. Asqardy Kuznetsovtyñ alğaşqy köruı osy
pristanda. Sol jyly Asqardyñ stipendiiädan basqa qarajaty bolmai,
stipendiiä kün körısıne jetpei, oqudy tastağysy kelmegen ol, basqa qyzmet
tabylmağan soñ, bır mezgıl pristanğa baryp, k,ara jūmys ısteitın iedı.
Keide, äsırese, jeksenbı künderı jūmystan şarşağan Asqar, pristannan
qaitpai, sonda qonyp qalatyn.
Pristanda Asqardan basqa da jümysşy qazaq kep iedı. Solardyñ
ışınen Kuznetsov Asqarmen tez tanysady. Bıraq Putilov zavodynda da:
«oquşymyz... qarajat joq bolğan soñ jūmysqa tüstık» deitınderdıñ
arasynan provokatorlar şyğyp, odan Kuznetsovtyñ auzy küigendıkten, ol
Asqarğa tym qūşaq aşpady, ony alystan torlap, syryn şyjymdap
tartty.
Asqardyñ ömırbaianyn, onyñ halyqqa paidaly kısı boluğa tyrysyp
jürgenın Kuznetsov bıldı. Sonda da, aptyğa qoimai, özınıñ kım iekenın,
atqaryp jürgen saiasi ısın oğan jariiälamady. Asqardyñ yñğaiyna qarai
beiımdelıp, revoliutsiiä otyn onyñ, keudesıne ieptep jaqpaq boldy.
Bıraq ol armanyna Kuznetsov jete almady. 1910 jyldyñ aiağynda, qys
ışınde, tūrmysy auyr tartqan pristan jūmysşylary zabastovka
jasamaq bop, bır künı jūmys ıstemei otyryp aldy da, ükımet
jūmysşylardyñ būl qylyğyn Kuznetsov pen tağy sondai bılgılıktı
bırneşe adamdardan körıp, bärın de tūtqynğa aldy.
Kuznetsovtar ūstalatyn künı Asqar pristanda jūmysta iedı. Pristanğa
kep, Kuznetsovtardy ūstap, parohodtar men baraktarğa tıntu jasağan
politseiskıler, bır baraktyñ üstınen qaiyqtyñ ieskegıne bailap, köterıp
qoiğan, ūzyndyğy kere qūlaş qyzyl şüberektı tüsırıp aldy. Ony kım
bailağanyn, nege bailağanyn Asqar bılgen de joq.
Sol künı keşke, jauapqa, jūmysşylarmen bırge Asqar da şaqyryldy.
Politseiskii pristav Asqardy oñaşa bölmege kırgızıp, äuelı: «pristanda
ne sezdıñ?» dep jailap sūrap, artynan: «bılgenıñdı jasyrasyñ» dep qysty,
«Sıbırge aidalasyñ!» dep qorqytty. Rasynda, pristanda saiasi ūiym
baryn bılmegen Asqar, pristavtan ieşnärse sezbegenıne ilanuyn ötındı.
Bıraz ainaldyryp, küdıktı syr taba almağan pristav, Asqarğa
revoliutsiiälyq oi tüsırmeiın degen nietpen, «bolşevik» degen sözdı
auzyna almady. Bıraq «bolşevikter» deitın saiasi adamdar baryn Asqar
bıler me ieken degen oimen, ol odan jıñışkelep sūrap kördı.
– Baraktyñ üstınen bız sypyryp alğan qyzyl şüberektı («tu» dep
atağysy kelmedı) kördıñ be?
– Kördım.
– Ony nege qoiğan onda?
– Bılmeimın.
– Qoi, bılersıñ!– dedı pristav, betın qūbyltyp, közın oinaqşytyp.
Asqar bılmeitındıgın aityp qarğandy.
Pristav Asqardy 4–5 sağat ainaldyryp: «būl jönde jan adamğa
aitpa!» degen saqtandyrumen bosatty.
Politseiskoe upravlenieden tün ortasy aua şyğyp, köşe boilai
seminariiäğa kele jatqan Asqar oiğa qaldy. İeñ aldymen, ol zabastovka
bolady degendı būdan būryn iestıgen joq iedı. Būl sözdı ol politseiskılerden
ğana, ömırınde bırınşı ret iestıdı.
Asqardyñ oiynşa jūmysşylardyñ jūmystan bas tartuy dūrys,
sebebı – olar öte auyr halde tūrady. Al, sondai auyr halın aityp,
tūrmysymyzdy jaqsyla degendıgı üşın, olardy politseiskılerdıñ
qudalauyna, jazalauyna Asqar tüsınbeidı. Jauapqa barğanşa da, jauap
bergende de, jauaptan şyqqanda da ony auyr oiğa qaldyrğan bır jağdai
osy.
Ony iekınşı oilandyrğan «qyzyl şüberek». Būl şüberektı «tu» degen
oi onyñ basyna da kelgen joq. Sebebı: būl künge şeiıngı onyñ ūğymynda,
tudy ne äsker, ne ükımet mekemesı ğana ūstaidy.
Barak üstınen politseiskıler qyzyl şüberek bailağan ieskektı alyp
tüsıp, jūmysşylarğa: «Mynau ne?» «Ükımetke qarsylyq pa?!» dep
jekırgende, Asqar: «būnysy qalai!» dep ışınen oilağan da qoiğan iedı.
Artynan, politseiskii uriadnik özınen jauap alğanda ol tağy oilanyp
qaldy. Uriadnikten qyzyl şüberek mänısın Asqar sūrauğa bır oqtandy da,
«pälesın şyğaryp alarmyn» dep tyiyla qoidy.
Politsiiädan bosanyp seminariiäğa kele jatqan ol: «apyr-au, sol qyzyl
şüberek, ne şüberek?!» dep oilady tağy.
Seminariiäğa kelgen soñ ol qyzyl şüberektıñ jaiyn ärkımderden
sūrastyrmaq boldy da, uriadniktıñ: «auzyñdy jap» deuı, «jabam» dep uäde
beruı iesıne tüsıp, «qaitem!– dedı ışınen,– pälege qalarmyn!»
Bıraq köpke şeiın ol, öz ışınen: «iapyrau, būl ne qylğan jūmbaq
jalau?!» dep oilaityn iedı.
...Künder ötıp jatty. Ombynyñ tūrğyn qazaqtarynan uçitel jaldap
balalaryn üiınde orysşa oqytatyn adamdar tabylyp, Asqar bos uaqytyn
solarğa jūmsap qarajat tapqan soñ, pristanğa barudy qoidy. Bıraz
künderden keiın, pristan da, zabastovka da, jūmbaq bolğan jalau da onyñ
iesınen şyqty...
...Burabai qalasyndağy ūsta dükenındegı Kenjetaidyñ arbasynyñ
şeñberın tarttyryp ap, Kenjetaimen bırge qaladan şyğa bergen Asqar,
älgınde, ūsta dükenındegını «qaidan kördım» dep oilağan Asqar, ol adamdy
Ombynyñ pristanynda körgenın iesıne tüsırdı. Ol kezde, ol adamnyñ atyn,
familiiäsyn Asqar bıletın siiäqty iedı, qazır, qalai oilasa da bıler iemes.
Oilana kele: «İm-m-m!– dep qorytty Asqar oiyn,– sol, sol! Naq sonyñ
özı! Däl sol adam! Däl iemes-au, anyq sol!»
Sol arada Asqardyñ iesıne qyzyl jalau da tüse qaldy.
«Älde, sol jalaudy tıkken osy ma ieken?– dep oilady Asqar,–
uriadniktıñ jalauğa qadaluyna qarağanda, myna adamnyñ ūstaluyna
qarağanda, jalaudy tıkken osy iemei kım deisıñ. Qap, sūrastyrmağan iekem,
sonda!.. Nesıne ökınem? Ol adam, mıne, tağy kezdestı. Kelesı joly ädeiı
jolyğyp sūraiynşy! Nem ketıptı, aitsa aitar, aitpasa qoiar!»
İeKİNŞİ TARAU
PAKET
1
Noiabr aiynyñ tütegen bır borandy üskırık, suyq künınde Burabai
qalasynan şyqqan uriadnik Koşkin şananyñ aldynda bojy ūstap
otyrğan Kenjetaidy jelkeden älsın-älsın tüigıştep maza bermedı.
– Aida deimın, svoloç!– dedı tüigen saiyn Koşkin, aqyryp.
Ötken tünı jauğan qalyñ qar, joldy typ-tipyl ğyp basyp qalğan ieken.
Kenjetaidyñ aty jolşyl, jasamys jylqy iedı. Onyñ üstıne būl jolmen
san ret jürgen. Sondyqtan oppa qardy qaiyqtai iesıp, joldyñ jalpy
jobasynan jañylmady. Bıraq aiağy ünemı jol üstıne däl tüse bermedı,
bırde oñyna, bırde solyna jañylys ketıp otyrdy. Aqyldy at oğan
saspaidy. Joldyñ sürleuın basqan jerının, qatty ia jūmsaqtyğynan bılıp,
jañylğan jerde oñ jağynan da, sol jağynan da joldy tuiağymen tez
şolyp tauyp alady.
Joldy tura tauyp jürıp otyruğa attyñ basy tügıl barlyq denesı, tört
tuiağy tügel qatynasyp kele jatqanyn Kenjetai tüsındı. Sondyqtan:
«Sende jazyq joq,– dep oilady ol, at joldan hata basyp qalğanda,– jolda
tük belgı joq. Appaq kebındei tūtasyp jatqan dala, qaita tauyp kele
jatyrsyñ, januar! Joldy qar basqanmen, kün aşyq bolsa, sen basqan
aiağyñnan asa jañylmas ta ieñ. Sağan ne kınä bar. Tıfu dese tükırık jerge
tüspeitın aiaz mynau, mañdaiğa naizadai qadalyp, bettı temırdei qaryp
barady; ışın tarta, qardy qūiyndai üiırıp ūlyp tūrğan doly dauyl anau,
aldyñnan arqan boiy jer körınbeidı!..»
Aqyldy attyñ jol ızdep, boranmen arpalysyp, jalpy bağyttan
jañylmai kele jatqanynda uriadniktıñ jūmysy bolğan joq. İtbai aulyna
tez jetuden basqa oi onyñ basyna jolamady.
Koşkinnıñ būlai asyğu sebebı – qoltyğynda surguçpen peçattap
tastağan bır ülken paket kele jatyr. Syrtyndağy jazuyna qarasa,
Ombynyñ general-gubernatorynan İtbai bolysqa arnalğan. Pakette ne söz
baryn ol bılmedı. Bıraq ışınde bır zor habar baryn joramaldaidy.
Öitkenı, Azat qalasynda tūratyn Stanovoi pristavtan pakettı äkelgen
alğaşqy uriadnik Koşkinge mynadai sälem tapsyryp ketken iedı.
«Gospodin Koşkin!
Būl pakettı volostnoi upravitel – İtbai Baisaqalovqa öz qolyñnan
tapsyr. Böten kısıge senbe. İeger airylyp qalsañ – sotqa ketesıñ».
– Aida svoloç!– dedı Koşkin bır kezde Kenjetaidy bar pärmenımen
tüiıp qap. Beiğam otyrğan Kenjetai, tüiıp jıbergen iekpınmen şananyñ
alqymynan az-aq qūlap tüspedı.
Kenjetai aşulanyp, auzyna söz tuspei, keiın ainalyp, Koşkinge
adyraiyp qarady, Koşkinnıñ mūrty ülken, qabağy qalyñ, qasy ūzyn, tüsı
suyq, denelı adam iedı. Syrtynda ülken qara señseñ tūlyby bar, basynda
jündes qara señseñ papahy bar. Kenjetaidyñ közı tüsken kezde Koşkinnıñ
mūrtyna kürektei bop mūz qatyp, qabağyna da qalyñ qyrau tūrğan.
– Nege qaraisyñ, podlets!– dedı Koşkin Kenjetaiğa közın tesıreite
qadap, qabatyn ittei iernın tyrjityp, tısın aqsityp, şanadan türegep,
tağy ūruğa qolyn köterıp.
– Ne qyl deisıñ, taqsyr?
– Mä sağan ne qyl degen!–dep Koşkinnıñ qūlaştap sıltegen qoly
Kenjetaidyñ basynan asyp baryp şananyñ alqymyna tidı. Ağaşqa tars
iete tüsken jūdyryğy auyryp qaldy.
– Toqtat atty, sobaka!– dedı uriadnik aiudai aqyryp, tağy ūruğa qolyn
köterıp.
Kenjetai atty toqtatqanşa uriadnik onyñ üstıne mıne tüskende, şana
auyp ketıp, iekeuı ūmar-jūmar qarğa qūlady. Üstıne qyrau qatyp, buy
būrqyrap qaljyrağan at, şanadağylar qūlağan kezde bojysynan ieşkım
tartpağanmen toqtai qaldy.
Denesı taldyrmaştau bolğanmen Kenjetaidyñ bır kısıden taiaq
jemeitın küşı bar iedı. Şanadan qūlağan kezde «ölım bıreu-aq, alqymynan
syğaiyn ba, bälemdı?»–degen oi tüsıp kettı oğan. Bıraq aşuyn aqyl jeñıp,
ol qol qatpady. Qazır töbelesıp jeñgenmen, artynan «küştınıñ arty
diırmen tartatynyn» bıldı.
Şanadan qūlağanda uriadnik Kenjetaidyñ astyn ala tüsıp iedı. Oppa
qarğa kırıp ketkendıkten Kenjetai tez tūryp ülgıre almağansyn: «osy
menımen töbeleskelı jatyr ma?»–degen qauıp tudy Koşkinge.
Ötken qysta bır uriadniktı aidalada bıreu öltırıp ketıptı dep iesıtıp iedı
Koşkin. Kenjetaidyñ taisalmağan keskınınen ol seskenıp, öltırıp tastar
degen oi kelıp qaldy.
– Jıber!– dedı uriadnik özı tūra almai jatqan Kenjetaidy keudeden
iterıp, ädeiı basyp jatyr ieken dep oilap.
İekeuı de oppağa sürıne-qabyna türegelgende, uriadnik qoryqqandyğyn
bıldırmegen oimen:
– Men... sağan!–dedı
körsetermın!.. Aida atty!
on,
jaq
qolynyñ
iekı
sausağyn
bezep,–
Olar şanağa otyryp, jürıp kettı.
Joldy basqan oppa qardy soqadai tılıp otyryp, Kenjetaidyñ jiren
qasqasy İtbaidıkıne kün bata zorğa jettı. Būl kezde boran tolastap, jel
bäseñdedı, bıraq aiaz küşeie tüsıp, jel jaqqa adam tügıl maldy da bet
qaratpady.
Boldyrğan atty, «şüu-şüulep» bojymen qağyp, Kenjetai jylqy
şarbağynyñ aldyna kelgende, basynda tülkı tymağy bar, üstınde jağasyn
qaiyrğan, belın buğan noğaişa qasqyr ışıgı bar – İtbai qaqpa aldynda
jür ieken. Syldyrlağan qoñyrau dauysy qūlağyna tigende ol şüidelı
jelkesın būryp, ainalyp qarady.
Üiıne töre kelu – oğan tañsyq iemes. Kelgen törenıñ çinınıñ ülkenkışılıgın ol jekken attan, arba, şanadan baiqaidy. Jazdy künı par at
jegıp, päueskeletıp kelse, qysty künı kösem salyp päueskeletıp kelse –
olar ülken töreler. Al, jalğyz at, jabaiy şanağa mınetınder – uriadnikmuriadnikter. Bolystardyñ ışınde uriadnikterden yğysatyndary da
bolady. İtbai ondaidyñ kısısı iemes. Uriadnikke yqlasy tüspese, ol jöndı
qonağasy bermei de qoiady. İtbaidyñ uezben bailanysy baryn bıletın
uriadnikter özgege qoqañdağanymen, būğan ol mınezın körsetpeidı.
Osy 1912 jyly bolys sailauy bolğanda, İtbaimen talasqan Ağaidar
degen adam ieldı özıne qaratyp alyp ketıp, bolys bolğan. İtbai tört taspen
ğana qalğan. Därmenı ketken İtbai, ıle Ombyğa baryp, generalgubernatorğa jolyqqan, gubernator 1891 jylğy «Stepnoe polojenienıñ»
70-paragrafyna süienıp, bolystyqty İtbaiğa sailausyz beruge ämır
ietken. Ony da uriadnik Koşkin jaqsy bıledı.
Sondyqtan, şarbaq aldynda tūrğan İtbaidy körgesın Koşkin şanadan
sekırıp tüstı de, aiağyn kerdeñ-kerdeñ basyp kep, qoldasyp amandasty.
– Men sızge iete mañyzdy habarmen kelıp otyrmyn,– dedı, Koşkin
qoldasqannan keiın.
– Aityñyz.
– Üige baraiyq... İeh! Toñdym?.. Araq bar?
Uriadnik alaqanyn uqalap, aiağyn qağa bastağasyn İtbai toñğanyn kördı
de:
– Sız mynau üige kıre tūryñyz,– dedı öz üiın nūsqap,– men maldy
jaiğastyryp qazır kırem: Gorbunovta araq bar.
«Bır jaqqa apar dei me?»– degen oimen, toñğan Kenjetai dırdektep tūr
iedı.
– Jüre ber,– dedı uriadnik qolyn bezep,– men sağan!...
İtbaidyñ ağaş üiınıñ bölmesı altau iedı. Sonyñ bıreuınde bolystyñ
keñsesı jäne pisar Gorbunovtyñ päterı.
Koşkin kırıp kelgende Gorbunov keruetınde şylym tartyp,
şalqasynan jatyr iedı, üstın qyrau basqan bıreu kıre bergenın körıp, atyp
türegeldı.
– Zdraiu, jelaiu!..– dedı Koşkin Gorbunovty tanyp, toñğan auzy sözdı
şala aityp,– Gavril Gavriloviç!..
Gorbunov tanymai qaldy.
– Şam jaq,– dedı ol uriadniktı alyp kırgen Bürkıtbaiğa.
– Tanymadyñyz ba, Gavril Gavrilyç?..
– Nikak ni mogu... Temno!..
– Platon Trofimoviç degen kısını iestıgenıñız bar ma?
– A-a-a!.. Jaqsy keldıñız,
Şeşınıñız, Platon Trofimoviç!..
Platon
Trofimoviç!..
Toñypsyz...
Bürkıtbai lezde şamdy jağyp, toñğan qolymen tüimesın ağyta almai
jatqan uriadniktıñ tūlybyn şeşındırdı, papahasyn uriadnik öz qolymen
alyp berdı.
– Jylynyñyz!.. Peşke baryñyz!..– dedı Gorbunov jalbalaqtap.–
Mümkın, russkii gorkiimen jylynarsyz?
– İeger, bolsa.
– O, ne degenıñız? Sızge, joq bolsa da tabam!
Şkafta tūrğan jarty bötelke araqtan bır stakan qūiyldy, Koşkin
qağyp saldy.
– Rahmet, Gavril Gavriloviç!.. Rahmet!.. Men sızge iete qymbat habar
äkeldım!..
Gorbunov İtbaiğa 17 Jyl pisar bolğan, qazaq auylynyñ neşe türlı
qulyq-sūmdyğyna qanğan, qazaqşa söilei bıletın, janasympaz, bır qu iedı.
– Ne habar?– dedı Gorbunov.
– Ol mıne!– dep, Koşkin «qymbat habardy» suyruğa qoinyna qolyn
tyğyp iedı, joq bop şyqty. «Ah!..» dedı Koşkin iesı şyğyp ketıp, közı
baqyraiyp.
– Ne boldy?!..
– Joğalttym, Gavril Gavriloviç!..
– Nenı?
– Pakettı.
– Ne pakettı?..
– ...Men qūrydym!..
Bır sūmdyqtyñ bolğanyn Gorbunov tüsındı. Bıraq Koşkinnen sūrauğa
batyly barmady. Öitkenı, keskınıne qarasa, adam pernesı būzylyp, közı
şarasynan şyğyp ketken ieken.
Paket!.. gubernatordan!.. joğalttym!..– dedı Koşkin Gorbunovtyñ
qūlağyna auzyn taqap, sybyrlap.
– Qaida?!
– Bılmeimın dalada tüskenın, şanada qalğanyn.
Qoryqqannan ba, toñğannan ba – uriadniktıñ iegı iegıne saq-saq iettı.
Araqtan ba, qorqudan ba, basy ainalyp közı qarauytty.
– İzdeiık... Şanağa kısı jıbereiık...
– J-j-joq... men... özım baram... Kısıge senuge bolmaidy... Bıraq älgı
podlets joğaltyp jıbermese...
– Onyñyz kım?
– İamşik...
İtbai dalada qalğanda mal jailaudy aiaqtaiyn degendıkten iemes,
uriadnikke onşa kışıreimegendıkten qalyp iedı. Sondyqtan dalada köp
tūrmai, aiañdap üige kırse – uriadnik abyrjyp jatyr ieken. Gorbunov
İtbaiğa män-jaidy aitty.
– Jämşık joğaltpas, ia ūrlamas ta,– dedı İtbai salmaqty dauyspen,–
dalada tüsıp qalğan şyğar.
– Joq, ol podlets, joğaltty. Ol svoloç!..
«Būl ne paket, mynany osynşa abyrjytqan?»–dep oilady, uriadniktıñ
sūry ketken, dırıldegen tüsıne tañdana qarağan İtbai.
2
Kenjetaidyñ üiı İtbaidyñ qoñsy auylynda iedı. Bıraq ol, baidyñ
aulyna kelgende, şkoldyñ qasyndağy uçitelderge salynğan iekı bölmelı
üide tūratyn Asqarğa bır soqpai ketpeitın. Jämşıktıkten qoly bos
künderın şkol mañynda, Asqardyñ qasynda ötkızetın.
– Sen qazaqşa bılesıñ,– degen, Asqar oğan osy küz,– būdan bylai ylau
tartqannyñ arasynda azdap orysşa oqy. Süitıp jürıp orysşa bılıp
ketesıñ.
Asqardyñ aqyl beruımen, qoly bosta oquğa jūmylğan Kenjetai, tez
arada būryn oqyğan tört amaldy – ieseptı pysyqtap, drobty ainaldyra
bastady. Onyñ öte qyzyğyp oqyğan sabağy – orys tılı. Tatar tılınıñ
«sarfyn» mūğalımnen oqyğan oğan, orys grammatikasynyñ zañy onşa jat
körıngen joq. Ony qinağan – tıl jağy, orysşa slovardyñ joqtyğy.
Bırazdan keiın Kenjetai ol bögettı de azdap būzdy.
Mıne, osyndai ärı qūrbysy, erı dosy, ärı ūstazy Asqarğa aty boldyryp
kelgen Kenjetai soğa keteiın dep, barsa, Asqar mektep aldynda jür ieken.
– Barasyñ ba, bızdıñ üige?– dedı Kenjetai.
– Baram.
Toñğandyqtan ba, ia aulyna kelgenın bılgendıkten be?– Asqar şanağa
mıngennen keiın, jiren qasqa boldyrğanyn bıldırtpei tarta jöneldı.
Kenjetai jolşybai uriadniktıñ qylyğyn aityp, iekeuı bıraz külıstı.
– Būryn da qaqyraiğan qatty neme iedı,– dedı Kenjetai keñesın aiaqtap,
üiının, aldyna kelgende,– osy joly tıptı sıresıp ketıptı. Bır tyğyz
jūmyspen kele jatqan siiäqty, ne jūmys iekenın kım bılsın.
Kedei bolğanmen, Ūlbergen üiın, ydys-aiağyn, jamau-jasqauly
bolğanmen kiım-keşekterın kırsız, taza ūstaityn iedı. Sondyqtan, onyñ
qatyqsyz qara şaiynyñ özın Asqar maily astan kem sanamai, süisınıp
ışetın.
Kenjetai men Asqar üige kırse – Ūlbergen peşke ot jağyp jatyr ieken.
Şam jağylğan joq, üi ışı qara köleñke.
– Apa!– dedı Kenjetai iesıkten kıre.
– Äu, qūlynym! Toñdyñ ba?
– Men atty ağytyp keleiın, jyldam bır şai qoişy.
– Jaraidy, säulem.
Kenjetai dalağa şyqqanda,Asqar terge qarai bardy.
– Būl qai bala?– dedı Ūlbergen.
– Asqarmyn, apa!
– Ä... qalqam-ai, otyr, säulem!
Asqar ietıgın tastap, señseñmen astarlağan paltosyn şeşıp, törge
baryp otyrdy. Ūlbergen samauyrğa su qūiyp, şoq saldy.
– Bügın käräsın de bıtıp iedı,– dedı Ūlbergen, pūzyry joq üştık şamdy
jaryqqa tosyp, tübıne qarap,– Kenjetai käräsın äkeldı me ieken, bılıp
keleiınşı.
Asqar şyntaqtap beiğam jatyr iedı.
– Oibai!..– degen äiel dausy iestılgende, ornynan şoşyp tūra keldı.
Oibailağan äiel iesıktı aşa berıp ietpetınen qūlady.
– Apambysyñ?– dedı Asqar jügırıp baryp, basyn köterıp,– nemene? Ne
boldy, apa?
– Ö-ö-öltırdı!
– Kımdı?!.
– Kenjetaidy...
– Ne deisıñ, apa!..
– Oibai!.. Qalqam... bar!..
Ūlbergen qolyn dala jaqqa sıltegesın, Asqar üiden jügıre şyğyp iedı,
qūlağyna ittıñ yryldauy sekıldı bır dauys iestıldı. Üidıñ aldynda qarañğy
qora bar iedı. Sasqan Asqar, jügırıp kele jatyr iedı, mañdaiy aşağa tars iete
tüsıp, iesı auyp k,ala jazdady, közınıñ, oty jarq iete tüstı. Asqar oğan da
qaramastan, mañdaiyn qolymen ūstai, qora aldyna jügıre şyqsa – bıreudı
bıreu jyğyp sap, ūzyndyğy qūlaştai ağaşpen ūryp jatyr, qasynda bıreu
qarap tūr.
Ūryp jatqandy Asqar ūstai aldy.
– Kım būl?– dedı ol orysşalap, Asqarğa da ūmtylyp.
– Baiqa! Menı ūruğa haqyñ joq. Men halyq uçitelımın.
– Tap jyldam, oñbağan!–dedı uriadnik, ūryp jatqanğa tağy ūmtylyp.
Asqar būl joly uriadniktı jıbermei:
– Ne boldy?–dep sūrady.
– İego prevoshoditelstvo general-gubernator... s naroçnym... so mnoi...
na imia volostnogo upravitelia... otpravil paket vesma vajnogo znaçeniiä, a
etot podlets iego po puti ukral .
– Ūrlağan joq şyğar.
– Sız ony jaqtaiyn deisız be?
– İzdeñız...
– Qaidan?
– Onyñ paketı,– dedı ornynan tältırektep äreñ tūrğan Kenjetai
jylamsyrap, mūrnyn qolymen basyp,– mağan ne kerek?.. Jazyqsyz
osynşa sabap... būdan ölgen jaqsy!..
Qarañğyğa közı üirengen Asqar Kenjetaidyñ betıne qarasa, mūrnynan
qan dırdektep ağyp tür ieken.
Asqar aşulanyp kettı. Uriadnikke bırdeme deiın dep iedı, iekpesı
alqymyna tyğylyp, auzyna sez tüspei qaldy.
– Mynau iemes pe?– dedı bır a dam şanadan bırdemenı ieñkeiıp ala berıp.
Asqar oğan üñıle qarasa Gorbunov ieken.
– Paket pe?– dedı Asqar.
– İa... Sol siiäqty,– dedı Gorbunov.
Kenjetaiğa älı de ūmtylyp jürgen Koşkin, jalt berıp Gorbunovqa
būrylyp, pakettı onyñ qolynan tez jūlyp alyp, qoinyna tyğyp,
alaqanymen basa qoidy.
– İeldı bileitın ūlyqsyz,– dedı Asqar,– şanadan tabyldy... Anyğyna
jetpei naşar adamdy osynşa ūrdyñyz!
Būl sözderge Koşkin ärı uialdy, ärı namystandy.
– Molçat!..
3
«Öte mañyzdy paket» joğarydan keletın jabaiy būiryqtyñ bıreuı
şyğar degen oimen otyrğan İtbai, uriadnik pen Gorbunov üige kelgende:
– Bar ma ieken?– dei saldy.
– Bar.
– Qalai taptyñdar?
– Tyğyp qoiğan, podlets!..– dedı Koşkin.
– Apyr-ai... ä?..
Üstıne kısı otyrğandyqtan pakettıñ surguçy uatylğan ieken.
– Aşyp oqymasyn älgıler!– dedı uriadnik.
– Oqysa oqidy da,– dedı Gorbunov.
«Oqymağan şyğar»,– degen İtbaidyñ sözıne bolmai, pakettı aşpai
tūryp surguçynyñ synğanyn, paket joğalyp tabylğanyn uriadnik aktılep
alğysy keldı.
– Akt jaz!..– dedı ol Gorbunovqa.
Gorbunov stol qasyna otyryp, qaryndaş pen qağaz aldy.
«1912 jyly osy noiabr aiynyñ 18 künı, politseiskii uriadnik –
Platon Trofimoviçtıñ qoinynan tüsıp qalğan pakettı, iamşik kirgiz... aty
kım iedı!..
– Kenjetai Tuiaqov...
– Tak... tak... sol ūrlap alyp... tüsıp qalyp... joq-joq... ne tak, tüsıp
qalyp iemes, qoinynan qastyq nietımen ūrlap alyp...
Gorbunov mūrtynan jymidy da, uriadniktıñ oiynan şatasqanyn bılıp:
– Äuelı aşyp oqiyq, sodan keiın akt jazamyz,– dedı.
– Joq, äuelı aktılep alu kerek.
– İerık sızde.
Akt jazam degenmen, uriadnik ne jazuğa bılmedı. «Tüsıp qalğannan
ūrlady» dep jazaiyn dese, «nege tüsırdıñ» dep aiyptauy mümkın.
«Qoinymnan ūrlap aldy», dep jazaiyn dese, «onda özıñ qaida otyrdyñ?»
dep aiyptauy mümkın. Joğalğanyn atymen aitpasa, jämşık ışınen kerek
qağazdaryn ūrlap alyp, böten qağaz salyp, bıldırmei japsyryp qoiuy
mümkın. Surguçtyñ ügıtılıp qaluy – būl küdıktı küşeitedı.
Uriadnik sasty. Ne ısterın bılmedı. Közı qarauytyp, mañdaiynan ter
şyqty.
– Ä, qūdai, saqtai gör!..– dedı ol ışınen, şoqynyp – men-aq kötereiın,
aşyñdarşy!..
– Ladno.
Jabaiy būiryqtardy Gorbunov salmaqpen ğana aqyryn oqyp şyğyp,
İtbaiğa keiın iestırtıp, keiın iestırtpeitın iedı. Uriadnik sasqanmen Gorbunov
paketke onşalyq ülken mañyz bermei, salmaqpen oqi bastap iedı, azdan
keiın keskını özgerıp, qağazğa közın jyldam jügırtıp, ornynan ūşyp
türegeldı...
– İtbai Baisakaloviç!..
– Nemene, Gavril!..
– Mağan sen aqşa beredı, davai!..
Gorbunovtyñ aitaiyn degenı «Süiınşı» iedı, ol söz auzyna tuspei
qaldy.
– Nemene... ne aqşa?..
– Sağan qūdai bergen!
– İe, ait!..
– Patşağa, imperator üş jüz jyl bolğan, men sağan aitqan ?
– Aitqansyñ.
– İubileige sen barğan aitady, kagaz!..
– Onyñ ne?
– Qatyn alady – toi!.. Bala, mataidy kesedı – toi!.. Sen ne aitqan
bıledı...