Botagöz - 14

– Otyr, şyrağym!– dedı İtbai, Asqarğa törge töseulı şyt körpesınıñ
üstınen oryn körsetıp,– şarşasañ qisai,– dep jastyq tastady.
– Rahmet, ağai.
– Astapyralla!– dedı İtbai (solai deitın onyñ keide ädetı boluşy
iedı), tızesın bükpei tūryp,– älgı auylnaidyñ qazır ketetını bar iedı. Bır
kerektı jūmysymdy ūmytqanymdy qaraşy, aityp qalaiyn: ūlyqsat iet,
şyrağym. Qazır kelem.
– Baryñyz.
Syrtta toptalyp otyrğan auylnailarğa İtbai oryndaityn ısterı
turaly ämır berıp attandyrdy da, Qojantai degen bıreuın «kışkene sabyr
iet!» dep alyp qaldy.
– Berı kel!– dedı oğan İtbai, üiden ūzağyraq jerge qarai jürıp,–
keñeseiık.
Qojantai İtbaidyñ ne aitaryn sezdı de, soñyna ierdı.
– Otyr!–dedı İtbai bylai şyğyp bır betegelı jerge. Qojantai
otyrdy.
– Käne, aitşy, älgı qyzdyñ keñesın ne qyldyñ?
– Könbeidı, qūdai soqqyr.
– Ağasy qamauda älı jatyr ma?
– Baltabektı aitasyñ ğoi? Jatyr, Burabaida!
– Ūrlağan maiy qanşa iedı?
– İekı pūttai bar bılem.
– Sen qyzğa ana bır sözdı aittyñ ba?
– Men aitpağan söz qaldy deisıñ be? Bıraq qūlağyna qol apartpai
şapşyp tūrğan bır qyz. Aitatyn sözı:
– «Oğan barğanşa, özımdı özım jaryp öltırem!» deidı.
– Ä-ä, solai dei me? Qarai gör pälekettıñ myqtysyn!
– Ras, qajyrly qyz ieken iezı.
– Pış!.. sen de tapqan iekensıñ «qajyrly» kısını. «Qatyn qairattansa
qazan qainatady» degendı bılesın, be? Tömen ietektı äiel iemes pe, qajyrly
bop qaida barady.
– Men qajydym.
– Äi, Qojantai!–dedı İtbai, sybyrlañqyrap söilep,– ieger qyz üitetın
bolsa, osyny qarañğy ūrlyqpen alyp qaşsam qaitedı?
– Qaidan bıleiın?
– Men būl qyzben saudalasa-saudalasa şarşadym. Menıñ būl qyzdy
alam degenımdı jūrt iestıdı. İendı mūny almau – mağan ölım. Jaqsylyqpen
könbedı. İendı qol ıs qyludan basqa jol qalğan joq.
– Özıñ bılesıñ,– dedı auylnai jer şūqyp.
– Nege jer şūqisyñ? (Qojantai ündemedı). Älde janyñ aşi ma?
– Janym aşyp... mağan ne qaryndas, ne jien, ne jienşar iemes,
aidaladağy bıreudı qaitem. Zañğa syisa degenım ğoi...
– Äi, zañyñdy qoia tūrşy! K,olda iemes pe, ol zañ.
Keşe Koşkin kelıp iedı, şet jağalap aityp iem, «al da kel, artqy
jauabyn mağan ber!» deidı. Zañ ızdeitın ol k,yzdyñ kımı bar? Men iendı
barymtağa kırısem. Qyzdyñ talaiy osylai būlqynatyn. Alyp qaşqasyn
könetın. Aty äiel iemes ne. Sen iendı saudany qoiyp, osyny qalai alyp
qaşudyñ jolyn ait. Bır baraqta qyzdyñ üiınen basqa neşe jan bar?
– Kım bılsın qanşa jan iekenın. Äiteuır köp. Ūzyndyğy jüz kezdei
baraq. Qaz-qatar tösegen taqtai. Jūrt öte tyğyz jatady. Aralary
bölınbegen.
– Onda alyp şyğuy qiyndau ieken. Alym berse şyğaryp beretın
qasynda öjet jıgıtter bar ma?
– Söilesıp köreiın ony. Bır jaman jerı – jeñgesı jötel auru, syrqaty
naşar dep iestıdım. Bılte şamy senbeidı bılem. Jäne qyz özı jeñgesıne
susyn berıp tünı boiy damyl körmeidı deidı, oiau otyrady deidı.
– Kündız qaida bolady qyz?
– Boinada soiğan maldardyñ ışegın arşidy.
– Ä, onda, kündız de qiyn ieken. Aldastyryp alyp ketuge bolmas pa
ieken, joldan qağyp äketetın?
– Qaidan bıleiın?
– Sen iendı bır ailasyn tap. Osy synymnan ötseñ, men de ūmytpaspyn
jaqsylyğyñdy. Sailau da jaqyndap kele jatyr ğoi, özıme kandidat qyp
aluğa da barmyn, aitqanymdy oryndasañ.
«Kändelettık» Qojantaidyñ armany iedı. Köpten kez aldyna ielestep
jüretın qūs qolyna kep qonuğa yñğailanğan syqyldy bolğasyn, onyñ oiy
qyzdy baraqtan ūrlap alyp şyğu amalyn tez qarastyra bastady.
– Būğan bır-aq jol bar,– dedı Qajantai,– tañ qarañğysynda barlyq
ierkek boinağa ketedı. Baraq boinadan alys. Qyz keşırek barady. Tañ ata.
Sol kezde myqty jıgıtter sailanyp baryp, üiden alyp şyğyp, myqty
atpen tartyp otyrsa kım quyp jetedı deisıñ.
– Mynauyñ tapqan aqyl ieken.
– İendeşe, bügın-ierteñ jıgıtterıñdı jıber. Men özım baraq mañaiynda
bolaiyn. Ärkımderge söileseiın de, ieger şyğaryp beruşı bolsa – nūr
üstıne nūr, şyğaryp beruşı tabylmasa – özım retteimın. İñırde jıgıtter
zavodqa jaqyn auylğa kelsın de, bıreuı mağan habar bersın. Ūzaq tün
añdysaq, almai qoimaspyz.
– Jaraisyñ, Qojeke,– dep İtbai süisıngendei qarqyldap küldı.
Qolyma bır tigızseñ, arjağyn özıme ber. Bır-aq künde juasytyp alamyn.
Osy qūrğyrğa jabyspai-aq qoisam da bolatyn iedı, bıraq jūrt iestıp qapty.
Anau künı bıreuler: «qūsyñ qūtty bolsyn!» dep qaiyrly bolsyn aityp
jatyr. Alyp qoidy dep oilapty. Şırkın, ölerın bılmeitın qyz ieken.
İesıktegı basy törge jetkenge quanyp, özı-aq .keletın qyz. Amalyñ bar ma,
aqyly joq bolğasyn.
– Apyr-ai deseişı, altynğa qolyn malyp otyratyn retı bar ğoi osy
üide.
– İendı me, ieger osy bosağağa däm jazyp kele qalsa, saptyaiaqtan sary su
ışkızermın ol mūndarğa.
– Sol qyz zakönşık deidı. Orysşa nedäuır oqyp tastağan qyz bolsa
kerek...
– Ä, qoişy, sondai sözdı!– dedı İtbai keiıp,– zakonnik!.. Netken
zakönşık?.. Zakon osy künı mynada! (İtbai qaltasyn qaqty).
– Jañağy bır nemeñdı tez attandyr,– dedı Qojantai İtbaiğa,–ol ne
qylğan neme özı?
– Sen tanymaisyñ ba? Baiağy bızdıñ üidegı uçitel.
– Ä, so ma?–dedı Qojantai «özın iedıreitıp.– Osy neme osy qyzdy alam
dep aitady dep iestıp iem.
– Dese degen şyğar . Bıraq būğan syr bermei tez jöneltıp jıberem.
Mana jyly qabaqpen amandasyp otyrğanym da sol, äitpese özın
ūnatpaityn iem. İeşnärse sezbegen adam syqyldanyp attandyryp
jıbereiın.
– Bıreuden sūramas pa ieken?
– Kımnen sūraidy? Sūraityn kısınıñ retı joq.
– Onda dūrys. Bıraq saq bolğaisyñ. Kım bıledı, qyz üiınde iekenın bılse,
auytqyp ketuı mümkın. Mūny körse qyz şirap ketedı.
– Jaraidy.
3
İtbaidyñ jaqsy kütuıne, Asqar qairan qaldy. Būrynğy kekırlık
mınezınıñ bıreuı de joq: «jatyp jastyq, iılıp tösek bolyp tūrğan» bır
adam. İekı sözınıñ bıreuı «sız», «bız». Baiağydan berı Asqardyñ qaida jürıp,
qaida tūrğanyn sūramai qalğan joq. Ara-tūra: «üirenıp qalğan iekemız,
köpke şeiın ögeisıp jürdık. Peterburda sen ūstalğanda ışım auyrdy,
qoldan keler şara bolmady» degendı de aityp qoidy. Bıraq Botagözge
janasatyn sözdıñ mañaiynan alystap ürkıp jolağan joq. Bar sözınde ol,
Asqardyñ iesıne Botagözdı tüsırmeuge tyrysty.
Astan ieñ aldymen qymyz keldı.
– Äi!– dedı İtbai bie bailap kep, Asqarğa amandasqan Bürkıtbaiğa,–
qymyz qūidyrşy! Jaqynda ystan şyqqan keñ sabağa qūiylyp, qymyz
jaryqtyqtyñ özı baldai tättı bop tūr iedı. Maidyñ qymyzy qandai,
jaryqtyq! Tättı asty dos-jaryn, kep otyrğanda ışkennen bū düniede
qyzyq bar deisıñ be?
Bürkıtbai daladan bıreudı şaqyryp alyp, kümıs pıspektı, iındep tūrğan
ülken qara sabany, üidı basyna kötere küpıldetıp pıstı de, kümıstegen ülken
sary ağaş tegenege köbıgın būrqyratyp qūidy. Jaña ydysqa qūiğan qoiu,
jas qymyzdyñ isı segız qanat aq üidıñ ışın lyq toltyrğandai boldy.
Köpten mūndai qymyz ışpegen Asqardyñ auzyna sılemeiı jiylyp,
mūrnyna kırgen tättı iıs – barlyq tamyryn qytyqtap, qaşan aiaqty qolyna
ūstatyp, sımıre bır jūtqanşa tağatyn qaldyrmady.
Betı köpırşıgen, ierıtken altyndai qoiu sary qymyzdy toltyrğan
kärden kese qolyna tigende, tılın tūşytqan qymyzdy Asqar jūtyp-jūtyp
jıberıp iedı, sağynğandyqtan ba, susağandyqtan ba –mañdaiynan ter şypşyp şyğa keldı.
– Käne, otyrma, Bürkıtbai,– dedı İtbai, Asqar qymyzğa bıraz
susyndağannan keiın,– mal aldyr! Qysqy sybağasy da bar şyğar. Bıraq bır
maldyñ ietın jemei retı kelmes.
– Bar däm bolady ğoi.
– Atai körme! Bızdıkıne kelgesın maldyñ basyn jemei, o ne degenıñ? Bır
mal deppın-au, özıñ mūnda bıraz kün jatatyn tyğarsyñ?
– Joq, jürem.
– İe, onyñ qalai? Dämdes üiıñ. Aunap-qunap jat.
– Asyğys iem, rahmet!
– «Nege keldıñ?» degen kısıdei jolyñdy sūrap mazañdy almaiyn dedım.
Jol bolsyn!
– Älei bolsyn.
Asqar jol mänısın tolyq aitty.
– Ä, jaraidy. Bızge de sanaq jüredı degen būiryq kelıp iedı. Retıñ kelse,
osy ielge şyqsañ jaqsy bolar iedı. Būl sözdı auzy aitqanmen, «osy käpır
ras kelıp qala ma?» degendei, İtbaidyñ ışı qorqa bastady.
– Men keler iem,– dedı Asqar,– bıraq oblysta basqa jaqqa bekıtıp
qoimasa.
– Bärekeldı-ai, asyğys iekensıñ!– dep renjıgen boldy İtbai,– sonda da
jatyp ket bırer kün, tym bolmasa.
– Rahmet, bügın jürem.
– Apyr-ai, onda asty tezdet, Bürkıtbai. Marqa pısıp jetpegen kezı iedı
ğoi. Jem jep şyqqan köpei qozynyñ bıreuın aldyra ğoi.
Bürkıtbai ketkennen keiın Asqar men İtbaidyñ keñesınıñ köbı soğys
turaly boldy.
– «Qazaq» bar ma, ağai?– dedı Asqar soğys keñesıne kırıskesın.
– Bar. Sandyqta. Tıgıp jürmın. Aldyraiyq.
İtbai äielı Jamaldy şaqyryp aldy da, Asqar amandasqannan keiın
sandyqty aştyryp, tıgılgen gazetterdı aldy, Jamal şyğyp kettı.
Asqar «Qazaq» gazetın aqtaryp qarasa, tügel ieken. Bır jağynan
qymyzdy jūta otyra, İtbaiğa qaramastan, 1914 jyldan bergı nomerlerın
Asqar tez-tez jügırtıp qarap şyqty.
«Altyn qorynan bır milliard jetı jüz million som Obraşenieden
alynyp, onyñ ornyna iekı iese qağaz aqşa şyğarylsyn».
«Temekı men araqty qymbattatyp, 175 million som jinalsyn».
«Segız aida Rossiiädan soğysqa tört milliard şyğyn ūstaldy».
«Bır aida Angliiä soğysqa tört milliard şyğyn ūstağan.
«İekı jylda Frantsiiä qyryq milliard şyğyn ūstağan...» Osy syqyldy
soğys şyğyndaryna jäne ölgen adamdardyñ sanyp oqyğanda, Asqar
tañdaiyn qağyp, basyn şaiqady.
– Torğai oblysynyñ özı,– dedı Asqar İtbaiğa gazettıñ bır jerın
barmağymen nūsqap,– 191341 som järdem berıptı ğoi, biyl soğysqa.
– Köp iemes ieken,– dedı İtbai,– Anau künı Kökşetauda, Krivonosovta
bolystardyñ jiylysy bolyp iedı. Bızdıñ bır üiez 146 myñ som aqşadai
berıptı. 5000-dai kiız üi, 12 myñdai at jıberıptı.
– Ras, qiynğa soqty būl soğys.
– Arty qaiyr bolsa ieşnärse ietpes.
– Arty da onşa qaiyrly bolmaityn syqyldy körınedı ğoi.
– Astapralda! Nege?
– Qazaqtan soldat alu mäselesı köterılıp jatqanyn oqydyñyz ba?
– Oqydym. Bıraq jel söz ğoi deimın.
– Jel söz körınbeidı. Mıne, 171 sanynda ükımet pen Dumanyñ arasynda
otar ūlttardan soldat alu turaly talas bolğanyn jazady. 172 sanynda
soldat alynatyndyğy aiqyndalğan syqyldy. Mıne, kördıñız be, «qazaqtar
soldatqa salt baratyn bolsyn» degen ūsynys tūrğanyn? Gazettıñ özı,
mynau 179 sanynda, qazaqtyñ qazaq pravosymen soldatqa baruyn jaqtap
otyrğanyn kördıñız be?
– Qai aidağy nomerı?
– 30 aprel, 1916 jyl. Mynau 174 sanynda sanaqtan mal, jan
jasyrmañdar dep jazypty. Myna bır sözderge qarağanda soldat beruge
«Qazaq» gazetın basqaruşylar moiyndağan-au deimın.
– Kım bılsın?–dei saldy İtbai.
– Ne bolatynyn kım bılsın? Bıraq soğys auyrtpalyğyn onsyz da ierıksız
köterıp otyrğan qazaq būğan könse dūrys, könbese ülken bülınşılık bolady
ğoi deimın...
– Täiırı-ai, qūrğaq qolmen könbegende ne qylady?
Asqar jauap bermei auyr kürsındı.
– Ua, qūrysyn sol soğysyñ!– dedı İtbai, Asqardyñ tūnjyrai
qalğanyn sezıp,– qazaqqa alaböten kelgen auyrtpalyq iemes. «Köppen
körgen ūly toi» degen. Qaiter deisıñ. Täñırınıñ jazğany bolar. Tasta
gazettı! İş qymyzdy! Äkel keseñdı, qūiyp bereiın!
– Bolyp qappyn. Dalada jürıp kelsem deimın azyraq.
– Oqasy joq. Älgı Bürkıtbai qaida? Äi, Bürkıtbai!
– Äu!– degen dauys keldı syrttan.
– Boldyñ ba?
– Boldym.
– Mūnda kel, iendeşe!
Bürkıtbai kelgenşe, «özım de şyğam ğoi» dep Asqar türegep tysqa
şyğyp kettı.
– Nege şaqyrdyñ?– dedı Bürkıtbai üige kırıp.
– Älgı Asqarmen jürıp kel deiın dep iem.
– Sız Asqarmen tym qūda tüsıp kettıñız-au, myrza?
– Jağyñ qaryssyn!..
– Ūzap kettı. İestımeidı.
– Al, sen bar, olai bolsa. Bıraq auzyña saq bol. Tuiaqtyñ qyzyn sūrasa,
jönıñdı aitpai terıs söile. Arjağyn özıñ bıle jatarsyñ.
– Özı qaşan ketedı ieken?
– Bügın jürem deidı. Ketse ieken.
İtbai Qojantaimen bailasqan uädesın Bürkıtbaiğa tügel aitty.
– Dūrys,– dedı Bürkıtbai,– nietıñ oğan ausa, jalğyz özım baryp ūrlap
äkeluge qolymnan patpeske bereiın. Özı de qyz? Tolyğyp bolğan.
Burabaidyñ semız şortany syqyldy, jürgende yrğañ-yrğañ ietedı...
– Bar bolğyr, bar iendı!..
– Joq-a deimın, şırkın pısken ieken iezı. Jasy da 18- 19-ğa kelıp qalmady
ma ieken? Neşege kelse, onşağa kelsın, bıraq pısken şiedei tolyp tūr. Özı
de boiy sūñğaq, keudelı kelgen arşyn qyz.
– Bar, bar!..
– Qolyña qūdai tigızse...
– Bar deimın, doñyz!..
– Bürkıttei...
– Boldy, boldy, ket tez! Älgı oilap qalar, nege keşıktı dep.
– Baraiyn!– dedı Bürkıtbai, iesıkke qarai jüre berıp, ışte qalğan sözın
betınıñ, közınıñ qūbylysymen ūqtyryp.
– Saq bol!– dedı İtbai, Bürkıtbai aiağyn tabaldyryqtan syrtqa attai
bergende.
– Bılem ğoi, özım de.
Bürkıtbai şyqqanşa Asqar auyldan ūzap, Şalqar kölınıñ jağasyna
jettı.
Burabai tauynyñ ainalasy Asqardyñ alaqanynda. Ol bılmeitın qūz, ol
bılmeitın sai, ol bılmeitın būlaq, ol bılmeitın köl joq. Keide Kökşenıñ
ieñ biık örkeşıne şyğyp jan-jağyna qarasa, Burabaidyñ ışı-syrty,
ainalasy – tostağanğa qūiğan qymyzdai döñgelenıp jatqan qaptağan köl.
Solardyñ ışınde Kökşenıñ soltüstık jağyn jiektei, taudy qūrsaulağan
şabaq kölı ğana siyrdyñ imek müiızı syqyldy. Özgelerınıñ bärı bırkelkı,
döp-döñgelek. Jasyl barqyt kamzoldyñ üstıne qadağan teñgelıktei är
jerde appaq bop, döñgelenıp künge şağylysqan ol kölderdı köruge Asqar
toiğan iemes.
Aspanmen astasqan Kökşenıñ asqarynan aiaqtağy astai körıngen
kölderdıñ jiegıne barğanda, teñızdei telegei iekenın ol bıledı. Biıkten
qarağanda bır tüstı körıngen köldı ol, qasyna barsa, tügı basqa jylqydai,
özdı-özderşe arnauly qasietterımen aiyryp ala alady. Kölem jağynan:
Şalqar, Toryaiğyr, Şortan, Jökei, Qotyr, Ülken şabaq, Kışı şabaqpen
bırdei. Būl atalğan kölderdıñ bärıne de bergı şetınen arğy şetıne
qarağanda köz jetpeidı. Taudan qarağanda aiaqtağy astai būl kölder,
jiegınen qarağanda jer men köktıñ astasqan tūsyna baratyn ülken bır
teñız tärızdenedı. İeger Jökei kölıne: kemenıñ tūmsyğy syqyldanyp,
Bürkıttı tauynyñ bır jaq şyñy süiriıp baryp sūğynyp tūrmasa;
Qotyrdyñ oñtüstık jağynan: keldı jara orta kezıne şeiın qūlynnyñ
jalyndai bop qarağai iesken, tılgen qaiystai aral kırmese; Burabaidyñ
orta kezınen sudy jaryp iekı tau şyğyp, biıktep baryp tekenıñ müiızındei
aiqaspasa; Şabaq kölınıñ orta kezı qūmyrsqanyñ belındei üzılıp tūrmasa –
būl kölderdı bırınen bırın kölem jağynan da, körkemdık jağynan da
aiyryp alu qiyn.
Şalqardyñ özge kölden aiyrmasy – onyñ künbatys jaq jiegıne taman,
jağadan jarty şaqyrymdai jerınde tas dıñgek bar. Būl dıñgek kölden
naizadai şanşylyp tık şyqqanmen, naizağa üiles tas iemes. Aita berseñ
ol, tas ta iemes, tas iemes te iemes. Tas deiın deseñ, dıñgektıñ üstıne ösken
jabağydai ūiysqan betege, betegelerdıñ arasyna ösken būira tobylğy. Tas
iemes deiın deseñ, jeldı künı ainala ūryp jatqan tolqyndar dıñgektıñ betın
bır şaimaidy. Bır jerı jai topyraqtai suğa opyrylmaidy. Dıñgek
alystan qarağanda naizadai şanşylyp jıñışke körıngenmen, qaiyqpen
qasyna barsañ, kışıgırım auyldyñ qotanyndai kölem! bar, töbesıne
şyqqanda töñırek tügel körınetın kädımgı tau. Osy dıñgektıñ ien boiyna
jazğytūrym qaz-üirek, şağala jūldyzdai jiı jūmyrtqa salady. Kesıp
ızdegen qaiyqşylar ol dıñgektegı jūmyrtqany qaiyq-qaiyq qyp tasyp
şyğarsa da tauysa almaidy. Odan basqa jerınde uia salar oryn joq, dariiä
köldıñ betı, şılde kezınde qūstyñ balapanyna qūmyrsqanyñ ileuındei
qaptaidy da ketedı. Qaiyqşylar būl balapandardyñ qaidan saia bolğanyna
qairan qalady.
Bürkıtbai quyp jetkenşe, köldıñ jağasynda iersıl-qarsyl jürgen
Asqardyñ közı Şalqardyñ dıñgegınde boldy. Būryn da Asqar ol dıñgekke
qyzyğyp, qaiyq jaldap bır ret tüsken iedı de, bır jaqtan jolauşy kele
jatyp, joldasynyñ «jete almassyñ, alys, suğa ketersın» degenıne
qaramai maltyp ta barğan iedı. İekı barğanynda da ol ömırde iesınen
ketpestei äser alğan. Dıñgektıñ qūiqaly töbesıne şyğyp, jan-jağyna
qarağanda, oiy Şalqar köldıñ, jeldı küngı tolqynyndai tulap, sol
minuttağy boiyndağy qairatyn qaida qoiarğa bılmegen. Sezımıne qatty
äser ietken dıñgektı ol ūmytpaityn, keide onyñ töbesıne şyqqan
minuttary tüsıne de kıretın.
«Ua, şırkın!– dep oilady ol dıñgekke qarap tūryp,– sonyñ basyna
Botagöz iekeumız bırge şyqsaq!..»
Oiğa batyp tūrğan Asqar, artynan Bürkıtbai kep «hap!» degende selk
iete tüstı. Ol jarqabaqta tūr iedı. Suğa qūlap kete jazdady.
– Sen osyndai qorqaq pa ieñ, Asqar?– dedı Bürkıtbai, Asqardy belınen
qūşaqtap, üreilı keskınıne külımsırei qarap.
– İiä, aman jürsın, be, Bürkıtbai?–dedı Asqar salqyn.
– Bızdı ne jau alady deisıñ?!
İekeuı qatarlasyp, köldı jağalai aiañdady. Bürkıtbaidyñ yñğaiyn
Asqar körıp kele jatyr: baiağy qyljaqbastyğynan basqa keñes şyğatyn
syqyldy iemes.
– Bürkıtbai!–dedı Asqar bırazdan keiın,– iekeumız qūrbymyz ğoi, ras pa?
– Onda kımnıñ dauy bar?
– İekeumız de kedeidıñ balasymyz ğoi?
– Senıñ aspanda, menıñ jerde jürgenım bolmasa, solaiyn solai.
– Men de qai bır şyrqap ūşyp jürgen adammyn. Qanat-qūiryq mende
de qysqa iemes pe?
– Senıñ qanatyñ qysqa bolsa, ol şırkın bızde atymen joq deseişı.
– Qaljyñdy qoiyp, men sağan bır şyn äñgıme aitaiyn dep iem.
– Mağan sol şynyñ kerek.
– Şyn kerek bolsa, men senı būryn jekkörıp te jürdım.
–Nege baiğūs-au!
Asqar ūzaq uaqyt Bürkıtbaiğa özınıñ oğan nege renjitın sebepterın
aitty.
– Mūnyñ bıreuınen de tañbaiyn!– dedı Bürkıtbai.– İendı mağan qyl
degenıñdı aitşy! Bıraq men özım ospaq sözge şorqaqpyn, sen mağan
jūmbaqty qoiyp, tura aitatynyñdy ait!
– Aitsam: senen bır syr sūraiyn, şynyñdy aitasyñ ğoi ?
– Aitaiyn bılgenımdı.
– Aitsañ: Tuiaqtyñ qyzy qazır qaida, üiınde me?
– Siyrdai bolğan qyz üiınde otyruşy ma iedı? Qatyn bop otyr bıreude,
balaly-şağaly bop.
– Kımde?–dedı Asqar sūrlanğan keskınmen Bürkıtbaiğa töne qarap.
– Sen kımdı bılesıñ. Myna, Qoily-atyğai ışınde Dañqoi degen ieldegı
bıreude.
– Ağalary qaida?
– Baltabek kanser zauytyndağy mal soiu jūmysyna aralasyp jüretın
iedı, anau künı bır mai ūrlap qolğa tüstı dep iestıdım. Ötken küz Kenjetaiy
jylqy ūrlap, ūstalyp ketıp iedı, sodan joq. Syrt habar: ış jaqta qaşyp
jür deidı.
– Temırbek qaida?
«Asyq oinağan azar,
Dop oinağan tozar.
Bärınen de qoi bağyp,
K... jegen ozar...»–
degendei, tüptegende Tuiaq balalarynyñ ieñ oñdysy sol jaman bolyp
şyqty. Özgelerı qolynan kelmeitın ierlık ısteimın dep basyn jūtty,
jaman Temırbek myna altyn zavodyna baryp jūmysqa tüsıp, şeşesın
asyrap tür. İştegı sezım tolqynynyñ qatty iekpınımen, Asqardyñ auzyna
kelgen sūraular iernıne ılekpei, jañqadai qalqyp kete berdı. «Nanaiyn ba,
nanbaiyn ba?» dep oilady ol. Bır kezde tuğanyndai jaqyn bolğan süiıktı
semia, mynadai apatqa ūşyrağany oğan qatty batty. Sūrauğa ötırık jauap
bergen Bürkıtbai, Asqardyñ keskınıne qarap iedı, qabağy tünerıp, keskını
būzylğan tärızdı ieken. Bürkıtbaidyñ jüregın basqan ötırıktıñ şañy,
Asqardyñ betıne qonğandai, ol ony aiap, şynyn aituğa bır oilap tūrdy da,
artyn oilap İtbaidan bata almady. Sonda da, Asqardyñ qasyna iendı ierse,
syr aitpauğa bolmaityn siiäqtanğan soñ «As pıstı, tez qait!» dep özı ketıp
qaldy.
4
Asqar İtbaidyñ üiınen şyğyp, Şalqarğa qarai bettegende, soltüstık
künbatys jaqta aspanda beldeulegen Kökşe, kök ien jerdıñ astasqan
tūsyna şökken köktemnıñ qara sūr būlt syqyldanyp tūr iedı. Şalqarğa
jetken kezde, qyzğan künnen kün dariiä bop tolqyğan sağym, Kökşenıñ
ietegın tolqynyna bölep, mūnartqan basy teñız üstınde alystan jüzıp kele
jatqan ūlan-baitaq, ülken keme syqyldandy. Sağymnyñ ūlan-asyr
teñızınde tolqynğa kömılıp jüzıp kele jatqan keme syqyldy Kökşenı
körgende, onyñ iesıne: Abai audarğan Lermontovtyñ «Parus» degen öleñı
tüstı:
«Jalğyz jalau jaltyldap,
Tūmandy teñız örınde.
Şet jerde jür ne tyñdap,
Nesı bar tuğan jerınde.
Oinaqtap, tolqyp, jel gulep,
Maiysar dıñgek şaqyrlap,
Ol jürgen joq baq ızdep,
Qaşpaidy baqtan boidy ūrlap,
Astynda dariiä – kök maidan,
Üstınde säule – altyn kün.
Qaraşy, bükıl qūdaidan,
Sūraidy dauyl künı-tün...»
«Ne degen tamaşa suret!– dep oilady ol.– Şırkın, Abai-ai, aqynsyñau! Arqanyñ şelınde, Şyñğystyñ tasynda ösıp, ömırınde teñız körmeseñ
de, şaryqtağan aqyndyq qiiälyñ teñızdı ūşyp tapqan ieken!»
Bürkıtbaidyñ Botagöz turaly, onyñ üiı turaly aitqan sözderı
Asqardyñ köz aldyna qary japalaqtağan qystyñ borandy suyq künındei
ielestedı. Onyñ manağy altyn kündei aşyq ümıtın, qaiğynyñ qara būlty
torlady. Osy kezde Asqardyñ oiyn ielıktırgendei, Kökşenıñ basyna
tütındene qara būlt şögıp, sodan seskengendei taudyñ ietegınde ierkelep
oinağan sağym tau jaqtan qaşty. Älgınde, teñızdegı kemedei sağym üstınde
qalqyğan Kökşe, sağym tarağannan keiın, Asqardyñ közıne örtke
ūşyrağan, bülınıp, küiıp jatqan bır zor üige ūqsady.
Kökşetau, Qyzyljar ielderınıñ köktem, jaz mezgılderınde «amal»
deitın künderı bolady. Ol künderde: künnıñ közı tañerteñ qainap şyğady
da, tüske şeiın jerdıñ jüzın şyjytyp jıberedı. Jylqyğa bügelek,
siyrğa säigeldı tiıp, maldyñ mazasy ketedı; jan-jaqqa şapqylap,
barqyny bar suly jer ızdep, kölge, özenge panalaidy. Būl kezde azdap
ürlegen ystyq jeldı ol ielder – «añyzğaq» deidı. Üige kırgen añyzğaq
adamnyñ öñeşıne jarmasyp, tükırıgın keptırıp, tamağyn qūrğatady, adam
qymyz ışse «aq tañdai» bop, tamağyna qaqyryq qatady, añyzğaqta
adamnyñ şölın qandyratyn jalğyz ğana qaimaq qūiğan qoiu şai.
«Şai,
Şai ışsem köñılım jai,
Ätteñ, aqşasyn bergende –
hai-hai-hai!»–dep ökınedı ol kezde şaiy joq kedeilerı. Osyndai
säigeldı, bügelektı añyzğaqtyñ artynan ol ielder nöserlep qūiyp ötetın
jañbyr kütedı. «Köktemdegı būlt köñılşek». İlude bır künder bolmasa,
köktem kezınde añyzğaqtan añsasy kepken adam men aiuandardy tüsten
keiın salqyn auamen susyndatyn jauyp ötpeitın künder az kezdesedı.
Añyzğaqqa şyjyğan Asqardyñ da añsasy keuıp, aq tañdai bola
bastağasyn auylğa bettedı.
Asqar üige kırse, İtbai tündıktı japqyzyp, ırgenı türgızıp, tört qabat
şyt körpenıñ üstınde iekı jastyqqa şyntaqtap, dambalşañ, jalañ aiaq,
köilekşeñ, jalañ bas şai ışıp otyr ieken. Qasynda bäibışesı Asyltas
aiağyn sipap otyr, toqaly – Jamal şai qūiyp otyr. İtbaidyñ bet-auzyn
ter basqan.
– Apyr-ai, qūdaidyñ myna künı küidı-au!– dedı İtbai terın oramalmen
sürtıp, iesıkten kırgen Asqarğa,– dalada künsıp köp jürdıñ ğoi. Üş sağatqa
jaqyn jürdıñ,– dedı ol, kümıs baqannyñ bır būtağynda ılulı, tyrsyldap
soğyp tūrğan şynjyrly ülken sağatqa qarap,– şöldegen şyğarsyñ. Tütep
ölıp bara jatqansyn myna bır şaidy jaña aldyma alyp iem, mūndaida
jannyñ raqaty şai ğoi. Kepken syqpa qūrtpen qaimaq qūidyryp, qoiu ğyp
ışken şaidan dünienıñ jūmağy bar deimısıñ mūndaida. Käne, otyr, şeşın!
Uiatty qoi, köilek-dambaldan basqany sypyryp tasta!..
Būl sözderdı aitqanda, İtbai Asqardyñ keskınıne qarap, susaudan basqa
ışınde zıldı bırdeme baryn ūqty. «Bürkıtbai büldırıp kelmese jarar iedı?»
dep oilady ışınen. Bıraq syr bergısı kelmei, Asqarğa jyly sözderımen
bırge külımdei qarady.
«Jyluy joq boiynyñ,
Jylmiğany netken?!»–
degen Abaidyñ sözı tüstı Asqardyñ oiyna. «Jolbarys adamğa şabarda,
ierkelegen ittei jüzı jylyp qylmyñdai ketedı» dep iestitın iedı Asqar.
İtbaidyñ jylmyñdauy oğan sol jolbarystyñ ierkeleuı syqyldy körındı.
– Otyr!–dedı İtbai tağy da Asqarğa.– Äi, toqal, sen iettı bılşı! Pısken
şyğar. Jidıp ketpesın. Bäibışe, şai qūi! Asqar iet aldynda susyndap
alsyn, äitpese iet jei almaidy. Dalada jürıp keldı ğoi, qymyzy sıñgen
şyğar.
Dastarqan qasyna kep otyrğannan keiın, kelgelı körmegen İtbaidyñ
bäibışesı Asyltasqa Asqar:
– İesensız be?– dei saldy.
Botagözge bügın-ierteñ jıgıtterın jıbergelı otyrğanyn İtbai Asyltasqa
şet jağalap aityp iedı.
Asqardyñ salqyn amandasuynan «osy jıgıt bılıp qoidy ma, älı?»dep
oilady Asyltas.
Renıştı oida otyrğanmen, susağan Asqar syqpa qūrtty k,anttai tıstep
auzynyñ dämın alyp otyryp, şaidy qanyp ıştı.
– Asty äkeleiın be, pıstı,– dedı bır kezde Bürkıtbai kırıp.
– Äkel!
Şyğyp ketken Bürkıtbai azdan keiın betın dastarqanmen jauyp, buy
būrqyrağan sary tabaqpen iettı alyp kırdı.
İeKİNŞİ TARAU
ÖLİM ÜSTİNDE
1
Aibalanyñ tyq-tyq jötelgen dauysyna Botagöz oianyp ketse, baraktyñ
on boiynda syqsiğan bılte şamdar janyp, jūmysşylar japyr-jūpyr
kiınıp alyp, ketıp jatyr ieken. Bıraq älı tañ atpağan syqyldy. Baraktyñ
ışındegı qoiu qarañğylyqty syğyraiğan bılte şamdardyñ jaryğy jeñe
almai, barak küñgırt.
Botagöz basyn kötergende, bır jağy ketılgen şaşkenıñ tabağyndağy,
bıltesın ieskı şüberekten iesıp, siyrdyñ maiyna malğan şam, maiy
tausylyp, bıltenıñ şüberek isı şyğyp sönıp barady ieken. Botagöz ūiqy
tyğylğan közın qolymen uqalap jıberıp, tösegınıñ basynda tūrğan mai
salatyn aiaqty qarasa, tübınde tük joq.
– Qalqam-ai, nege tūrdyñ, ūiyqtasañ iedıñ!– degen Aibalanyñ sözıne ol
jauap bermei, ärkımderden mai sūrap, alysyraq bır köikeden tauyp alyp
keldı de, aqtyq jalyny älsız ğana lapyldap tūrğan bıltege maidy
tamyzdy. Mai tigennen keiın bılte äuelı şyjyldap, artynan jarqyrai
bastady.
Botagöz şam sönerdıñ aldynda bienıñ bır sauymy būryn qalğyğan iedı.
– Jata tūrsaişy, säulem,– dedı Aibala tağy da,– ağañ ketkelı bır kün
dūrys ūiyqtağan joqsyñ. Qanyñ qaşyp, ajaryn, quqyldanyp kettı. Auru
menen sen jüdeu syqyldysyñ. Älı ierte ğoi, qalqam. Az da bolsa jatyp
ūiyqtaşy. Bolmasa, bügın barmai-aq qoi jūmysqa.
Botagöz bılte şamnyñ jaryğymen Aibalanyñ keskınıne qarasa,
kündegıden özge ieken. Bırazdan berı Aibalanyñ ietı tügel tarap, qu süiegı
qalğan. Būryn tolğan aidai döp-döñgelek betı solbyraiyp, ūrtynyñ
syrtynan tısın sanap alatyn halge jetken. Qolynyñ, aiağynyñ süiekterı,
dorbanyñ ışıne salyp qoiğan qu süiekter syqyldanyp, buyndary
būltiyp, şyğyp ketken. Şılbigen qyldyryqtai moinyna qarağanda,
«basyn neğyp köterıp tūr?»–dep oilaityn Botagöz. «Aryq adamnyñ közı
ötkır bolady ieken-au!– deitın Botagöz ışınen.– Qarağanda öñmenımnen ötıp
kete jazdaidy!»
Mai tamyzğannan keiın jarqyrap janğan bılte şamnyñ jaryğymen
Botagözdıñ közı Aibalanyñ keskınıne tüsse, iekı betınde qūlpyryp qan
oinap tūr ieken. Denı sau kezınde Aibalanyñ, betı osyndai qan oinağan
nūrly bolatyn iedı. Közqarasy da bügın kündegıdei ötkır iemes, denı sau
kezındegı sypaiy qaraityn ädemı qarasynyñ qalpyna kelgen.
Qatty ūiyqtağandyqtan Botagözdıñ basy auyryp qalğan ieken. Keşegı
jūmystan tynyqpağan denesı qūrystap jatudy tılep iedı, denenıñ ierkıne ol
könbei kerıldı de, boiyn azdap sergıtıp, bırer ret auzyn kere, demın qatty
ala iesınep, jinala bastady.
– Nege jatpadyñ, säulem?–dedı Aibala tağy.
– Ūiqym qanypty.
– Qaidan qansyn ūiqyñ, būryn tört közımız tügelde köp ūiyqtaityn
ieñ. Basyña auyrtpalyq tüskesın amalyñ bar ma!..
Arjağynan ağytylyp közıne saulap kelgen jasty Aibala ierıksız bögep
bosatpady. «Özı qajyp jürgen balany jylap qajytpaiyn» dep oilady
ol.
Ötken künı iegızben Temırbek kelıp: «ne körsek te bırge köreiık» dep
köşırıp äketkısı kelıp iedı, oğan Aibala men Botagöz qarsy da bolğan joq
iedı, qasyndağy körşılerı: «naşar syrqatty qalai aparasyñ, jolda jazym
bolsa qiyn bolar, azdap şyda!» destı. «At iemes ögız, jolda qazaq arbanyñ
üstınde şaiqalyp qiyn bolar, auyrlap qalasyñ!» dep körşılerı Aibalağa
da aqyl aitqasyn, Aibala maqūl ieken dep, Temırbektı – rūqsat berıp
qaitardy da, «jaqyn arada kelıp ket, täuırlensem ony körersıñ,
täuırlenbesem, iendıgı kelgenıñde ne qylsam da qalmaimyn!» degen sözdı
aitty. Bırazdan berı syrqaty özıne auyrlağan syqyldy körınıp, tünı boiy
jötelıp şyğatyn Aibala, bügın tünde kırpık qaqqan joq. Jötelıp otyryp,
onyñ tünı boiy oilağan oiy: «Sal jıgıtten (Temırbektı ol Sal jıgıt deitın
iedı) nege qaldym. Osyndai iesım barda äjemnıñ qolyna barğanym jaqsy iedı.
İerteñ olai-pūlai bop ketsem, ierkeme qiyn bolady-au!»
Būl üidıñ būlai küizeluşılıkke ūşyrağan sebebı bylai: 1913 jyly
Peterburgten qaitqannan keiın İtbai Baltabekke: «Qaryndasyn mağan
bersın» dep kısı saldy. Būl sözge Baltabek yrşyp tüsıp, mañyna
jolatpağasyn, sypaiy sözge könbeitının körgen İtbai myqtylyq aityp
qorqytty. İtbaimen ūstasuğa belı şydamağan Baltabek İtbaidyñ
«ielşılerı» soñynan qalmai mazalai bergen soñ, qaiysyp bır kelıp «būny
qaitemız?» dep Kenjetaiğa aqyldasyp iedı:
– Qoryqsañ Botagözdı öz qolyma ber,– dedı Kenjetai,– men jer jüzınde
tırı jürıp, qaryndasymdy oğan bermeimın.
Kenjetaidyñ sözı Baltabektı qaitadan qairattandyrdy.
Qaiysqan Baltabektı Kenjetaidyñ qataitqanyn İtbai iestıdı. «Özın
köndırıp körıñder» dep Kenjetaiğa da «ielşı» jıberıp iedı, Kenjetai
könbegen soñ, ieregısken İtbai ūrylaryn jūmsap, jaqyn qaladan jylqy
aldyrdy da, Kenjetaidyñ qorasyna jasyrtyp, jylqy ielerın üstınen
tüsırttı. Sol pälemen Kenjetai ūstalyp, sottalyp aidalyp kettı.
– Men jazyqsyz ketıp baram,– dedı Kenjetai, jönelterde amandasa
kelgen Baltabekke,– tırı bolsam bır kelermın. İeger osaldyq qyp Botagözdı
İtbaiğa berseñ, menıñ qas dūşpanym sen bolasyñ, aldymen senın,
qanyñdy ışem.
İnısınıñ aqylyn alğan Baltabek tağy da «ielşı» salğan İtbaiğa baiağy
jauabyn qaitardy. Būrynğydan jaman öşıkken İtbai uiasyn būzaiyn dep,
ieñ aldymen Baltabektıñ üiın küidırttı. Odan keiın, jalğyz siyryn
ūrlatyp joiyp jıberdı.
Kün körısı küizeuşılıkke ūşyrağan Baltabek, Burabai qalasyna jaqyn
jerdegı konserv zavodyna köşıp kep jūmysqa tüstı.
Oğan, mıne, iekı jyl. Sodan berı tūratyn oryndary – jüz şaqty üilı
jan bırge tūratyn ūzyn, keñ baraq. Aibala körıner közge osy baraqtan
auyrdy: būlardyñ tösegın salğan tūstağy tereze synyp köpke şeiın