Aiğyr kısı - 08

ülesın azsynyp sorlady. Söitıp jürıp, töbelerınen jai tüstı.
Bastyğy deimısıñ, basqasy deimısıñ, tügel türmege jabyldy.
Aqsaq buhgalter ieñbekaqy alyp kelgen kün Boşqaidyñ iesınde. Buda-buda
ieskı aqşa. Äkesınıñ alğany jarty qaptai boldy. Al kep ülestırsın.
Fermada ne köp, jetım-jesır köp. Äi, sary pūşyq, kel berı, mynağan
köilek alyp ki... Toilybaidyñ tuiağy sen de qarap tūrma, mompasi alyp
je... Jaudy jeñgen Jaryqbastyñ tyrtyq közı, aş alaqanyñdy... Ou, kelın
sen de qūr qalma. Qūlmanbettıñ qarasy, äpkelşı qolyñdy...
Sony oilasa, Boşqai janyp kete jazdaidy. Bū neğylğan daraqylyq. Tym
qūrysa sol aqşanyñ jartysyn būğan körsetıp kömıp qoisa, Boşqai büitıp
qan jūtyp jatpas iedı... Äkesı ölgennen keiın şekesı qyzbai qoidy. Bırde 
anda, bırde  mūnda sendeludei-aq sendeldı. Beinet körmegen basy tabandap
jūmys ısteuge üirene almady. Qarnynyñ orta, kiımınıñ qoñyrqai bolğany
köñılın könşıtpedı. Sonyñ bärın äkeden kördı. Özınıñ taqūl-tūqyl tūrmysy
üşın äkenı kınälady. Bälenıñ bärı dünie qumağandyqtan dep bıledı. Sodan
bylai qarai köksegenı tiyn-teben bolyp keledı. O şırkınnıñ äzır qara
körseter türı joq.
Salamat gazğa şai qoidy. Kıre berıste möltiıp tūrğan ala küşıkke bır
japyraq nan tastady.
Salamat şai qainağanda balany oiatty.
- Qalaisyñ?
- Basym azdap auyrady,  dedı Aijaryq.
- Kün ötken şyğar, käne, ystyq şäidan ışıp jıberşı azdap, terlegelı
tūrsyñ.
Bala tūryp otyrmaq iedı, buynyn ūstai almai şaiqalyp baryp boiyn äzer
tüzegen. Sol kezde alaqanyndağy sağatyn tüsırıp aldy.
- Äpkelşı andağyñdy,  dep manadan ünsız tünerıp otyrğan Boşqai
Aijaryqqa qol sozdy.  Äpkel, körelık.
Bala sağatty ierıksız Boşqaiğa ūstata berdı.
- Jürıp tūr... Auyr ğoi özı...
- Qaqpağyñnyñ ışıne jazu jazylğan,  dedı bala.
- Meilı,  Boşqai aldyna şamdy jaqyndatyp ūzaq şūqşidy.  Kommunist...
tu... İgibaiu Molykbaeviçu...  Äi onyñ kım?... İä... Za predan... nost delu...
revo... liutsiiü i aktivnoe uças...tie v razgrome bandy Spataia. Fur...
Furmanov».
- İgıbaiyñ kım?
- Sälımbai atanyñ äkesı.
Boşqai şiqyldap jaman küldı.
- Mässağan. Furmanovtan sağat sūrağanşa osynyñ jartysyndai altyn ber
dese ğoi, äi, qarañğylyq-ai.
Bala yzadan jaryla jazdady. Basy lyqyldap qaita auyrdy.
- O şaldyñ tūqymy öle almai jürıp tügel belsendı,  dedı Boşqai. 
Sarybala babasy Kenesaryny qyrğyzdarğa satyp ketken desedı.
- Sağatymdy berıñız?  dep bala qol sozdy.
- Bermesem, şauyp alasyñ ba? Mä,  iekı sausağynyñ arasynan bas barmağyn
körsettı.
- Berıñız?  dedı Salamat.  Berıñız. Bala ğoi.
- Äi, janyma tiseñ mylja-myljasyn şyğaryp şağyp tastaimyn qazır.
Mıne, bylai...
Salamattyñ qoly Boşqaidyñ bılegıne sart iettı.
- Äi... äi...  Boşqai jıgıtke mölie qarady.  jaman temırdı...
Tyr-tyr ietıp şatyrdyñ janyna mototsikl toqtady. Qaqa. İşke kırmei
iesıkten syğalap tūr.
- Boşqai, barmysyñ?
- İe, ne boldy?
- Qaitamyn.
- Tüs kördıñ be?  Boşqai yrsiyp küldı.  Qatynyñdy sağyndyñ ba älde?
Ölıp bara jatsañ da säl tızeñdı bük.
Bala jastyqqa bas qoidy. Közın jūmyp, jūrtqa arqasyn berdı.
- Men aryqtyñ basyn köreiın,  dedı Salamat.  Su azaiyp kettı ğoi bügın.
- Salqyn tüssın äuelı.
- Sol salqyndy küte almaspyz iendıgı jerde.
- Keşıkpei men de baramyn.
Salamat ūzady-au degende Qaqa:
- Şarua bar,  dedı.
- Ait.
- Syrtqa şyğalyq.
- Aita ber bipazdamai.
- Bolmaidy.
Şyqyr ietken dybys şyqty. Bıreuı mototsiklğa otyrğan siiäqty.
İekeuınıñ küñgır-küñgır dauystary iestılıp tūr.
- Köktoğaidağy kempır şe...
- İä.
- Balyqtai qūnajynyn kördım, kemınde bır jarym tsentner iet beredı.
- Obal-sauaby qaida, it.
- Köp sözdı qoi. Jetı-segız jüz som aqşa alaqanymyzğa tüsedı, keşe mağan
qanşa ūtqyzdyñ?
- Üş jüz.
- Qaryzyñnan qūtylasyñ ärı.
Boşqai ündemei qaldy.
- Brigadirdıñ maşinasy qatynyñdy qaita äkelıp tastaityn şyğar.
Sonymen ana serıgıñnıñ közın bır-iekı künge qūrt.
Körermız.
- Körme, ıste. Sosyn ierteñ ıñır tüse Köktoğaiğa tart, myna tūrğan jerge
tabanyñ jaiyla qoimas. Qūnajyñdy qoradan alyp şyğyp qalyñ aq şidıñ
ortasyndağy ieskı molağa jetkızıp, bızdı kütesıñ.
Balanyñ denesı sūp-suyq bolyp qatyp qaldy.
İertesıne, Boşqai ketpenmen ūryp ala küşıktıñ aiağyn syndyrğan künı, bala
ony tañyp, köleñkege jatqyzğan soñ, köşetıne tartty. Jetkenşe Boşqai
men Qaqanyñ keşegı uädesı iesınen şyqpai qoidy. Qazır kempırge jetıp
bärın aituğa oqtalyp iedı... Keşe Qaqany şyğaryp salyp Boşqai şatyrğa
kırgen.
Boşqaidyñ aiamaitynyn bıledı bala. Şeşesımen qosa bauyzdap ketuı
mümkın. Ötken qysta şe, ötken qysta tätesınıñ qarnyna bäkısın pısıp alğan
iedı ğoi... Sondağysy... Şeşesı ylbyrap pısken iettı süzıp alyp, asyqty
jılıktı balanyñ qolyna ūstata bergen. Gazet tösep aiağynyñ tyrnağyn alyp
otyrğan Boşqai aqyryp jıberdı. «Äi, jılıktı äpkel berı, asyqty jılık
müjitın ol bır menıñ tūnğyşym ba?» Bala qapelımde ne ısterın bılmei
jaman abdyrady. «Ä, solai ma? Basynaiyn degen iekensıñ kökeñdı, mä,
onda.» Bır qolynda bäkısı, tönıp kep jaqtan osyp jıberdı, onymen qoimai
keudesınen jäne teptı. Apasy şyrqyrap kelıp arağa tüstı. «Menı öltır. Ony
öltırgenşe menı bauyzda, qanışer...» «O, äkeñnıñ görı...» Boşqai iendı äieldı
töpelei jöneldı. Bala būryşta jatqan kiımderın ılıp ala sala dalağa bezdı.
Kün qaqap tūr, qaida bararyn bılmei dağdardy. Qorağa kırıp tūruğa Boşqai
tauyp alar dep qorqady. Köşenı boilap betaldy jügıre berdı. Aqyry
mektep üiınıñ qalqasyna qabyrğağa üiılgen kırpıştıñ būryşyn panalady.
Äuelı jauramaityndai bolyp körıngen, uaqytşa ieken, sary aiaz bara-bara
dırdek qaqtyrdy. Aldymen aiağy syrqyrady. Orauyşsyz kie salğan ietıgı
qoqaiyp sausaqtaryn qyşqyştai qysady. Kerzı ietıgı kündız iedäuır
dymdanğan. Şydatar iemes ary-berı jürgen, jügırgen bolady; bärıbır
sausaqtarynan jan kete bastady. Ainala süttei jaryq, appaq älem.
Aijaryq mekteptıñ qara köleñkesınen şyqpaidy, ieşkımnıñ közıne tüskısı
joq. Uiat. Jetı tünde qañğyp qaludan asqan qorlyq bar ma?!
İekı-üş atty kısı, şöp tiegen tırkemesı bar traktor öttı. Qarsysyndağy
mūrjasynan tütın budaqtağan zor denelı bıreu qarsy aldy. «Äi, faryñdy
söndır». «Ne boldy sonşa?» «Fermağa jarğan jem tasydyñdar ma?»
«Tasydyq». «Bırdeñe ala aldyñ ba?» «Üş-tört meşoktai aldyq qoi».
«Onymen qai jyrtyğymyzdy bütındeimız. Yrsaldy äpkeñnıñ balasy da
jem sūrap kelıp otyr iedı...» «Qoişylar baiağydai iemes, bır dänıne deiın
sanap, ölşep alady». «Jä, iendı tezdet, kelınnıñ iekı közı tört bolyp otyr».
«Menı qaitedı?» «Aqmadidıñ balasynyñ tuğan künı dei me... İerıkken jūrt
baramyz dep habar berıptı, soğan beşır jasap jatyr deidı».
Aqmädidıñ balasy Säken mūnymen bırge oqityn. «Ol baqytty,  dep oilady
bala,  menen basqasynyñ bärı baqytty».
Aijaryqtyñ tūla boiy qalşyldap ierkıne bağynbauğa ainaldy. İerterek
tañ atsa dep tıleidı. «Sen barsyñ ba, qūdai? Bar bolsañ tañdy atyra salşy,
ainalaiyn...» Qanşa jalbarynsa da, amal ne, dünienı tün basyp, ainalada
ai säulesı alaulaidy. Mūny mazaqtağandai-aq qar jymyñ-jymyñ küledı...
Aijaryq aiğa juyq auruhanada iemdeldı. Keiın bıldı sol tünı Boşqai
anasynyñ qarnyna bäkısın pısıp alypty.
Osylardy oilağanda Aijaryqtyñ denesı dırıldep kettı.
Köşetın ainalyp-tolğanyp bala ūzaq jürdı, jailauğa baratyny,
äldekımnıñ qoiyn bağatyny iesıne tüsse ışı qan jylaidy. Qaltasyndağy
sağatyn, türlı-tüstı qaryndaşy men suret salatyn däpterın alyp jerge
qoidy. Köşetı jäne osylardan basqa oğan qazır ieşteñe keregı joq sekıldı.
İeşteñe de...
Sälımbai atasy bolsa ortalyqtan älı oralğan joq. Aldanyşy ala küşık
aiaqtan aiyryldy. Jalğyz özı qanşa jürsın, balşa typyñdap qosqa qaitty.
Tätesı tamaqqa iet turap otyr; qabağy tüsıp, mūñly äuendı yñyldaidy;
qūlaqtan kırıp jan tebırentken sūñğyla sazdyñ yrğağy süiekten ötedı.
- Qabağyñ tüsıp ketıptı ğoi. Älde Boşqai renjıttı me?
- Täte keteiıkşı. Tap qazır keteiık.
- Ne boldy sağan?  äiel pyşağyn jerge qoia saldy.
- Täte-tai, ketpesek bolmaidy. Boşqailar Köktoğaidağy kempırdıñ
qūnajynyn ūrlağaly jür.
- Qoi ony qaidan bılesıñ?
- İñırde Boşqai ketedı, iekeumız qaşaiyq.
- Qaidan bılesıñ deimın?
- İestıdım, bärın iestıp jattym.
- Tüsındırıp aitsaişy, qūlynym, bū ne sūmdyğyñ?
- Qaqa iekeuı kelıstı, bügın ūrlaidy.
- İendı qaittık?
- Şoiyn jolğa jetıp alsaq Boşqai bızdı ūstai almaidy.
Äiel aljapqyşyn şeşe almai äurege tüstı.
- Keteiık, apa.
Şeşesı auyr kürsındı.
- Qaida baramyz? Aqymağym-au, qaida qaşamyz?  Betın basyp jylap
jıberdı.  Qai sūmdyqqa bastağaly tūr būlar.
Bala alğaş ret şeşesıne jaman yzalandy. Közınen jas parlady. Aitşy,
osy, mama-tai, menıñ papam bolğan ba, bolsa soğan nege barmaimyz, aitşy,
nege barmaimyz degısı kelıp, batpai jer şūqyp otyr.
Jükke süienıp şeşesı közın jūmyp alğan. Jüzı sūp-suyq, tanauy
qusyrylyp iegı dır-dır ietedı. İşı tompiyp bılınıp qalypty.
- Köngen adambyz ğoi bız, ūlym, Boşqaidan qaşqanmen tağdyrdan qūtyla
almaimyz,  dedı bas köterıp.  Öskenşe jasyñdy jūtyp dym bılmegen bol,
qaitemız...
Bala bük tüsıp jatyp aldy.
Oiansa şañqai tüs. Qoly ūiyp qalypty. Şalqasynan audaryldy.
Küñgırküñgır Boşqaidyñ dausy:
- Su äperşı, tūzyn udai salğanbysyñ, quyryp barady tıptı... İ... i...
aqyryn, üstıme tögesıñ.
- Boşqai.
- Sūra.
- Adam bolğan soñ jaqsy ömır süru qajet qoi.
- Mıne, jañalyq. Al...
- Menıñ baqytty bolğym keledı. Qaşanğy jyla deisıñ.
- Jylama. Kül. Tañ atqannan keş batqanşa kül.  İerteñnen ümıtımız bar...
- Bügın onyñ nesın aitasyñ. Odan da ūiyqtaiyq.
Balanyñ basy zeñdı, ūiqtap ketken ieken. Tüs körıptı... Batpaqta qaşyp
keledı, soñynda ülken qara şūbar jylan: ajdahağa, baqa-şaianğa deiın
ılesıp alğan. Ökşelep qoiar iemes. Änşeiınde aiaq-qoly jerge timeitın, qazır
örelep qoiğanda adymdai alsaşy. Aldynan aq tūman üdere köştı. Jan
dausy şyqqan bala tük körmei qaldy.
- Aijaryq!  Şeşesı iyğynan jūlqyp oiatty.  Küşıgıñ ölıp qalypty.
Qostyñ artynda ala küşık jatyr, bauyry, moiny, ketpen tigen aiağy küp
bolyp ısıgen, qyp-qyzyl. Ūrtynan köbık aralas körınedı.
Bala küşıktıñ qasynda ūzaq otyrdy.
- Obaly Boşqaiğa,  dedı şeşesı.
- Boşqai, Boşqai!  Balanyñ aşy dausy şyqty.  Sūmyrai!
Ömırı balasynyñ mūndai qalpyn körmegen äiel közı şarasynan şyqty.
- İesıñdı jişy, ūlym!
Tym-tyrys otyrğan bala sağatyn alyp būrady.
- Qanşa boldy?
Ündegen joq. Köñılsız. Şeşesıne tıptı suyp qaldy. Qaşuğa könbegenı ötedı
bärınen. Boşqaiy kımge kerek?
Közınıñ bylşyğyn tazalap Boşqai şyqty dalağa.
- Sen iekeuıñdı bırdeñe ūrğan ba?  dedı ol.  Kısıge ūiqy bermedıñder ğoi
şüldırlep.
Tyrs ietıp tıs jarğan ieşkım bolmady.
«İe, meiılderıñ,  dep oilady Boşqai,  tılderı bailanyp qalsyn mağan dese.
Qiratqan syñailaryn körmeimısıñ. Jaman ala küşık qoi sondağylary.
İtte basyñ qalğyr öñşeñ. İt tūrmaq kısı öltırıp ketedı adam. Qarai
körseñşı būlardy. Osylarmen qūdai qai künı dämdes qyldy. Ylbyrap
kısınıñ qytyğyna tiedı kelıp. Täuekel jasap, şarua tyndyrğaly otyrğanda,
asty-üstıñe tüsıp qyl juytpai jüiıtkıse qandai ğanibet. Jä, qoi būlardy.
Qaqa it uädesınde tūrsa bügın keşke keledı. Qūdai tas töbeden ūrğanda
bılınıp qalsa qaitemız? Meilı. Qūrityn Qaqa. Jeme-jemge kelgende būl özı
kündız-tünı tynbaidy, ana joly bır maşina qoi alyp bara jatqanyn öz
közımmen kördım dep jalasyn jauyp, moinyna tas bailap jıberermın.
Boşdyñ ūpaiy qai kezde de tügel. Bağy janyp portfelge qol jetse
qūdaiyña boi bermeidı. Yñğaiy kelıp te qaldy. İegın bıtık. Keşe kelgen
brigadir keler jyly suşylar zvenosyn qūramyz, jetekşılıkke yñğaily
adam sensıñ dep kettı. Oilağany oryndalsa, Qaqany şeneiıne keltırmes.
Betı aulaq käpırdıñ. Qolyña ülkendı-kışılı bilık tise, dünie aqqan sudai
nauağa özınen-özı qūiylady. Onda mal ūrlap, künäğä batyp jatpaisyñ.
Qaita ondailardy körseñ şyryldatyp ūstatyp jıberesıñ. Retı kelıp
tūrğanda közge tüskenıñ qajet laiym. Anau-mynau dep aiap jatu iezdıñ ısı.
Äldekımnıñ toñqalañ asqanyna qarap tūrsañ da qybyñ qanady, közın
aqşityp basynan atta ket pälekettıñ.
Arman buyldar tartsa şe?.. Onda amalsyz Qaqany jağalaimyn. Sol
arqyly jūmysqa iek artqanym dūrys. Ne daiyndau keñsesıne bas sūqsam...
tılepaldynyñ Ysmany siiäqty tülkı mınezdes jyltyr bet qu qūrly joqpyn
ba? İtıñ jylyna iekı maşina auystyrady».
Äiel men bala tym-tyrys. Jüzderı qūp-qu. «Ne degen adamdar. Jaman
küşıkke osylai qaiğyrady, kısı ölıgın körse onda būlar körge bırge tüsedı.
Toqtai tūryñdar sender. Qoişy kelse ana jügermektı artyna tañyp
jıbereiın, bala da, basqa da joq, bır menıñ tabanymdy jalap otyrsyn».
- Men bügın keş qaitamyn,  dedı rezina ietıgın kiıp jatyp. Tünnıñ iedäuır
uağyna deiın su salamyn iegınge.
Ana men bala bärın tüsındı, ünsız jerge qarasty. Ökırıp ötken poezd ünı
köpke deiın jañğyryp tūrdy.
- Bärı oqtai,  dedı ol Boşqaimen qolalysyp jatyp.  Kelesı jūmada
alaqanymyzğa salady.
- Jerge qaratyp ketpesın, äiteuır.  Boşqai kırjidı.  Qolma-qoly qyzyq iedı.
- Beker öitesıñ. Ol senımdı adam... İe, aitpaqşy, älgı kelmegen be?
- İekınşı brigadadan iegın suarudy üirenıp kel dep jıbergem. Keşıktı.
- Boidaqta bätua bolmaidy.
- Jä, qaitesıñ. Kel, alalyq.
Gazda buy būrqyrap qazan qainap jatyr.
- Sen tauğa şyqqan künı jotanyñ üstı örtenıp jatyr iedı...  dedı Boşqai.
- Oğan qabyrğañ nege qaiysady, basşy iemessıñ, malşy iemessıñ, tasy
janyp ketse de bärıbır iemes pe?
- Sonşama qatygezdık qai jerıñe syiyp tūr,  dep Boşqai kürsındı.
- Jä, qoi ony... İet jüregıñ ieljıregende ieşkım betıñngen süimeidı.
- Tübı jolymyz iekı aiyrylatyn şyğar bızdıñ.
- Qaqa Boşqaiğa tañyrqai qarady.
- Sen auyryp jürgen şyğarsyñ?  dedı sosyn şyrt-şyrt tükırıp.
Boşqai tağy bır ainaldyryp qūiyp jıberdı.
- Ne qylamyz? Oinaimyz ba?  dedı Qaqa.
- Meilıñ.
Qaqa qaltasynan jap-jaña karta suyrdy.
- Selsovetımız päleñ tsentner iet jiasyñ dep iesımdı şyğardy.
Maldy kemıtıp jazdyrğan da oiymyzğa kelmeptı. Añqaumyz ğoi.
- Añqau bolsañ kartany būlai ülestırmes iedıñ.
- Potologyñdy ait.
- Üş teñge.
- Äi, abaila.
Jalğyz basty kempırdıñ qūnajynyn ūrlap soiğan myna ieñgezerdei iekı
jıgıtke tüiıle qarağan balanyñ, şatyr ışınde būdan artyq şydap otyruğa
därmenı qalmady. Suyp qalğan şaiyn sımıre salyp syrtqa şyqty. Jel
tūra bastapty. Jaiylmaly tösegıne ietpettei qūlady.
«Uiatsyzdar,  dep kıjındı ıştei,  uiatsyzdar. Sender ieşkımdı aiamaisyñdar.
Jürekterıñ tas bolyp qatyp qalğan. Sondyqtan bır-bırlerıñe jandaryñ
aşymaidy. Baiğūs kempırdı aiamai toğaiyn japyrdyñdar, iendı siyryn
ūrlap, satyp otyrsyñdar. Sonyñ bärın ıstegen Boşqai men Qaqa
siiäqtylardy jer betınen tügel qūrtu kerek».
Tüs kördı... Baiağy ala küşık iekeuı şyğyp otyratynjaqpar tastyñ üstı.
Tömende köşet... Joq, ülken alma ağaşy. Būtağynyñ qalyñy-ai. Közdıñ
jauyn alğan qyp-qyzyl almalarğa san jetpeidı. Qalaişa demde ösıp
ketken?.. Ne alma ağaşy alystap barady. Aijaryq tūra jügırdı, ökşesı
jerge timeidı; iendı bolmasa alma ağaşynan aiyrylyp qalatyndai
zauladyau... Jerde jabaiy üirektıñ jūmyrtqalary... batpaqta közı
şaqyraiğan kölbaqa. Alma ağaşynyñ adyraiğan-adyraiğan tamyrlary
mülde juandap ketken. «Aijaryq! Aijaryq!»  Sälım atasynyñ dausy.
Alysta şapqylap kele jatqan atty kısı taiap qaldy. Bala üdere köşken aq
tūmannyñ jalyna jarmasyp ūşa berdı, ūşa berdı.
«Aijaryq. Aijaryq! Aijaryq!..»
Qystyğyp jatyp oiandy. Üstı-basy malmandai. Köpke deiın tüs äserınen
aiyğa alar iemes.
Poezd ünı talyp jetedı. Jel küşeiıptı.
Şatyrdyñ ışı güj-güj.
- Tart,  deidı Boşqai tılı kürmelıp.
- Neñmen oinaisyñ?
- Qaryzğa tart. Ananyñ... jartysy menkı iemes pe?
- Men qaryzğa oinamaimyn. Ökpeleme, dos.
- Oinaisyñ. Oinamai kör.  Boşqai yzaly.  Äi, tyqqan-syqqan ieşteñe
qalğan joq pa?
- Keşegı äkelgen ailyqtyñ bärın ūtqyzdyñ,  dedı äiel.  Qolyñdağy sağatqa
deiın saldyñ ğoi, Bö-ke-au.
- Sağat deisıñ be?.. Molodets. Bızdıñ qatyn osyndai keremet. Qane, tart
kartañdy. Bızde tağy sağat bar.
Aijaryq jastyqtan basyn jūlyp aldy.
- Furmanov syilağan sağat. Keremet iendı. Özıñ bılesıñ be Furmanovty?
- Onyñ kım? Şoiyn jolda tūra ma?
- O, keşe!  Boşqai qarqyldap ūzaq küldı.  O, meñıreu. Qane, qūi jüz
gramnan.
- Körsetşı jañağyñdy?
- Dymyñ ışıñde bolsyn. Sağat balaqaida. Ūtsañ qazır äkelıp qolyña
salamyn. On somğa bağala.
- On som bolğanda qalai özı?
- Qalta sağaty. Furmanovtıkı.
- Qalta sağaty deidı... onyñdy beker berseñ de keregı joq, ainalaiyn.
- Äi, men ötınıp otyrmyn ğoi.  Boşqaidyñ dausy yzaly.
- Bes som.
- Oñbağan-ai...
«Oñbağan Boşqai menıñ sağatymdy ūtqyzbaq. Sälımbai atam syilağan
Furmanovtyñ sağatyn... Jazuy bar sağatty... Ata-babanyñ amanatyn...»
bala bezgek tigendei qalşyldady. Sausaqtary ikemge kelmei kiımın äzer
kiıp ülgerdı. On şaqty adym ūzap baryp artyna būryldy. Jatağan
şatyrdyñ sūlbasyn qatty jeldıñ aiausyz sabalağany ap-anyq iestıledı.
Bala kök jusannyñ üstınde qalqyp kele jatqandai. Sağat salğan tös
qaltasyn oñ qolymen tas qylyp ūstap alğan. Bır qolynda qaryndaşy men
albomy. Bet aldy  Sälımbai atasy aitqan şoiyn jol.
Tas töbede jūldyzdar möltıldep, ai zulap barady. Balanyñ aiağy jerge
timeidı, olardan ūzağan saiyn tabany qyzyp, qimyly şirady. Kökıregıne
qattalğan zıl-batpan oidyñ köbesı sögılıp, seiıle bastağandai, ön boiy
jepjeñıl.
«Äuelı şeşem ızdeidı,  dep oilady bala. Azanda tūrsa Aijaryqtyñ tösegı
bos. Oibai, Aijaryq joq. Zar qağyp bet aldy jügıre jöneldı. İzdeidı.
Meilı. Bärıbır Boşqaidan artyq ieşkımdı jaqsy körmeidı ol. Äitpese
būrynğy, Grişa ataidyñ üiıne ketpeitın be iedık iekeumız.
Salamat ağam... Sen ızdeisıñ be menı? İzdep tauyp alsañ ğoi, ä?.. Köşetım...
Keşır... Senı tastap şoiyn jolğa qaşqanyma ökpeleme. Sälımbai atam
mağan syilağan qalta sağatty, ata-babamnyñ amanatyn Boşqai kartağa
ūtqyzbaq boldy, men qaşyp baramyn. Qoryqpa, Sälımbai atam ieşkımge
tigızbeidı, solai dep uäde bergen. Söz joq kelemın, küt menı.»
Bala qiiäly şarq ūrady. Ol otyrğan poezd ülken qalanyñ bırıne baryp
toqtaidy. Qaptağan adam, sapyrylysqan türlı-türlı maşinalar. Qai
jağyña qarama, balmūzdaq... Äuelı mekteptı tauyp alady. Bırden direktor
ağaiğa kıru kerek. «Aijaryq Janäbılov bolamyn, Boşqai jäne Qaqa degen
jaman adamnan qaşyp kettım. Menı mektepke qabyldauyñyzdy ötınemın».
Direktor ağai arqasynan qağyp, ärine, qabyldaimyz deidı. «İeger Boşqai
quyp kelse, bermeisıñder me?» «Ol ne ıstedı?» «Baldyrğan kempırdıñ
qūnajynyn ūrlady, menıñ sağatymdy  ata-babamyzdyñ amanatyn kartağa
ūtqyzbaq boldy». «Solai ma? Ondai oñbağandy bız türmege qamatyp
tastaimyz». «Ura!»
Dausynyñ qalai şyğyp ketkenın baiqamai qaldy. Direktor ağai iekeuı ūzaq
söilestı. «Sen osy kım bolaiyn dep jürsıñ Janäbılov?» «Bağban jäne
arhitektor. Ornynda ainalyp tūratyn zäulım üi salamyn, alma ağaşyn
ösıremın...»
Bala adamyn jiılete tüstı. Bar janymen tılep kele jatqany tañ atpai
şoiyn jolğa jetu. Artynan quyp kelıp ūstap ala ma dep qorqady. Qasqyr
da, iertegılerde aitylatyn jyn-şaitan da qaperınde joq, onyñ myna keñ
düniedegı jalğyz qorqynyşy  Boşqai men Qaqa. Mototsiklderımen quyp
jetıp qazır ūstap alatyn sekıldı. Tūla boiy mūzdap sala berdı. Jüregı
örekpıp aiağyn jyldamdata basqan Aijaryq aq qūba tünde jan ūşyryp
barady. Onyñ qūrtaqandai jürek tūsynda ūrpaqtan-ūrpaqqa şyn köñılmen
ūsynylyp, senıp, amanat ietılgen ata-babanyñ sağaty üzdıksız syrt-syrt
soğyp keledı...
Qaraköz ben Saryağaş
İ
Saryağaşqa tıl bıtse, aitar iedı: “Men ony ūzaq küttım” – dep…
*
*
*
Tüs auyp ketken. Äitse de künnıñ ystyğy qaitpağan. Doñğalaqtary
sañğyrlağan jalğyz atty arba ieskı, ielsız mekenge taiap qaldy.
Köpjasar delbe tartty.
- Amansyñ ba, Qaraköz? Jaryqtyq, armysyñ?
Ainala töñırek jym-jylas. Köz aldyna osynau alañqaidağy üiler,
ülpıldegen samalmen sudyr qağyp tūratyn taldar ielestedı. Qazır ğoi: “İei,
äleumet, myna jerde auyl bolğan, äldeneşe ūrpaq köşıp, äldeneşe ūrpaq
ösıp-öngen”, - deseñ, sırä, ieşkım sene qoimas. “Ou, sonda köşken ieldıñ
jūrty qaida? Köşken ieldıñ jūrtynda tırşılıktıñ azdy-köptı nyşandary
baiqalmas pa?” – deidı ğoi. Köpjasar jabyğyp, bır türlı tömenşıktep
qaldy. Ana tūs, myna tūstan ierbigen qurailar. “Batyr, mynau kındık qanyñ
tamğan jer iedı, qaz tūrğyzğan, qadam bastyrğan, qarnyñdy toidyrğan osy
topyraq, şölıñdı qandyrğan Qaraközdıñ suy-tūğyn, közıñnen tasa,
köñılıñnen ūmyt qaldy ma, qalai özı? Olai bolmağan künde tym qūrysa älgı
özderıñ qolmen tıkken ağaştardyñ ornyn körsetşı” deitın sekıldı.
Mūnan ärı kışkentai bala kezınde auyldyñ ülkenderı, qaidan alğandaryn
kım bılsın, bır jaqtan bes arba köşet alyp kelgenı iesıne tüstı. Sonda tütın
basyna bır-bırden, qalğany auyl syrtyndağy keñ jazyqqa tıgılıp iedı. keiın
sol alma bağyna ainaldy. Al är üige berılgen talşılıktı qarttar
balalardyñ qolyna ūstatqan. “Künädan päk solar qadasyn, sondai bır niet
ietelık, ösıpöngenımızge jaqsy bolar” desken. Öñkei şiborbai bır-bır
köşettı Qaraközdıñ suynyñ jağasyna aparyp qadady… Ağaştar
Köpjasarlarmen bırge, tıptı būlardan tez östı; ainalasy az uaqytta kökke
örlegen kök taldar dünienıñ sänın kırgızıp, jyl saiyn mañaiyn jas
şybyqtarğa toltyryp qaulağan. İendı sol tal-şılıktıñ orny da bılınbeidı.
Köşken jūrt keskenın kestı, qalğandaryn köldeneñ kök atty tamyrymen
qoparyp äkettı. Onyñ üstıne Qaraközdıñ suy tartylyp, topyraq astynda
qalğan jaradar tamyrlar jan şaqyra almai qurap qalğan.
Tabalañdar!.. Sender ne aitsañdar da jarasady!.. Özgenı kım bılsın,
Köpjasar bärın qabyl alady. Uaqyty keler, uaqyty kelgende adamdar
Qaraközge oralady dep būl özın-özı talai jyldar beker aldapty. Onyñ
arğybergı jağynda özınıñ de, özgenıñ de tırlıkten qoly bosamapty.
Är adamnyñ köksegenı – bärıne ülgeru. Äi, qaidam… Osy düniede atam
zamannan bergı ıstelgen şarua jūqanaña jūq bolmaityn siiäqty, adamzat älı
däneñe bıtırmegenge ūqsap tūrady. İendı myñ jyldan keiıngıler de osy oiğa
keler. İapyr-au, tırşılık jaratylğaly qaşan, jūmyr basty pende
jaratylğaly qaşan, sonda jūmys nege azaimady, şarua nege döñgelenbeidı
dep dal bolar.
“Adamnyñ jaiy älgındei… Aqtalğanym iemes, adalym”, – dedı Köpjasar
kübırlep. Qoly qalt ietkende Qaraköz jaiynda anağan da, mynağan da
suyrtpaqtap syr şertıp, bır qamqor qoldyñ kerektıgın aitqan. Amal ne,
balalar auzyn aştyrmaidy. “Aidaladağy Qaraköz tügılı, ortalyqtyñ
jyrtyğyn bütındei almai jatqanda, büirekten siraq şyğaryp, qyzyqsyz,
- destı. – Qaraközsız bolaşaqtyñ kösegesı kögermeidı deseñız, ierteñ
şaruadan basyñyz bosaidy, sosyn ierık özıñızde, basyna baryp üi salasyz
ba, aryq qazasyz ba, qoi demeidı ieşkım”. Olar mūny tüsınedı, ne tüsıngısı
kelmedı. Köpjasar soñğysynan qorqatyn.
Qalai bolğan künde de Köpjasar baiyz tappady. Ön boiy qoñyltaqsyp,
janyna jylu ızdedı. Körem degen raqattyñ pūşpağyna jetpegen pūşaiman
köñıldıñ sülesoq küiın keştı, dünie kıreukelenıp, kırbıñdene berdı.
Jatsatūrsa köz aldynan atqylap ağatyn Qaraköz ketpei qoiğan. Sonyñ
qūrğap qalğanyna tek mūnyñ qara basy kınälıdei azaptandy.
Osylai jürgende biyl qysta pensiiäğa şyqty. Obaly neşık, jūrttyñ
qoşemetı men yqylasy az bolğan joq. Tırlıkte tepse temır üzıp ötken
adamğa aitylar alğys būğan da tiesılı ieken. Azdy-köptı ömırınde apaitös
azamattyñ peşenesıne jazylğannyñ bırazyn atqarğanğa ūqsaidy. Ösıpöngen ūrpaqtyñ bügıngı köl-kösır berekesın jasağan osylar bolypty.
İendıgı jerde beinetten basy bos, astyna tört qabattap körpe tösep, janyn
bağu ğana qalğan. Peiılge, yqylasqa razy, at belınen tüspegen, atan jyqqan
künderın bağalap: “Qalğan ömırıñde balalarğa jön sılte, bağyt ait” dep
otyrsa, qaiyryp aitar söz qaisy, tızgındı ızıñdı basyp kele jatqandarğa
ūstat ta, iendıgı jerde solardyñ tıleuın tıle. İştei bärımen kelısken siiäqty
iedı. Bylai şyğa äbden jady qylyp alğan tırlık qym-quyt beinetke qaita
beiımdep otyryp aldy. Qys ötıp, qar ketkenşe degbır taba almai, küregın
şyñdap, süimenın ūştap, baiağydan berı qoranyñ artynda jatatyn arbanyñ
qorabyna doñğalaq tauyp salyp äbıger-tın.
İeñ äuelı būğan renjıgen balasy boldy. Aitqany: jūrt külmei me, qolyñyz
qyşyp bara jatsa, aidalanyñ suyn ızdegenşe, bes jyldan berı salynyp
bıtpei jatqan üiımızdıñ şegesın qaqsañyzşy… Äne, äitpese. Qaraköz būl
üşın aidala, sonyñ suyn keşıp, jağasynda oinağany jadynda da qalmağan.
Ata-baba ösken, äkem bauyr kötergen jer dep qaperıne alsa neğyl deisıñ.
“Ata-baba jürgen jer, tūrğan jerdı tügendei bersek, qai ūşyğyna jetemız,
kım qaida jürmegen, qaida tūrmağan, qai jerdıñ suyn ışpegen?..” Ar jağyn
Köpjasar mandytyp tyñdamady. Oqydy, toqydy dep jürgen balasynyñ
jetken jerı älgındei.
Köpjasar ainalasyna qarap-qarap tūryp delbe qaqty. Arba ieskı jolmen
qūm-tasty şyqyrlatyp, osy japanda jalğyz tūrğan Saryağaştyñ janyna
keldı. Jaryqtyqtyñ juandyğyna qūşaq jetpeidı. Anau jyldary
köleñkesıne üiırlı jylqy köleñkelep, üp ietken samal jelmen japyraqtary
sybdyrap tūratyn. İendı anau töbesındegı būtaqtary qurap, jartylai öluge
ainalypty.
Saryağaştyñ däl qaşannan berı ösıp tūrğanyn ieşkım bılmeitın. Ülkender
būryn būl öñır būdan özge ağaş ataulydan ada bolğan, ies bılıp, ietek
japqaly körgen jalğyz talymyz osy desetın. Aldyñdy alyp jürgen ūrpaq
osyğan bas iıp, tabynğanğa ūqsaidy, qai-qaisysy da ony kielı körıptı.
Saryağaştyñ ierekşelıgı – būtağyn kesseñ köz jasyndai şyryn şyğatyn.
Atadan balağa qalğan: “Saryağaşqa qol tigızbe, Qaraköz ben Saryağaş
bırge jaratylğan, ony teñ saqta”, - degen ösiet.
İekeuıne bailanysty mynadai añyz qalğan…
Onda da sai-sala kögorai şalğynğa bölenıp, qyrat-qyratta dolana
mäueledı. Qai jağyña būrylsañ da uyljyp jemıster pısıp tūrdy. Qai
jağyña būrylsañ da atqylap aqqan būlaqtar meiırıñdı qandyryp,
şapqylap bara jatty. Qazdar qañqyldap, üirekter sūñqyldap, dünienıñ
bazary kündıztün tarqaudy bılmei dumandatatyn. Sodan künderdıñ künınde
adamdar arasynan jaulyq şyqty. Aiqūş-ūiqyş ūşqan jebeler tise añqūsqa, timese ağaş-būtaqtarğa kırş-kırş qadalyp, jer men köktı bebeu
qaqtyrdy. Myñ-san bolat tuiaqtar ary da berı josylyp qyzğaldaqty
dalany iespe qūmğa ainaldyrdy, būlaq közderıne topyraq toldy, sular
tartylyp, nu ormanda ört qaulady. Söitıp dünie bır öñkei topyraqtyñ
üiındısıne ainala bastağan zaman tudy… Älemge öñ-tüsten airylğan,
tırşılıkten bırjola tüñılgen äleumet keldı. Qarysyp qalğan jaqtaryn
anda-sanda zordyñ küşımen aşyp, tılın ikemge keltırse, äzer-äzer iestıletın
jalğyz auyz söz – bır jūtym su. Kerege kerıp, uyq qadağan jerlerınıñ
bärınde su qūrğap qala beretın zaualğa tap bolady, ainala tūttai jalañaş,
terbelgen qūraq, sairağan qūs, jügırgen añ zym-ziiä. Qu medien tösınde
ystyq añyzaq “ölım,ölım” degen zar-nalany üzdıksız añyratady. Adamdar
osy zaual tuğaly berı, älemnıñ tört qūbylasyn teñ basyp, ūşy-qiyrsyz
jerdı ainalyp şyqqandai bolğan. Qaida barsa da qarmanar däneñe tappai,
jol-jönekei myñ-san pende täñırısınen bır jūtym su sūrap, jaratqanğa
qai qyrynan jaqpai qalğanyn bıle almai, sai-sala, jyra-jyqpylda
jairap qaldy. İendı mynau jer betınde tıgerge tuiaq qalmauğa ainalğan. Kün
örtengen üstıne örtene tüstı.
- İapyr-au, būl qalai? Jazyğymyz ne iedı, sonşalyqty azapqa salatyn?
- Tırşılık şynymen tügesılgenı me?
Älsız dauystar osy sözdı qaitalap, qantalağan közder köktı tıntıdı. Jerge
qarady. Sonda Jerge tıl bıttı.
- İei, äleumet, būl tırşılıkte ne tättı? – dep sūrapty.
- Jan tättı, - desıptı jūrt. – Jan tättı, jaratqan Jer!
- Joq, - deptı dausy syñqyldağan aidarly bala, - düniede su tättı. Mağan
bır jūtym su bolsa, özge ieş närsenıñ keregı joq. Anamnyñ aq sütınen keiın
ondai tättı närsenı men körıp-bılgen iemespın.
- Balanıkı dūrys, - deidı Jer. – Su – menıñ aq sütım. Omyrauym iıp tūrğan
şaqta boiymda orman qaulady. Masairağan tırşılıktı terbetıp, sonyñ
quanyşyn toilap jata berdım. Bıraq şyrqymdy būzğan özderıñ. Jaiqalğan
jasyl jelegımdı jūlyp, qala berse örtep, omyrauymdy udai aşyttyñdar.
Sekem alyp seskenıp, sütım qaitty. İendı mülde sualyp ketu qaupı tönıp tūr,
äleumet.
- O, jaratqan Jer, bızdıñ künımız ne bolady?
- Ony basynda oilaularyñ kerek iedı. Şöptı taptap, būta syndyryp,
qūdyqqa tükırıp tapqandaryñ qaisy?
- Jaratqan Jer-au, onyñ bärı adamnyñ nesıbesı iemes pe? Şöptı jūlsaq,
astymyzğa tösedık, būta syndyrsaq, otqa jaqtyq.
- Näsıp - özderıñe tiesılı ğana bölık. Al sender dym qaldyrmai tonadyñdar.
Men senderdıñ tırşılık ietudegı jalğyz medeulerıñ iedım. Sony
ieskermedıñder, oilamadyñdar, janymdy jartylai ölı düniege
ainaldyrdyñdar.
- Sonyñ azabyn tartudai tarttyq qoi, myñ san adam qany keuıp, saia bolar
būta taba almai dünieden köştı. İendı bızge su ber, jaryqtyq Jer!
Tırşılıkke ıstegen qiiänatymyzdy aqtaiyq, senı kögoraiğa böleiık.
- Soğan sene almai tūrmyn ğoi.
- Ant ietelık, adam atymen ant ietelık.
- Joğaltqandy oñai tabu ädıldık iemes. Keler künderge sabaq bolarlyq
äreketsız ymyra joq. Su qaita oralsyn deseñder, senderdıñ barlyq
kınälaryñdy arqalaityn adam kerek. Ol öz ierkımen, aq nietımen keletın
bolsyn. Bır täulık mūrsat beremın, aqyldasyñdar, - deidı.
- Ol adam sonda ne ısteidı…
- Ol adam körer barlyq raqatty talaq ietıp, kündız-tünı tabanynan tozyp, öz
salmağyndai topyraq arqalap jüredı. Tırşılıkke, jerge jasalğan qiiänat
üşın kezek-kezek kelgen ūrpaq onyñ betıne tükıretın bolady.
Adamdar otyryp qaldy. Düniede būdan asqan jaza bar ma? Öz salmağyñdai
ölı topyraqty arqalap jer kezuge könersıñ-au, kez-kelgen jerde köldeneñ
kök atty betıñe tükırse, düniedegı qorlyq sol iemes pe? Däl mūndai
qarğysqa ūşyrağan būryn-soñdy kım bolğan iedı?.. Basqadai amal qaisy?
Tyğyryqtan şyğar sañylau körınse aityñdarşy? Qiyndyqtyñ
qandaiynan bolmasyn jol tauyp, amalyn asyryp aman qalatyn
adamzattyñ künderdıñ künınde aqylym da, quatym da jetpeitın bögetke
kezıgemın dep üş ūiyqtasa tüsıne kırıp pe? Arsy-kürsı tırlıgınıñ jalyna
jabysqan künnen berı qolyna ılıkkennnıñ taqymyna qyl būrau salyp
şyñğyrtqan jeñımpaz adam iendı keñ dünieden qarmanar däneñe tappai,
basyn tauğa da tasqa da ūryp otyr. İeger oğan qazır tau qūlatyp, tas būz
dese, közdı aşyp-jūmğanşa dünienı tegıstep tastar iedı, tek mynau betke
tükırtu azabynan qūtqara körıñder. Ar-namys degennıñ özı keudenı
tyrmalap, qandai bır oiğa ja jeñsık bermei barady.
- O, jūrt, qaitemız, qandai amal bar, - destı jan-jaqtan şulasyp.
- Adamdardyñ barlyq kınäsın, bylğanğan ar-uiatyn arqalauğa tözetın jan
kelıp pe iedı jaryq düniege?
Adam balasynyñ qiiälğa bergısız qaharmandyğy, qajymas jıgerı,
qaitalanbas ierlıgı jaiynda talai jyr şertıldı, bıraq bälen jerde bälen
söitken iedı deitındei qorlyq pen azapqa tözgen jan jaily ieşkım iesıne ieş
närse tüsıre almady.