Aiğyr kısı - 23

paidañdy bılmeseñ, öz obalyñ özıñe de... − äiel būrqyldap-būrqyldap kete
bardy.
Ketıp qalyp, lezde qaita oralyp iesık aşqan.
− Bärıbır oilan! − degen. − Özıñe qarai ağyzyp kele jatqan atty ürkıtseñ,
jaiau qalasyñ.
Aqküşık tağy ūmtylğanda, anau iesıktı jaba qoidy.
Bekzat terezenıñ aldyna keldı. Aiağynyñ basyn iedenge tyq-tyq ūrady.
İapyr-ai, būlar Qaldybaidyñ ketıp qalar künın kütıp jürgen be? İendı qaita
oralmaitynyna kümändary joq pa. Ölse bır jön, tırı adam ğoi ol.
Özderınıñ tuysy. Öz qoldarynda ösırgen, köz aldarynda ier jetken...
Örıkaidardyñ "Qaldybai-au, ata-babamyz osy auylğa kelıp sıñgen bız tübı
bırge nağyz tuyspyz" deitını qaida...
Tüs aua älgı jetım qyz kelıp tūr. İekı közı jainañ-jainañ ietedı.
− Täte, sälemetsız be?
− Sälemet.
− Sūraiyn dep iedım.
− Nenı?
− Vanga degen äulie kempır bolğan deidı ğoi.
− İestıgenmın. Körıpkel. Ony ne qylasyñ?
− Ol düniedegı bolatyn sūmdyqtardy aldyn ala bılgen ieken.
− Senıñ de söitkıñ kele me?
− Ğajap qoi. Adamdarğa bärın aldyn ala ieskertıp otyrsañ. Bäle-jaladan
saqtaisyñ. Ölımnen de qūtqaryp qalasyñ.
Kelınşek qyzdy qūşaqtap bauyryna basty.
− Täte...
− Au.
− Sız jylap tūrsyz ba?
− Joq, künım.
− Jylap tūrsyz. Jylamañyz... Qaldybai ağam keledı älı.
− Söite me? − kelınşek ieñırep jıberdı.
− Äjem aitty.
− Keşıktı ğoi, keşıktı.
− Keledı, täte. Äjem ötırık söilemeidı.
Kelınşek bet oramalymen köz jasyn sürttı.
− Audan ortalyğyna barğanda Vanga körıpkel turaly kıtapty ortalyq
kıtaphanadan sūraimyn. Söz joq, tauyp beremın sağan.
− Ras aitasyz ba, täte? − Nege ötırık aitamyn.
− Jetı jasynda-aq körıpkel bolypty ol. Al men on bırdemın.
Azanda ierte tūrudy oilağan Bekzat tösekke ierte qisaiğan. Aldynda biık
tau. Taudyñ ūşar basy ierekşe jap-jaryq. Qyzylsary. Şūğylasyna köz
qaryğady. Soğan qarai älgı jainañ köz qara qyz ketıp barady. Būl da onyñ
soñynan ıleskısı keledı. Bıraq kıbırtıktep jüre almaidy. "Täte, jür" − deidı
qyz aiğailap. − Qalyp qoimañyz! Ana taudyñ basynda baqyt bar.
Japjaryq ol. Sony alamyz da älemdı aralap ūşamyz. Şūğylasyn
şaşamyz. Özımızdıñ auylğa da. Jürıñız, täte, jürıñız. Aqküşık qaida?
Aqküşık körınbeidı ğoi.
Jan-jağyna qarasa, Aqküşıgı joq. Qyzyq, döñgelenıp-döñgelenıp ızderı
jatyr. Aqküşık! Aqküşık!..
Kelınşek öz dausynan özı şoşyp basyn köterıp aldy. Bölme ışı qara
köleñke. Tabaldyryqta seltiıp tūrğan Aqküşıktıñ sūlabasy ağarañdaidy.
Tünnıñ qai mezgılı iekenı belgısız. Jata bergısı kelıp tūrsa da, tūrğandy jön
kördı. Jaryq jağyp, qabyrğadağy sağatqa qarap iedı, tört bolyp qalypty.
Peştıñ ışın kösep, kül astynda sönbegen şoqtyñ üstıne ağaş saldy. Älgı
ne tüs, ne ielestıñ äserınen köpke deiın aryla almai qoidy. "Qyz - perışte
ğoi" dep jorydy ıştei, "Menı jaqsylyqqa jetelep... Al men kıbırtıktep
jüre almaimyn...."
Aqküşık te zym-ziiä joğalyp... Döñgelek ızderı ğana...
Aqküşık būl ary-berı jürgende basyn bır köterdı de, kaitadan būiyğyp
jatyp qaldy.
Bügın küşıktıñ soñynan tüsudı Bekzat keşe-aq oilap qoiğan. Tünde ierte
jatqany da sol. Qaida joğalyp ketıp jür Aqküşık? Mümkın, Qaldybaiğa
baryp kelıp jür me? Söitıp jürse, ol alysta iemes qoi...
Qaitse de Bekzat Qaldybaimen jolyğudy şeştı. Meilı, sözderı jarasar,
jaraspas. Kezdesu qajet. Aldynan ötuge tiıs. Ketuınıñ sebebın anyqtap
bıler. Aitpasa qaitedı? Betınen qaitpasa, üiınıñ kıltın ūstatyp jönın
tabar. Būl auylda qimaityn ne bar. Örıkaidar siiäqtylardy soñynan
öñmeñdetıp qoia ma.
Däl osy kezde Qaldybai da bır ieleste jatyr iedı. Laisañ ieken. Sırkesı su
kötermegen dünie. Aspan men jer aq mūnar. Aqküşık mūnyñ dombyrasyn
ala qaşyp barady. Onysy nesı? Soñynan baryn salyp jügırıp keledı.
Jalañ aiaq. "Aqküşık, Aqküşık!" öz dauysyn özı iestemeidı...
İyğynan bıreu qozğap jıberdı. Şal ieken.
− Çto-to ne tak? Aqküşık dep jaman aiğailadyñ ğoi. Oiatyp jıberdıñ.
− Qyzyq, dombyramdy alyp qaşyp barady.
− Qaida?
− Auylğa qarai.
− Znaçit ol sonda baryp jür. Bır kün onda, bır kün mūnda.
− Qaidan bılesız?
− Dumaiu, − şal tūsyndağy aiadai terezenıñ kır-qojalaq bolyp ketken
şolaq perdesın syrdy. − Tañ ağaryp keledı.
Qaldybai tūryp kiıne bastady.
− İeşe rano. Jata tüseiık.
− Men auyldan keletın soqpaqqa tüsıp, Aqküşıktı qarap baiqastan
köreiınşı. Şynymen ol üige baryp kelıp jür me ieken?
− İerteñgısın suyq. Onyñ üstıne kördıñ be, − diırmenşı tağy da terezeden
syrtqa üñıldı. − Künnıñ raiy jaman. Duet vrode.
− Däneñe ietpeidı.
− Barsañ bar. Bügın qalaida kinologqa aparaiyq. Keşe barmai qaldyq.
Ol it te bır qyrsyq. Oçeredke tūryñdar dep jüredı.
Bekzat Aqküşıktı dalağa özı iertıp şyğyp, iertıp kırıp tamaqtandyryp aldy.
Sosyn jyly kiınıp, syrtqa şyqqan.
− Qane, Aqküşık, alğa! − dedı. − Basta, qane!
Aqküşık kaqpadan qarğyp ötıp, özenge qarai beze jönelıp, ädetınşe bır sät
kılt toqtap, artyna qarağan. Kelınşek soñynda jedel basyp keledı ieken.
İt oğan tañyrqağandai ırkıldı.
− Men de senımen baramyn, Aqküşık, − dedı kelınşek alqynyp. − Tym
qatty jügırme.
Jaiau borasyn oidym-oidym sūr qardyñ betın tyrmalap, qiyrşyğyn
qanköbelek oinatady. Özennıñ saryly qatty kürkırep iestıledı. Aqküşık
Bekzatty özıne jetıp, qatar jüruın qalamaityn siiäqty, şapqylap baryp
jaqyn kelgenıne deiın tosyp tūrady da, qaita bülkıldei jöneledı. Ūstap
alady, söitıp jıbermei qoiady, üige alyp ketedı dep sekemdene me?.. Ol
Qaldybaiğa asyğady. Bekzattan da qara üzıp ketkısı joq.
Aqküşık Bekzatty tura özen üstınen ötetın ağaş köpırge bastap keldı.
Sudyñ ağysy orasan - sonau taudan ierıgen qar sularymen arnasy üstı-üstıne
tolyp jatqan asau özen lailanyp, jol-jönekei tal-şılıktıñ tamyrlary
men qily-qily qiqymdardy jinap alyp, qatty buyrqanyp ağyp jatyr.
Jağalauynan anağūrlym köterılıp ketken. İeskı köpırdıñ ieñsesı tüsıñkı.
İedenı bırde körınıp, bırde körınbeidı. Qatty ağys loqsyp ketkende, syqyrsyqyr yrğalady. Aqküşık köpırge sekırıp şyqqan. Ortasyna iendı
jetkende, jağada ürpiıp tūrğan kelınşekke jalt qarady. "Jür iendı,
jürseñşı" deitın siiäqty.
Osy kezde arğy jağalaudan Qaldybaidyñ da sūlbasy körıngen.
− Aqküşık! − degen onyñ tym üreilı dauysy şyqqanda, bar denesımen
solai būryla bergen ittı qatty iekpındep kelgen tolqyn köpırmen qosa
qopara jūlyp äketken.
Bekzat şyñğyryp jıberdı.
Aqküşıktıñ töbesı iekı-üş-aq körındı. Dülei ağys köpırdıñ ağaştaryn da,
ittı de äp-sätte joq qylyp jıberdı. Arğy jağalauda Qaldybai, bergı
jağalauda Bekzat, ağysty boilai bıraz jerge jügırgen. Olar bır tolqyny
bır tolqynyn jūtyp, öz ağysyn özı jūmarlap ağyp bara jatqan doly
özennıñ topan suyn ğana kördı...
Aqküşıktı alyp ketken asau özennıñ iekı jağalauyndağy iekeudıñ sūlabasy
köpke deiın qaraiyp tūryp alğan.
Kökmoinaqtan şyqqan «kökjal»
Keşe sol tüs iekındıde semız tusaqtyñ ietın bas-sirağymen qosa tügel
köterıp, Asyraubai Almatyğa qūdasynyñ üiıne jetken iedı. Balasy ötken
küzden berı qaiyn atasynyñ qolynda tūryp jatyr. Kelını qūdanyñ
jalğyzy ieken. İekı bala däm tatyp qosylğannan keiıngı jerde qūdasy men
qūdağiy: «Sopaiyp jalğyz qalatyn boldyq... Balalardyñ myna tırlıgınen
keiın senıkı, menıkı deitın ne qaldy... İeger, qūda, qisañyz, iekı bala äzırşe
bızdıñ qolda tūrsa...» desıp şynynda da jylarman jağdaida iemeksıgende
Asyraubai qapelımde ne aitaryn bılmei ūlyna qarap iedı, o bastan
momyndau balasy jer şūqydy. «Ūsqynyñdy ūraiyn, − degen būl sonda
ıştei – Mynau qalpyñmen äkeñnıñ äitşuıne älı äzır jarai qoimassyñ».
Qūdasyn kün ūzyn kesımdı jauapqa zar qylğan Asyraubai keşkısın mämılege
kelgen. Onyñ üstıne ūly 4-5 jyldan berı bır ğylymi mekemede qyzmetker
iedı. Söz saptauynda, mironos qoidyñ jünın būrynğysynan da jıñışkerte
me, ūzarta ma, sondai bır şaruany zertteumen ainalysyp jürgen.
– Qūdağidy da ala kelmedıñız be? – dedı üstındegı halatynyñ özı ülde men
bülde qūmaiköz qūdaği dastarhan jaiyp jatyp.
Qyryqtan asyp kettı deitın iemes, belı qiylyp, böksesı döñgelenıp köz
jauyn alady. İeldıñ qatyny osy. Senıkındei būty tyltiyp, şondanaiy
şoşaiyp tūrmaidy.
– Qūdaği degende... – Asyraubaidyñ ädettegıdei tılı qyşydy – myna
sızge ūqsap susyp tūrsa bır särı, – dedı, – Susyp tūrmağan soñ, öz denem
özıme jük bolyp jürgen men ony qalai süiretemın.
–
Aitasyz-au, – dep küldı äiel.
–
Ait ne, aitpa ne, äñgıme sol qūdaği.
Osy kezde aq ter, kök ter bolyp vannadan otağasy şyqty.
– Keletınıñızdı bılmedık, – dedı ol, – Bılsek kütıp alatyn iedık. Telefon
şala salğanda ğoi...
– Oibai, qūda bızdıñ Kökmoinaqta qaidağy telefon. Toqsanynşy
jyldardyñ basynda-aq ışkı-syrtqy ūry-qary temır symy tügıl
bağanalardyñ özın jaudai şauyp ketken.
–
İä, auyl kördı köresını, – dep qūdasy şylymyn budaqtatty. Söitıp
otyryp, bıraz saiasat saudy. Söitıp otyryp, auyldyñ tozğanyna kınälı bıraz
adamdardyñ aty ataldy. Qūdai ūrğanda solardyñ barlyğy da auylda tuyp,
siyrğa it qosyp auylda öskender ieken. Sodan baq qondy ma, basqasy boldy
ma aiğyr mınbese de, at mıngen älgı qara tuiaqtar su sūrasa süt bergen
auyldyñ bar-joğymen şaruasy bolmai kettı.
İekı qūda auyl äñgımesınıñ inesıne kezek-kezek jıp sabaqtap tünnıñ bır
uağyna deiın otyrğan. Asyraubaidyñ myna kelısı sol Kökmoinaq
auylynyñ jaiy. Üidıñ şañyrağyndağy qarlyğaştyñ uiasy siiäqty
Kökmoinaq auyly da qiyndağy biık taulardyñ qaptalynda jatqan şağyn
meken. Onyñ qaşannan jūrt tūrağyna ainalğanyn däl basyp ieşkım aita
almaidy. Auylda täuelsızdık kelgelı «tarih auruymen syrqattanyp», öz
betınşe zertteulerı audandyq gazette oqta-tekte tört ielı kölemmen basylyp
jürgen syzu pänınıñ mūğalımı bar iedı, sol bärın anyqtamaq nietpen alpys
üidıñ bırınıñ tısı ketık, bırınıñ qūlağy kereñ şaldaryn ainaldyrğanyna on
şaqty jyldyñ jüzı boldy, äzırşe nätije joq. Bärınıñ aitatyny:
babalarymyz bılmese... Babalar qaida? Babalar tügılı myna şaldardyñ
äkelerınıñ, atalarynyñ özderı baiağyda, o dünielık bolyp ketken. İapyr-au,
sonda Kökmoinaqtyñ qaşannan qonys iekenın iendı kım ındetıp beredı? Syzu
pänınıñ mūğalımı de ieş uäj aita almai, audandyq gazet aidar tağyp bergen
tarih zertteuşısı atağynan aiyrylatyn jağdaida. Degenmen,
Kökmoinaqtyñ jūrty keiıngı kezderı Kökmoinaqta tütın tütegen datanyñ
anyqtalmağanyna quanatyn da siiäqty. Sonda jasaityn paiymdary: jyly,
aiyn ieşkım bılmeidı ieken, Kökmoinaq köneden bar, iejelden iel qonysy. İel
qonysy degende būlardyñ tıkelei ata-babalarynyñ mekenı. Oğan qanşa
ūrpaq keldı, qanşasy öttı. Ana dürbeleñ, myna dürbeleñde qanşasy Qytai
qaşty, qanşasy Türkımen audy. Bärıbır Kökmoinaq jūrty tausylyp,
qūryp-sualyp qalğan joq. İapyr-au, mūnda iendı bız qimaityn ne qaldy, künı
keşe üi-üiımızdıñ tūsynda ierteñgısın tauğa qarap añyrap, keşkısın üige
qarap mañyrap jatatyn mal qane, kärıqūrtañnyñ taily tuiağyna deiın
bırese kinony, bırese mūğalımderdıñ kontsertın qyzyqtap topyrlasyp
otyratyn klub qañyrady, kıtaphana, medpunkt degender jabyldy, ana
jyldary azanda qorabyna jūrtty audan ortalyğyna auzy-mūrnynan
şyğaryp alyp ketıp, keşkısın solai alyp qaitatyn kökqasqa avtobus ta ızığaiym, dep jatqan ieşkım joq, sol baiağysynşa taudan tömen qūldyrai
qūlağan tereñ saidyñ iekı jağynda bırbırımen aiğailasyp äñgıme-düken
qūryp, onysyn bükıl auyl iestıp otyratyn qalyptarymen mamyrajai. Sırä,
Kökmoinaqtyñ jūrty Kökmoinaqtan aspan ainalyp jerge tüsse de jylji
qoimas. Qaisybır jyldary Hruşev taz auyl şaruaşylyğyn ırılendırıp,
şağyn ieldı mekenderdı bır ortalyqqa bırıktırgende Kökmoinaqtyñ
adamdary qozğalmai qoiğan. Sol üşın bölımşe meñgeruşısı Soltybai
baiğūs partbiletınen aiyrylypty. Sodan partbilettıñ soñynan qalmai
Mäskeuge deiın baryp, qaiyryp alğan. Söitıp tabanynan tozyp, qaitaryp
alğan qyzyl knejkenı qaitaryp alğanyna mal qūdaiy taratyp, kökpar
beremın dep, qaita aiyrylady ğoi... Asyraubai Soltybaidy bala kezınde
közımen kördı. Kez-kelgen sözınıñ basy "ägäräki" dep keletın, qandai da bır
närsege dälel ızdep, aitysa jöneletın qyzba kısı iedı, jaryqtyq.
Partbiletın iekınşı joly alyp qoiğan soñ «myna näletterde iman joq
ieken» – dep bärın qoiyp, Kökmoinaqta sonau otyzynşy jyldary äkesı
saldyrğan, keiın özı bas bolyp keñeitılgen, jyl saiyn är jerı jañartylyp
otyratyn mekteptıñ küzetşılıgıne bırjolata auysyp ketken. Aitqan uäjı:
«Ükımetke keregım joq pa, äkemnıñ közı ğoi, iendıgı jerde osy mekteptı
küzeteiın. Balalar aman bolsa jañasyn salar, sol kezde bız būl mekteptı
Kökmoinaqtyñ muzei üiıne ainaldyrarmyz». Ou, tereñ saidyñ iekı
qyrqasynda bır-bırımen aiğailasyp amandasyp, aiğailasyp äñgıme-düken
qyzdyryp, aiğailasyp qonaqqa şaqyrysyp jatatyn ainalasy alpys üi
Kökmoinaqtan kımder şyqpady... Soltybai sausağyn bügıp sanap ketse
batyr da, aqyn da osynda. Oqymystyñ da, saiasatkerıñ de az iemes. İeñbek
ierlerı deseñ SSSR Joğary Sovetıne deputat bolğan da bar...
Jazmyşqa qylar aila qane, Soltybai baiğūstyñ ğūmyry armanyna
jetkızbei, üzılıp kettı. Odan berı de bıraz qar ierıp, bıraz su ağypty.
Soltybai baiağyda joq, al onyñ äkesı saldyrğan, özı bıraz küzetken mektep
älı tūr. Tūrğanda äbden tozdy. Qysta otynnyñ qattyğynan jöndı
jylynbai, bölmelerınıñ būryş-būryşy kögerıp, sylaqtary jalbyrap
tüse bastaidy. Mūğalımder men oquşylar är kez jaz boiy lai aidap
jyrtyqty jamaumen äure. Al özgenıñ şaruasy joq. Qaita qūru dedı me,
reforma dedı me, naryq dedı me bylaiğy jūrt bıraz jyldan berı özdı-özımen
qaqpatas oinap kettı. Ony qoişy, odan da zor ospadarlyqty kördı ğoi
būlar. Qaisybır jyly oblystyñ basşysyna kelgen bıreu oqu men mädeniet
bölımderın mülde jauyp tastap, masqara boldy ğoi. Keiın bılgendei,
biudjettıñ tapşylyğynan söitıptı, älgı. Qarjyny ünemdegen türı.
Ünemdegende basqa tük tappağandai bılım men mädenietten ünemdegen, o
qūdai...
Asyraubaidyñ zaryn ünsız tyñdap otyrğan qūdasy jağasyn ūstady.
–
Sonda ielge oqu men mädeniettıñ keregı joq degenı me?
–
Degenı ğoi.
Asyraubaidyñ manadan berı alabūrtyp otyrğan jüzı tıptı küreñdenıp
kettı. Mūndaida auzynan sözımen qosa maida tükırıgı şaşyrap qoimauşy
iedı, sol iesıne tüstı me, qaltasynan bet oramalyn alyp auzyn sürttı.
İe, joğary jaq solai şeşse, qaitemız, äiteuır, artynyñ qaiyryn bersın dep
basy salbyrap jüre beretın Asyraubai ma, ūryp audanğa barğan. Sonda
bıleiın degenı būl tübegeilı me, älde uaqytşa närse me. Äuelı audandyq oqu
bölımıne soqsa, şağyn bolsa da iekı qabatty üidıñ mañdaişasynda basqa
jazu tūr. Äldebır firmanyñ ofisıne ainalyp ketıptı. Sodan audandyq
äkımşılıkke bardy. Äkımnıñ oqu bölımınıñ jūmysyn üilestıretın
orynbasary abyroi bolğanda orynda ieken. Aitqany: «Oblys äkımınıñ
şeşımı... İendı şynynda da neleu...» − dedı ol. Asyraubai: «Neleuı qalai?»
− dedı qiqaiyp. «Özıñız de bılıp otyrsyz ğoi». «Nenı bılıp otyrmyn?» «İendı
jañağy... köremız de». «Qaşan?» «Oibai, ağasy menı tergeimısız, menıñ
qolymda ne tūr?» «Nege tūrmaidy, nege bärı bır-aq adamnyñ qolynda
tūrady. Ol adam jyndynyñ sözın aitsa da könu kerek pe? Ondai bolsa,
sender nege otyrsyñdar myna qūttyhanada, qoqaiyp. Kerekterıñ ne?»
Asyraubai auzyn bet oramalymen üstı-üstıne sürtkıştep talai jerge
barğan. Orynbasar qazaqy momyn jıgıt tūğyn, läm demedı. Odan kelısımdı
söz iestu mümkın iemestıgıne közı jetken Asyraubai şapanymdy şeşıp almas
dep äkımnıñ özıne tura tartty. Qabyldau bölımındegı qyz: äkım jeke
mäselemen särsenbı künı qabyldaidy, tızımge jazylyñyz, – dep qūdaidyñ
zaryn qylsyn kep. «Şyrağym, menıkı jeke bastyñ şaruasy iemes, ieldıkı,
sonau it arqasy Kökmoinaqtan arnaiy kelıp tūrmyn» degendı aityp jatyp,
ne kerek, äiteuır, äkımge kırdı. «Şeşım solai, – dedı ol – ony oryndamau
bızdıñ qūzyrymyz iemes». «Sonda qalai, bılım men mädeniettıñ iendı keregı
joq bolğany ma? Bılımı men mädenietın japqannan keiıngı jerde iel qandai
iel?» «Jabylsa oqu men mädeniet bölımderı jabyldy ğoi mektepterıñ bar,
oqyta berıñder, klubtaryñ bar, kontsertterıñdı qoia berıñder». «Osy bızdıñ
jürgen jerımızge, degen Asyraubai aşulanyp, – qaşan şöp şyğady?»
«Qandai şöp?» Manadan berı salmaqty, baisaldy otyrğan äkımnıñ
qolyndağy qalamsaby stol betıne qazdañdap basqan äielderdıñ bız
ökşesındei tyqyldady. Mūndaida Asyraubaidyñ iekılenıp, tılı auzyna
simai tükırıkke tolyp ketetını ūstady. «Oqu men mädeniet bölımımızdı bügın
japqan äkım, ierteñ joq. Kelesısı keledı. Onyñ oiynda ne bar iekenın qūdai
bılsın. Bıletınımız, o neme ne aitsa da ısteisıñder, ıstetesıñder. Sonda būl
ne özı. Qūddy äkımder bırdeñe aitpasa özdıgınen armandai almaityn, oilana
bılmeitın jūrt bolğanymyz ba?» «Būl sözıñdı oblys äkımıne baryp
aityñyz, sol kısıden sūrañyz». «Sender aittyñdar ma? Sender sūradyñdar
ma?..» Asyraubai Kökmoinaqqa tüñılıp, tünerıp qaitqan.
– Osyndaidy da kördık qoi, qūda, – dedı Asyraubai otağasy aldyna
qoiğan tarelkadağy jambasqa qol jügırtıp jatyp. – Ne bolğanda, men
mektep direktorlyğynan alynyp, qatardağy mūğalımge tömendeldım.
Oblystyñ jaña äkımınıñ iekı jyldan soñ közı qūryp oqu bölımımız qaita
aşyldy. Mädeniet bölımı de söittı.
–
Jönı sol ğoi.
– Ärine. İendı anau mektebımızdı oñaltuğa, oñaltqanda qaita jöndeuden
ötkızuge şamamyz jetpei jatyr. Qarjy ğoi baiağy... ötken küzde özınıñ
jetpıs jyldyğyn atadyq...
Mekteptıñ jetpıs jyldyğyn atap ötudı köterıp jürgen de, Asyraubai iedı.
Tura iekı ai daiyndaldy-au. Būl mekteptı bıtırıp iendı Almaty, Astanada
qily-qily käsıptıñ qyl şylbyryn şiratyp jürgender tızımınıñ özı bır
apta jasaldy. Audanda, oblysta jürgenderdıñ alyp-qosarlary da köp
boldy. Baiandamany kım jasaidy degende, ol dauysqa salynyp, äjeptäuır
talas jürgen. Būl zeinetke şyqsa da, älı mektepke kırıp-şyğyp, bırı
äskeri, bırı än pänınen sabaq beretın Türıkbai men Qilybai aqsaqaldar teñ
dauysqa ielenıp taitalasqa tüskende, müldem örtendı. Mektep ūjymy
jeñıstı qaisysyna bererın bılmei dal iedı, bıreu myna uäjdı aitty:
«Ağaiyn, būl mekteptı salğan Soltybai marqūmnyñ äkesı ğoi. Bärımız
Qarabalanyñ balasymyz, degenmen myna Qilyekeñ Soltybaimen nemere,
znaçit, qarys süiem jaqyndyğy bar. Baiandama jasaudyñ moraldyq qūqy
osy kısı jağynda ma deimın...». Sol, sol-aq ieken, syzu pänınıñ mūğalımı: «Būl
traibalizm», dep otyrğan ornynan ūşyp kete jazdady. «Äi, osy
traibalizmıñ ne osy?» dedı bıreu. «Traibalizm, – dep syzu pänınıñ mūğalımı
anağan sony da bılmeisıñ be degendei tañdanys raimen qarady. –
Traibalizm degen – traibalizm».
Qyzu jürgen talas-tartystyñ qorytyndysynda baiandama jasau baqytyna
Türıkbai aqsaqal ie bolyp, ony jazuğa audandyq gazette kölemı tört ielı
degenmen tarihi maqalalary tam-tūm bolyp basylyp jürgen jañağy syzu
pänınıñ mūğalımı bekıtılgen. Amal qane, iekeuınıñ üş kün, üş tün ūiyqtamai
jazğan baiandamasy talqylauğa tüskende, jaramai qaldy. Syzu pänınıñ
mūğalımı köp jağdaida qazaq handyğyn qazbalap, aidalağa lağyp ketıptı.
İendı qaittık deitın krizis bastalğandy sonda osy auyldyñ balasy. Kezınde
audandyq gazette qyzmet ietken, qazır ata saqalyn qyltiğan sätıne qyryp
tastap, arekeñdı bar tänımen ışıp jürgen jornalist tuystary ieske tüsıp,
soğan qolqa salaiyq, osy mektepte özı de oqyp iedı ğoi, destı. Deskenmen o
päleñ alqaş retınde şaqyrylğandardyñ tızımıne ılınbei qalypty. Amal
joq, iendı qospai bolmaidy. Audan ortalyğynda tūratyn jornaliske syzu
pänınıñ mūğalımın attandyryp, ol on künnen keiın böşke toly araqqa
kiımşeñ tüsıp ketkendei älem sasyp, aiağyn är jerden bır basyp äzer
oralğan. Abyroi bolğanda baiandamany bıtırıp kelıptı, äiteuır.
Asyraubai negızınen qonaqtardy qarsy alu, kütu qamyn oilap, sonyñ
kerek-jaraqtaryn jiystyryp, baryn salyp, joğyn tügendeumen jürdı.
Jarty kün joly bar äskerilerden ışıne iekı jüz, üş jüz adam ierkın siiätyn
palatka sūrap äkeldı. Soiys maldaryn daiyndatty. Tek araq-şarap
jaiynda jūmğan auzyn aşpady. Öitkenı, aqyldasa barğanda, Almatyda
ülken qyzmette otyrğan dosy Jailybai: «İeger közıme şölmek körınse, sol
mezgılde taiyp tūramyn, osyny ūmytpa» − degen. Jailybaidyñ sözı būğan
zañ ğoi. Jailybai aitqandy oryndamau – ittık. Mekteptıñ jetpıs
jyldyğyna Jailybai qatyspasa, törıne sol otyrmasa – ne bolğany.
– Jailybai degenıñ şet ielge ketıp, balalardyñ üilenu toiyna kele
almağan dosyñyz ba? – dep qūdasy söz qystyrdy.
–
Däl özı.
–
Äiteuır auzyñyzdan tüspeidı.
– Qaitıp tüsedı. Nege tüsedı? – dep Asyraubai qaraptan-qarap
masattandy – ol özımnıñ Jailybaiym...
–
Hoş. Sonymen mekteptıñ jetpıs jyldyğy öttı ğoi?
– Ötkende Jailybaidyñ kısılıgın sonda kördık. Körgende äñgıme bylai
iedı...
Baiandamanyñ soñğy iekı-üş abzatsyn Asyraubai mekteptıñ qazırgı müşkıl
qalıne arnatqan. İendı, iekı-üş jyl osylai tūra berse, onyñ qūlau qaupın
qadap-qadap jazdyrtqan. Merekege jinalğandarğa būl äser ietpei qoimady.
Äsırese, Jailybaidyñ qabyrğasy qatty qaiysty. Onyñ aituynşa,
Kökmoinaqta tuğan kımde-kım bügın kısı qataryna qosylyp, azamat atanyp,
memlekettıñ qoğamdyq deñgeidegı tūlğa därejesıne jetıp jürse, ol osy
Kökmoinaqtağy mektebımızdıñ arqasy. Kökmoinaqtağy mekteptı bıtırgende
ışınde jazuşy da, ğalym da, saiasatker de, kompozitor da bar ieken. Äsırese,
biznesmender köp bolyp şyqty. Baqandai on bes. Būlardyñ qai-qaisysy
da osy künı üşın ieñ aldymen Kökmoinaqtyñ mektebıne qaryzdar.
Kökmoinaqtyñ mektebın qamqorlyqqa alu, bılgenge atamyzdyñ aq batasyn,
apamyzdyñ aq sütın aqtağanmen bırdei...
–
Jön bıletın, joba tanityn adamnyñ sözı osy, – dedı otağasy.
– Söitpese Jailybai bola ma, – Asyraubai tıptı köterılıp qaldy. – Ne
kerek dosym qatyrdy. Qatyrğanda bızdıñ mekteptı jöndeuge jäne asa qat
kerek-jarağyna qarjymen qamtamasyz ietetın arnaiy iesep aşudy ūsyndy.
İeseptı aşqan künı habarlaisyñdar, oğan öz äuletımnıñ atynan nömırı
bırınşı bolyp aqşa audaramyn, syrttan kelgender, ışten kelgender, tügel
bärıñdı soğan şaqyramyn.
–
Ülken azamattyq körsetken ieken.
– Rezonans tudyrdy degenıñız dūrys bolar. Jailybaidyñ aituymen sol
jerde iesepke aqşa audaruğa niet bıldırgenderdıñ tızımı jasalyp, töbemız
kökke tigendei boldy. Sonda jinalatyn qarjyny şamalap ıştei
iesepteimın ğoi.
Asyraubaidyñ ışkı iesebı boiynşa bıraz dünienıñ basy qūralatyn, tıptı
mekteptı qaita jöndeuden ötkızgennen artylyp qalatyn siiäqtandy. Ondai
atty kün tusa, byltyr kombainy audarylyp, astynda qalyp qaza bolğan
Seiıttıñ, anau öz otbasynan jerıp, osynda kelıp sauda jasap jüretın
kommersant äielge üielmenın tastap, ılesıp ketken İliiästyñ üiındegı qara
domalaqtarğa qysqy kiım jağynan qarailaspai tağy bolmaidy. Olai
bolmağan jağdaida mektepke qatynaulary biyl baiqady, neğaibyl. Sosyn,
būl iendı Asyraubaidyñ iesı kırıp, ietegın japqan künnen bergı armany,
Kökmoinaqtyñ syrtyndağy oqşau tūrğan tas töbege Ağybai batyr bastap,
Keñes ükımetıne qarsy şyqqan babalaryna belgı qoiu. O, töbenıñ astynda
Kökmoinaqtan, tömen ietektegı auyldardan bar, Ağybaiğa qosylğan jüz
adamnyñ süiegı jatyr. Keñestıñ qyzyl äskerlerı olardy däl osy jerde
qyryp salyp, auyl adamdaryna töbenı tereñ qazdyryp, kömıp, üstın däu-
däu tastarmen bastyrtyp tastağan. Kökmoinaqtyqtar būryndary ony
«Tastöbe» dep atauşy iedı, qazır «Qyzyl qyrğan» deidı.
–
Sonda būl ötken küzde bolğan äñgıme me? – dedı otağasy.
–
Tura aitasyz.
–
Nätije qalai iendı?
– İeseptı ıle-şala aşyp tastağanbyz. So mezetınde jan-jaqqa habar da
kettı, bıraq älı-äzır ieşqaisysy qimyldai qoiğan joq, jaz bolsa mynau
küiıp-janyp kelıp tūrğan, sosyn qoi, Jailybaiğa baraiyn dep tartyp
otyrdym.
Otağasy ündemedı. İekeu qoldaryn şaiyp kelıp, şaiğa otyrdy. Tün baiağyda
tüsken. Süt qatqan qyzyl şaidy ūrttap otyryp, Asyraubai iendı ūly men
kelınınıñ jaiyn sūraidy.
–
Körınbeidı ğoi özderı.
– Bızde de özgerıs köp, – dep küldı qūdaği. – Özımız de taiau künderı
sızderge habar jıberemız be dep otyr iedık...
–
Tynyştyq pa?
Sözge otağasy aralasqan. Baqsa, qūda-qūdaği mūnyñ balasy men kelınıne
jaqynda «Maigülden» iekı bölmelı päter satyp äperıp qoiypty. Manarbegı
qyzmetın tastağan.
– Tastağany nesı? – Asyraubai basyn köterıp aldy. – Bes-alty jyldan
berı zerttep jürgenı sonda dalada qaldy ma?
Qūdasynyñ uäjı: Qazırgı qazaqta qoi deitındei qoi qaldy ma? Qalmasa
nenıñ jünın ūzartyp, nenıñ jünın jıñışkertedı...
– Dünie osylai tūryp qalmaityn şyğar? – Asyraubaidyñ auzy
tükırıkke tolyp kele jatyr iedı, abyroi bolğanda osy kezde üige balasy men
kelını kırıp qūdai saqtady. Ūlyn körmegenıne üş-tört ai bolğan, közı
şüñıreiıp, būty tyltiyp qalypty. «Alty ai qys üiırge tüskenbısıñ,
ūsqynyñdy ūraiyn», dei jazdady.
İerteñgı şaiğa qanyp alğan soñ, Asyraubai, a, qūdailap köşege şyqqan.
İendı bır şamada Jailybai dosy otyratyn köp qabatty körkem ğimarattyñ
baspaldağymen joğary örlep kele jatty. Joğary degenıñ jai ğoi, kökke,
kökke örlep deseişı. Osyndai qanatty sezımnen qabyldau bölmenıñ iesıgın
ientelei aşyp iedı, bastyğynyñ bosağasyn küzetıp otyratyn qūmyrysqa
bökse hatşy qyz: «Jyn quyp kele me senı?» degendei jaqtyrmai qarady.
«Osy hatşy qatyndardyñ bärı nege bır-bırınıñ auzynan tüskendei», dep
jyndandy Asyraubai:
–
Jailybai özınde me? – degen dausyn suytyp.
–
Bos iemes.
–
Bosai ma, biyl? – qyjyly būl.
Qyz iyğyn köterdı.
–
Bılseñşı, Kökmoinaqtan Asyraubai keldı de.
–
Mäskeuden kelseñız de qazır qabyldai almaidy.
–
Menı qabyldaidy, ainalaiyn.
–
Poimite, tam liudi, şetelden.
–
Al men ol ittıñ bır auylda, bırge ösken dosymyn.
Hatşy qyz qasyn kerdı.
–
Qandai ittıñ?
–
Jailybai ittıñ.
– Kak Vy smeete, tak Jailybai Sembaeviçtı... – Hatşy qyz «būl ne
päle» degendei keudesındegı torsiğan qos äñgelektı qolymen basty. – On
je... on je...
Qyzdyñ demı bıtıp, yqylyq atqanynda Asyraubaidyñ kök tiyn şaruasy
bolğan joq.
–
Şetel, metelıñdı bılmeimın, tura kırem, qazır, – dep ornynan tūrğan.
Anau jalma-jan telefonğa jarmasty.
–
Da... – Asyraubai Jailaubaidyñ dausyn alystan bolsa da anyq iestıdı.
– Jailybai Sembaeviç, keşırıñız... Mūnda bır kısı priamo... boi bermeidı,
sovsem.
–
Kım?
–
Govorit Kökmoinaq, Asyraubai...
Ar jaqtağy dauys bıraz ünsız qaldy. Sosyn baryp:
Trubkany bergın, – dedı.
Trubka qolyna tiısımen Asyraubai aiğailap kettı.
–
Ai, Jailybai, assalaumağaleikum!
–
Amansyñ ba?
–
Aman bolğanda, mıne kıre almai tūrmyn ğoi.
–
Mende şeteldıkter otyr iedı. Sen bylai iet: tüske qarai kel. Söit!
Mynandai jağdaida Jailybai, söitpeimın dei almady. Kele sala kırıp
ketpegenıne iendı ökıngen joq, qaita köşege köterıñkı köñılmen şyqty.
Sağatyna qarasa, älı on jarym. Trotuar boilap bıraz jürdı. Balasy men
kelınınıñ kökbazardağy dükenıne baryp, körıp keludı oilap tūrdy da,
öitpedı. Taza şaruağa saudany aralastyrğysy kelmedı. Kioskıden bırlıjarym gazet alyp, dosy otyrğan ğimarat mañyndağy skverdegı
oryndyqtyñ bırıne jaiğasyp qolyndağysyn ary-berı audaryptöñkergenımen oqyp jetıstırmedı, bar oiy Jailybai jaqta.Kökmoinaqta
tuyp, Kökmoinaqtan şyqty ğoi ol. Bärınen būryn sony aitsañşy.
Kökmoinaqtan şyqqan Jailybaidyñ Almatynyñ törındegı myna körseñ
köz toimaityn ğimarattyñ törınde otyrğany şe... Täube, täube... İe, sosyn
qūdaidyñ qūdıretı, Asyraubaidyñ tös qağystyrğan dosy, būl Jailybai.
Ras, soñğy jyldary aralas-qūralastary şamaly. Dosy qazırgıdei tasy
örge domalap tūrmağan änebır jyldary üielmennen auylğa jiı soğatyn.
Äuelı jesır jeñgesınıñ üiıne tünep, iertesıne Asyraubaidıkıne keletın.
Kelgende Jailybaidyñ bır balasyn moinyna mıngızıp, bır balasyn
qolynan jetelep Asyraubaidyñ özı bastap keletın iedı. Būl kezde
Jailybaiğa arnap tünde soiylğan semız tusyqtyñ maily ietınen
quyrylğan ystyq quyrdağy Güljamaldyñ dastarhanynda buy būrqyrap
daiyn tūrady. Qaimaq, sütke iezılgen qatyq, meiızdei qatqan sary qūrt,
ırımşık, şeker qosylğan tarynyñ talqany jäne bylai... Būlar ystyq
quyrdaqqa iendı bas qoia bergende Kökmoinaqtyñ şañ-topyrağyn kezınde teñ
borpyldatqan, bırı on jyl mektepke baryp jürse de, özge tügılı, öz
atyjönın özgeden köşırıp jazatyn, bırı oqudy äry qarai jalğastyruğa
jağdaiy kelmei auylda amalsyz qalyp qoiyp, qara şaruanyñ qazanynda
qainap kete bergen klastastar jinalyp qalady. Güljamaldyñ
sandyğyndağy iekı-üş şölmektıñ basy qyltiiädy. Sodan duyldar iedı, būlar.
Quyrdaqtan keiın käuap pısedı, odan bas asylady. Sol iekı arada balalar da
dükenge iekı-üş ret şapqylap baryp, kelıp qoiady. Qyzdy-qyzdymen
aitylmağan äñgıme qalmaidy. Köbıne söileitın Jailybai. Bärı jabyla
sonyñ auzyna qaraidy. Jaryq düniede ne bolyp jatyr, ne qoiyp jatyr,
ierteñ qaitedı, bärın bıletın Jailybai. Būl äñgımenı tört qūbylasynan
tügel tütıp, äbden dıñkeletken soñ, adam ömırınıñ mänı, ızgılık, kısılık jaily
kösıledı. Klastastary aralarynan osyndai köñılı kösem, kösılgen şeşen
adamnyñ şyqqanyna jatyp quanady, ärı, airan-asyr tañ bolady. Tañ
bolatyndary, keşe ğana ortalarynda ieşkımnen ozyp ta ketpei, qalyp ta
qoimai iel qatarly jüretın Jailybai ainalasy bıraz jylda filosofqa,
politologqa, entsiklopediiäğa qalai ainalyp kettı, sonda qalai, älde
Jailybai ozyq aqylyn, oi-parasytynyñ qainar būlağyn būlarğa
körsetpei ışıne tyğyp jürdı me ieken...
Sağat tura bırde, obal ne, Jailybai Asyraubaidy kıre berısten qarsy
aldy. Būl dosyn bas salyp qūşaqtap betınen süidı, anau arqasynan qaqty.
Kabinetınıñ ışınde oñaşa demalys bölme bar ieken. Şağyn divan, ülken
toñazytqyş, stol tūr. İedenıne kılem töselgen.
Hatşy qyz dastarhan daiyndady. Stol üstı äp-sätte şūjyq, sary mai,
qara uyldyryq, qant, konfetke lyqyp kettı. İekeuı ystyq şaidy ūrttai
otyryp, äuelı Kökmoinaqtyñ jūrtyn tügendedı. Sausaqtaryn bügıp sanap
otyrsa, būlardyñ aldyndağylar seldırep-aq qalypty. Tıptı, özderımen
bırge öskenderdıñ üş-törteuı baqilyq bolğan.
– Ömır şırkın, östıp-östıp qidai sypyrady ieken ğoi, – dedı Asyraubai
jabyrqap.
–
Oğan söz bar ma, – dep kürsındı Jailybai.
–
Bır-bırımızdı de şanda bır köretın boldyq.
– Qaitesıñ. Men ğoi mynalarğa bailaulymyn – Jailybai qatar tūrğan
iekı-üş telefonğa köz saldy. – Amal joq...