Данута - 18

— Эй, начальнік, пачакай! - раптам паклікаў мяне хтосьці ззаду.
Здзіўлены, я азірнуўся. Мяне даганяў Віктар Кучэрын.
Не той Кучэрын — з залатымі пагонамі, у бляску славы. Гэты здаваўся меншы ростам, а па яго выгляду можна было зразумець — ён толькі што прачнуўся пасля п'янкі. Валасы ўзлахмачаныя, твар — стомлены і шэры, зашмальцаваны пінжак з пустым рукавом вісіць нібы на чучале.
— Віця, ты-ы? — шчыра ўзрадаваўся я таварышу.
— Як бачыш. Здароў! — падаў ён мне левую руку.
— Прывітанне, Віцька! — усё яшчэ не мог я прыйсці ў сябе ад прыемнай нечаканасці і нязграбна паціснуў яго руку сваёй левай.
Падбадзёраны, ён ужо з папрокам і скептычна аглядаў мяне з ног да галавы:
— Прывітанне, прывітанне, абласны начальнік! Зрабілася няём-ка адтаго, што я паголены, падцягнуты і жыццярадасны. Але толькі на хвіліну. Я зараз жа зазлаваў: а хто табе перашкаджае быць такім жа? Колькі за пасляваенныя гады я ўніжаўся, замальваў твае грахі ў начальства, паручаўся, што возьмешся за розум, перастанеш піць!
— У капелюшы, з новенькім партфелем — мі-ні-істр! — дабавіў ён і плюнуў.
Адкуль у алкаголікаў такая дзіўная філасофія: іх чамусьці заўсёды раздражняе прыстойны выгляд чалавека. Яны быццам выхваляюцца сваім «пралетарскім» выглядам і ўвесь свет, відаць, хацелі 6 бачыць вялізным сметнікам!
— Ну, як жывеш? — адчуваючы жаласць, спытаў гэтым: моў, сядзіце там сабе на цёплых месцах, а пра таварыша забылі!
Віця, Віця, слаўны сокал, як ты адхіліўся ад свайго курсу!
Было яго так шкада, што я не ведаў, што і гаварыць.
Гэтым часам Кучэрын адной рукой спрытна прыкурыў, шпурнуў пусты пачак на тратуар і з выклікам спытаўся:
— Ну што, будзем так стаяць і маўчаць?..
— Грамадзянін! — з дакорам упікнуў Віктара нейкі стары.— Вось жа урна побач, ай-ай-яй, нядобра!
— Скажыце, калі ласка, а я і не ведаў, што вы тут лакеем служыце!
— Віця! — узмаліўся я і позіркам папрасіў у старога прабачэння. Затым падняў пачак і апусціў яго ў урну.
— Кампраметую?.. Што ж, мы людзі цёмныя, жывём у правінцыі...
Па горкаму вопыту я добра ведаў, што ў такіх выпадках ніякія разумныя довады не дапамогуць.
— Перастань крыўляцца! — Пачаў ён мяне злаваць.
Віктар адразу панік. З алкаголікамі, на жаль, размаўляць можна толькі так.
— Абедаў?— спытаўся я мякчэй.— Давай лепш пойдзем і паабедаем!
— Чорт з табой, ты начальнік, грошай маеш багата,- ажывіуся ен.
— Жывём, хлеб жуём...— дастаў ён пачак папярос і кісла ўсміхнуўся.
— Расказвай, дзе ты цяпер, што робіш? — цягнуў я, хоць ведаў пра яго ўсё. Спачатку ён працаваў намеснікам старшыні райвы-канкома, потым пачаў запіваць, каціўся ўсё ніжэй і ніжэй. За гэтыя гады паспеў некалькі разоў ажаніцца.
— Дзе? Вось ужо трэці месяц качагарам у бальніцы! — кінуў ён з раздражненнем, быццам кажучы: сядзіце там сабе на цёпленькіх месцах, а пра таварыша забылі!

3
Мы сядзелі ў рэстаране, і Віктар усё пасмейваўся з мяне, што я нічога не ем, бо не выпіў. А хто не п'е, на яго думку,— непаўнацэнны чалавек, ён не ведае сапраўднага жыцця.
Цуд! Гэта ён яго ведае?..
Цяжка было слухаць яго разважанні і адначасова было шкада чалавека, які па дурасці так нявечыць сваё жыццё.
— Ну, а твая палячка як пажывае? — не надта выбіраў ён словы.— Адхапіў кавалак, лаўкач!
— Нічога, жыве,— прапусціў я міма вушэй грубаватасць.
— Тады вып'ем за яе!
— Прабач, ужо выпіў сёння сваю порцыю, больш не магу...
— Усё хітрыш, выслужваешся перад начальствам, баішся, каб плямкі на біяграфіі не было, каб не данеслі на цябе што-небудзь!
Я і гэта сцярпеў.
— Ну як хочаш, мне будзе больш... Дык хоць еш!.. Ах, праўда, у вас інтэлігентныя страўнікі, розныя дыэты, рэжымы, пячонкі...
«Дзе ён жыве? Хто яму мые бялізну?.. Аднак хтосьці ж церпіць яго!.. А можа, ён вечарамі нават гуляе з дзецьмі — сваімі ці чужымі?!.»
Захацелася даведацца пра сябра больш падрабязна, але я не стаў мучыць Віктара. Толькі паказаў на пусты рукаў:
— Віця, ты ніколі не расказваў мне. Дзе цябе стукнула. У самалёце? Раскажы, калі ласка!
— Вось і крыўдна, што на зямлі! — неахвотна кінуў ён.
— Ну-у? — здзівіўся я больш чым трэба, выклікаючы яго тым самым на шчырасць.
— У лесе натрапіў на леснікоў-гадаў, — уздыхнуў ён.—Вырата-вала адна полька — нямецкая перакладчыца з Вільні...— Вочы яго зацяпліліся, і ён здаўся мне ўжо добрым хлопцам.
— Курносая! — крыкнуў ён афіцыянтцы.— Падай, дзетачка, папярос!
— Перакладчыца?
— Ага...
«Ці мала было тады ў Вільні перакладчыц-полек, якія ратавалі нашых людзей?» — супакоіў я сябе.
— Збілі мяне пад Беластокам,— закурыўшы і прагна наглытаў-шыся дыму, пачаў ён апавядаць.— Прызямліўся я на агародзе, адчапіў парашут і — ходу. З сабой меў толькі пісталет. Зайшоў на нейкі хутар. Дзядзька даў на дарогу сала, торбу квашанай капусты, салдацкую коўдру, запалак, табакі, і я падаўся на ўсход. Прабіраўся ноччу. Днём вылежваўся ў гушчары і дрыжаў: макрэнь, холад, доўгія дні — мае ворагі. Ежа хутка скончылася. Вопратка каторы дзень не прасыхала. Вылеціць птушка — уздрыгваю, з-за кожнага куста так і чакаю ворага. Адным словам, становішча — хоць ты плач!
На другі тыдзень схапіла мяне яшчэ і ліхаманка. Аслабеў зусім: думаў — капут! Хоць бы на партызан патрапіць!.. I вось нехта мяне штурхае руляй вінтоўкі пад бок. Прачнуўся і доўга не магу дайсці да ладу. Ляжу зусім блізка ля шашы, між свежых сажняў дроў. Як сюды забраўся, не магу ўспомніць. Бачу над сабой двух з вінтоўкамі. Партызаны!.. Прашу: «Вады!» — «А ну, хопіць вылежвацца! — злуюцца і зноў поруць вінтоўкамі:— Уставай!» I тут бачу — леснікі!
Аднаго з іх я палажыў адразу. Другі стрэліў у мяне, перабіў косць правай рукі і скочыў, падлюга, за дрэва. Пачалася дуэль. Ён — з вінтоўкі, я — з пісталета. Абодва гарачымся. Я з левай не магу пацэ-ліць. Ён, гад, прастрэліў яшчэ мне грудзі.
Нарэшце выйшлі ў мяне патроны. Але скончыліся яны і ў лесніка. Ён схапіў вінтоўку і пабег. Я не знайшоў сілы перазарадзіць пісталет, самлеў.
Калі вярнулася прытомнасць, гляджу — я ў вясковай хаце. Нада мной схіліўся доктар і робіць уліванне крыві. Я ж трасуся, спатнеў увесь. Правай рукі — няма! Пальцы, далонь, локаць адчуваю, а самой рукі няма, от фокус!.. Ну... А праз месяц праходзіла ваша група, і мяне падабралі хлопцы. Віктар зноў прагна зацягнуўся.
— Ну, а далей? — падагнаў я лётчыка.
Віктар тыцнуў акурак у талерку:
— Ачуняўшы, пацікавіўся, як жа я апынуўся ў дзядзькі. I людзі мне расказалі. На шашы ляснік спыніў нямецкую машыну і пачаў тлумачыць, што ў лесе ляжыць савецкі дэсантнік. З немцам ехала перакладчыца. Яна пераклала, быццам у лесе сасной прыдушыла рабочага і патрэбна медыцынская дапамога.
Лясьнік, вядома, нічога не зразумеў. Немец пасадзіў яго ў машыну, і яны паехалі. А праз гадзіну дзяўчына вярнулася ў лес з доктарам-палякам. Дзе падзеўся ляснік — таямніца. Мяне прывезлі ў вёску, адрэзалі руку, перавязалі грудзі...
— А перакладчыца якая з сябе? — замёр я.
— Не бачыў. Быў непрытомны, калі прыязджала. Доктар не-калькі разоў наведваўся. Ён сказаў, што дзяўчына — дачка польскага афіцэра і што я павінен усё жыццё за яе маліцца. Я спытаўся, як зваць. «Канспірацыя!» — засмяяўся ён. Дзядзька гаварыў, прыго-жая...
— Не дачка генерала?
— Магчыма.
— А калі гэта здарылася?
— У красавіку сорак трэцяга.
— Ты добра памятаеш? — не пытаўся я, а прасіў з іскрай надзеі, хоць добра ведаў і сам, што Кучэрын прыйшоў да нас праз паўгода пасля таго, як я страляў у Дануту.
— Такія рэчы не забываюцца, будзь спакойны!
— У якой вёсцы жыве дзядзька, дзе ты хаваўся?
— Пад Вільняй. Ездзіў я да яго пасля вайны, але ўжо не застаў. У Польшчу выехаў з сям'ёй.
— Не можа быць!
— Чаму цябе ўсё гэта так цікавіць? Ты што-небудзь ведаеш?

4
Вярнуўся я з камандзіроўкі.
Падала жонка абед, сеў я есці, і нічога не лезе ў горла. Уключыў тэлевізар. Ішоў новы фільм з Таццянай Самойлавай, а ў мяне перад вачамі другое. Выключыў тэлевізар. Прычапіліся з нейкім пытаннем дзеці, і іх прагнаў. Жонка купіла новую пласцінку «Авэ Марыя» Баха (калісьці не любіў класічнай музыкі, не любіў з-за ўзросту), паклаў пласцінку, запусціў, але і класічная музыка не супакоіла, апарат выключыў.
— Што з табой, Янка, нездаровы ты? — устрывожылася Стася.— Мо на рабоце што здарылася?
— Выдумай!
— Дык чаму ж ты такі?!
Я пераказаў ёй усё, што чуў ад Кучэрына. Стася прамаўчала. Толькі потым неяк занадта падазрона паведаміла:
— Цяпер у мяне тры ўрокі ў восьмым і дзевятым класах. Іду ў школу. А сёмай спаткаеш мяне перад магазінам «Колас» і дапаможаш несці сёе-тое...
— Добра, спаткаю...
Вечарам са Стасяй выходзілі мы з магазіна. Я нёс пакункі, кулёчкі і чакаў буры за сваё прызнанне.
— Калі ласка, праходзьце! — у дзвярах прапусціў я нейкую жанчыну, высцерагаючыся, каб яна чаго-небудзь не выбіла ў мяне.
Я не памыліўся ў прадчуванні, бура хутка пачалася. На вуліцы жонка пацягнула мяне за пінжак:
— Ты куды гэтак спяшаешся?
— За мной не так будуць цябе штурхаць, Стась!
— Вельмі ты ўжо стаў аба мне клапаціцца, што і казаць! — з хваравітым раздражненнем заўважыла яна.— Чакай, чакай яго пад магазінам, тырчы ва ўсіх на віду...
— Дык не ты ж мяне, а я цябе чакаў, Стася! Ты ж прыйшла ў палове восьмай, спазнілася на цэлыя паўгадзіны!
— А-га, ты мяне чакаў таму, што я цябе мелася чакаць, якая розніца!
— Ну і логіка ў цябе, не дай бог! — паціснуў я плячамі.
— Папрацаваў бы ў школе, тады пабачыў бы, якая ў цябе была б логіка. Падумаеш, пачакаў крыху... ногі яму адпалі!..
Я прамаўчаў.
У апошні час Стася стала занадта нервовай. Найменшае глупства можа вывесці яе з раўнавагі. Што ж, на гэта былі прычыны. Пасля вайны нам з ёю шмат давялося перажыць. Амаль на адной стыпендыі канчалі інстытут. Пажаніліся — ні кватэры, ні вопраткі, ні лыжкі. А тут пайшлі дзеці. Фактычна мы сталі на ногі за апошпія гады. На мне мінулаеамаль не пакінула следу, а ёй, беднай, дасталося! Адны дзеці колькі забралі сілы і здароўя.
Я разумеў жонку і стараўся не даваць прычын хвалявацца. Як на бяду, трэба было мне кучэрынскім расказам разварушыць старую рану!..
Замкнёныя дома сыны-дашкольнікі абрадаваліся нашаму прыходу і кінуліся насустрач:
— Што купілі? Семкі, ура-а!
— Не лезце! — абрэзала маці і іх.
Справы дрэнь.
Я ўдзень слаба паабедаў, і мне захацелася есці. Паклікаў на кухню сыноў, разагрэў на пліце суп, заслаў стол чыстай паперай, паставіў на яго міску.
— А ну, хлопцы, давайце падрубаем. З адной пасудзіны, па-партызанску, добра? Стась, хадзі перакусім да вячэры!
Садзімся за стол.
— Што ты мне ўсё тыцкаеш кулаком у твар? Не мог разліць кожнаму ў талеркі? Да чужых ты клапатлівы, што і казаць...
— Я хацеў, каб табе было менш пасуды мыць! I да каго чужога я клапатлівы больш, як да цябе?!
— Бачыла, з якой галантнасцю ты расшаркваўся перад прыгажуняй ля магазіна: «Калі ласка, праходзьце!»
— Ну, ведаеш!..
Гэта было ўжо занадта. Я кінуў лыжку, лёг на канапу, падлажыў пад галаву рукі і ўтаропіў вочы ў столь.
Кажуць, мужык і жонка — самыя блізкія людзі. Гэта так. Але чамусьці ніхто не скажа, што яны могуць быць і самымі далёкімі. Пра некаторыя рэчы, напрыклад, скажаш чужому чалавеку, але ніколі не скажаш жонцы. Цьфу!..
Падышоў старэйшы сын, працягнуў мне жменьку семак і спачувальна запрапанаваў:
— На, татка...
Я залускаў.
— Ты чаму на падлогу кідаеш? — убачыла Стася.
— Добра, буду на столь!
Я паклаў семкі і павярнуўся да сцяны. Не, хопіць з мяне!.. Чым я вінаваты, што на свеце была такая Данута Янкоўская, што я закахаўся?

5
Праз некалькі мінут жонка апамяталася:
— Янка, і не сорамна табе так валяцца без работы?
— Вельмі. Вазьмуся за сон.
— Хлопцы, сцягніце з таты туфлі!
Ляжу і не звяртаю ўвагі на тое, што хлопцы робяць з маімі нагамі.
— Сцягнулі? Малайцы! Цяпер бяжыце на двор, пагуляйце сабе крыху!
Дзеці выбеглі, і яна паведаміла:
— Сёння выхавацелька расказала, што старэйшы прыходзіць у дзіцячы сад з засаджанай за пазуху рукой. Быццам яна ў яго зламаная...
Я ўсхапіўся з канапы і зарагатаў.
— О, ён яшчэ смяецца!
— А чаго ж не смяяцца? Фантазіі багата! Сам быў такі! Калісьці ў школе, каб стаць героем, выбіваў патыліцай дошкі ў ганку!
Жонка цяжка ўздыхнула. Затым без ніякага пераходу, з падазроным спакоем заявіла:
— Пасля вайны, Янка, ты яшчэ ні разу не быў у Вільні. З'ездзіў бы...
— Чаго там не бачыў?! — разгубіўся я.
— Не-е, ты з'ездзіш! Трэба, Ваня, каб тваё сумленне супакоілася. Ты павінен дакладна даведацца, што з Данусяй. Мо яна жыве яшчэ...
— Знайшла важнасць...
— Важна!.. Ды... хопіць, наслухалася я тваіх практыкаванняў у нямецкай мове — думаеш, дурная і глухая, нічога не бачу і не чую?!
Я нібы ў рот вады набраў.
— Добра! Ідзі да загадчыка аблана, папрасі водпуск на пару дзён, з'ездзі і высветлі ўсё. Горад жа ад нас недалёка.
— Пустое гаворыш...
— Я добра ведаю, ты хочаш гэтага, толькі хаваешся. Магчыма, Данута яшчэ жыве там! Няўжо, думаеш, я бусурманка?
— Тады чаго ж ты пілавала мяне цэлы дзень?
— Мужчына, вытрываеш! А перад кім яшчэ я магла выказаць свой настрой, перад вучнямі? Сынамі?.. На тое ты мне і муж!
Я прамаўчаў.
— Не мучай сябе, Ваня, едзь. Не ведаю, як цябе раней не выпх-нула ў Вільнюс. Але і цяпер не позна. Між іншым, дзецям што-небудзь купіш, хутка ж у школу старэйшаму...
Жонку апанавалі старыя крыўды. Але супроць таго, што цягнула мяне ў Вільнюс, мы абое былі бяссільныя.
Раздзел восьмы

1
Быў пачатак чэрвеня.
Поезд спыніўся, я вылез з вагона.
— Паднесці? — спытаўся насільшчык.
Не люблю, каб мне прыслужвалі. Го, цяпер і я тут нібы пан!..
Спускаючыся з перона ў тунель, я аж пакратаў рукой белыя кафлі на сцяне — знаёмыя, родныя. I ўцалелі ж у вайну!..
Наверсе я анямеў: замест цеснага і змрочнага будынка вакзала — гмах! — У агромністай зале з манументальнымі калонамі я адчуў сябе маленькім, кволым, старамодным.
З прывакзальнай плошчы адкрылася мне незнаёмая панарама дамоў з прыязным бляскам новенькіх шыбаў. Над жылымі блокамі дзесьці ў раёне Пагулянкі неба падпіралі тонкія ажурныя мачты, і ўжо яны, а не цэрквы і касцёлы, стваралі сілуэт горада. Кінуліся ў вочы густое перапляценне правадоў і незвычайныя для Вільнюса тралейбусы. Але мне хацелася прайсціся па горадзе пешшу. Для цікавасці я спытаўся ў нейкага хлопчыка:
— Слухай, братка, і на Антаколь яны таксама ходзяць?
Малы ад здзіўлення паціснуў плячамі, як зрабіў бы некалі я, калі б у мяне спыталі, ці кожны дзень цячэ Вілія.
Я ніяк не мог прызвычаіцца да новага горада.
Проста з вакзала накіраваўся на старую кватэру, да прачкі. У двары пад плотам — той самы лопух. Той самы дом. Тая самая бардовая шалёўка прыкрывала спарахнелыя сцены. Толькі цяпер жылі тут ужо незнаёмыя людзі. I я накіраваўся да генералавага дома.
Па развешанай на вяроўках бялізне на панадворку зразумеў, што ў доме цяпер жывуць некалькі сем'яў і прытым не надта багатых.
Брамкі не было.
Я мінуў перакошаныя і парысаваныя бартамі грузавых машын бетонныя слупы і пастукаў у парадныя дзверы. Выйшла маладая жанчына, на хаду захінаючы квяцісты халат,— відаць, толькі што карміла дзіця. Яна квітнела маладосцю і здароўем.
— Янкоўскіх? — здзівілася.— Такіх тут няма.
— Яны тут жылі!
— Не-е, не жылі ніколі!
Убачыўшы маё расчараванне, жанчына захацела дапамагчы:
— Быць можа, не тут? А які нумар дома вы шукаеце?
— Нумар гэты. I дом напэўна гэты. Я-то ведаю!..
— Усе трынаццаць год мы жывём тут, я тут і вырасла, замуж выйшла, а такога прозвішча не чула...
Я хвіліну пастаяў. Добразычлівасць у вачах маладзіцы паступова змянілася разгубленасцю:
— То, можа, у дом зойдзеце...
Жанчына, відаць, думала, што на яе ветлівасць я адкажу таксама ветлівасцю і пайду сабе туды, адкуль прыйшоў. Але я злавіў яе на слове і пераступіў парог.
Разгубленая да рэшты, маладзіца павяла мяне, не ведаючы куды і нашто.
У калідоры, які некалі быў прасторны і блішчаў лакам, цяпер тырчалі звычайныя скрыні, клункі, веласіпеды, жалезныя карыты: гэта быў калідор рабочых людзей.
Каб крыху супакоіць жанчыну, я вымавіў:
— Калісьці тут я...
— Ах, дык вы тут, няйначай, самі жылі!
— Амаль...
—- Так бы і сказалі адразу! — падхапіла яна з палёгкай.— Калі ласка, праходзьце сюды... Толькі ў мяне яшчэ не прыбрана...
— Нічога, я трошкі...
Увайшоў у былую генеральскую гасціную, дзе я страляў у Станеўскага і Данусю. Малое дзіця з соскай спала ў калысцы пад адчыненым акном.
— О-го, чалавек, нічога не скажаш! — палесціў я жанчыне.
— Тры месяцы ўжо!
Маладзіца была шчаслівая і добрая, як усе маладыя маці. Я адчуў яе прыхільнасць, і мне зрабілася так па-свойску хораша, нібы зайшоў я ў хату да родных або даўно знаёмых людзей.
На дубовым паркеце ў ёлачку яшчэ віднеліся чорныя ямкі, выбітыя кулямі. Маладзіца, убачыўшы, што я нагнуўся і ўважліва прыглядаюся да іх, асуджальна заявіла:
— У вайну тут, кажуць, нямецкія салдаты жылі, дровы калолі ў пакоі, ленаваліся вынесці на двор нават...
— От бадзягі!..
Навошта засмучаць яе светлую, нібы сонца, душу цяжкімі ўспамінамі? Я развітаўся і пайшоў.

2
Ідучы па Вільнюсе ад генералавага дома, падумаў сабе: і да чаго ж усё на свеце не вечнае! Здаецца, толькі ўчора тут лазіў, нечага хацеў, кудысьці імкнуўся, змагаўся, аяк гэта было ўжо даўно?!
На вежы Гедыміна ветрык гуляў вялізным чырвоным палотнішчам. Сцяг гэты нібы лунаў над горадам.
На Зарэчн, ля моста – помнік. Той самы, польскаму хлопчыку Мечыславу Додзіку, які ўтануў, ратуючы яўрэйскага – Хацкеля Харцмеца. Зімой 1943 года каля яго праходзіў і не заўважыў. Мабыць, мне засланілі ўсё падзеі, а помнік і тады сабе стаяў, як сімвал неўміручай Чалавечнасці ды пераможна глядзеў на выхадкі фашыстаў.
Як цяпер выглядае ўсё ясней, выразней!..
Вуліцы запоўнены моладдзю — рослымі хлопцамі і дзяўчатамі. Калісьці законныя гаспадары — літоўцы — былі тут яшчэ ў большым загоне, чым беларусы. Затое цяпер гучыць усюды літоўская мова.
Iва ўсіх гэтых пераменах прымаў удзел і я.
Памятаю, некалі зайздросціў я балгарам за іхняга Дзімітрава, а датчанам за Андэрсена і перажываў за беларускую беднасць. А цяпер і я магу ганарыцца.
У вайну фашысты з беларусаў не маглі стварыць ні адной вайсковай часці, затое ў нашых лясах было чатырыста тысяч партызан! Нідзе іх столькі не было!.
Што і як зрабіць, каб тое, што адбылося, не абразіла памяці загінуўшых?!
Вось набліжаецца ваенны патруль. Вайсковыя — свае, блізкія. Толькі ў салдат незвычайныя аўтаматы-карабіны — новенькія і пераліваюць матавай сінявой варанёнай сталі. У капітана на рамяні — пісталет незнаёмай мне сістэмы ў драўлянай кабуры, падобнай да той, у якой нашы партызанскія камандзіры насілі маўзеры. Патрулі так ходзяць, нібы хадзілі па гэтых вуліцах век. На грудзях — камсамольскія і гвардзейскія значкі, хлопцы імі фарсяць, як мы некалі медалямі і ордэнамі...
Пройдуць гады. Ва ўсім свеце запануе мір і лад. Будуць лятаць на другія планеты. Тады людзі нашы ордэны, аўтаматы і пісталеты будуць разглядаць у музеях з цікаўнасцю і спачуваннем да нас, як мы, разглядаючы лукі і прашчы...
Перад кінатэатрам стаяла неспакойная чарга вучняў за білетамі на партызанскі фільм. Гэтыя хлопчыкі і дзяўчынкі праз хвіліну будуць у крэслах ціхутка лізаць марожанае ды з павагай і страхам сачыць за кадрамі. Яны пра вайну ведаюць столькі, колькі мае сыны. «Тата, а што гэта такое ў яго руцэ, нібы эскімо на палачцы?» — «Нямецкая граната, дурненькі...» Тое, што на экране,—для іх поўная заманлівай рамантыкі гісторыя. Скажы ім, што па тратуары ідзе ўдзельнік тых падзей, яны вельмі здзівяцца: вось гэты? Такі звычайны?..
Шмат чаго змянілася. Няважна, што вунь, у скверыку, сядзіць стары інтэлігент і чытае газету так, як мелі звычай чытаць яе людзі старэйшага ўзросту дваццаць год таму назад: склаўшы паперу ўдоўж. З таго часу прайшла цэлая эпоха. А я прыехаў сюды шукаць учарашні дзень.
— Грамадзянін, прабачце! — перарвала мае думкі прадаўшчы-ца, выглянуўшы з-пад брызентавага тэнда.— Дапамажыце!
— Што ў вас?
— Зашрубуйце, калі ласка, помпу на бочцы. Забылася, у які бок трэба круціць, і не магу прадаваць піва!
— Зашрубоўваюць заўсёды ўправа, а адшрубоўваюць — улева. Як можна забыць такія простыя рэчы?..— падумаў я ўголас, устаўляючы помпу.
— Гы?! — здзівілася прадаўшчыца той лёгкасці, з якой я выканаў яе просьбу.— Дзякуй!
— Калі ласка...
Пакінуў я яе са смешным пачуццём: нарэшце, зрабіў нешта карыснае ў Вільнюсе, значыць, недарма прыехаў!..
Ну, а што рабіць далей?

З
Не памятаю, як я апынуўся над Віліяй.
У гэтым месцы павінен ляжаць вялізны камень. Вось ён. Такі самы. Магутныя яго бакі вылізалі хвалі, а той самы пушок моху надаваў яму зялёнкавы колер.
Аднойчы мы з Данусяй паспрачаліся: я хацеў на гэтым камені пасядзець, яна адмаўлялася. Цяпер яго абляпілі дзяўчаты, якія паводзілі сябе так, быццам толькі яны адкрылі гэтае месца і наогул далі пачатак жыццю. Відаць, яны толькі што здалі экзамены: на-строй у іх быў святочны, канспекты валяліся на беразе бязладна, як непатрэбныя паперы.
— Ой, дзяўчаткі, караву-ул! — паскардзілася адна з іх звонка і меладычна.— Ногі набраклі, туфлі не магу абуць! Што рабіць?
— А навошта іх так размачыла? Цяпер босая ідзі па горадзе!
Да кампаніі падыходзіў хлопец. Ён суцешыў:
— Ото ж будзеш мець поспех! Кожны на цябе азірнецца!.. Эй, курскія салаўі, чаму ўжо не спяваеце?
— Спазніўся, наспяваліся!
— Давайце зноў, я ішоў падцягваць!
— Нічога не атрымаецца, семак панаядаліся, і пяршыць у горле!
— От бяда! — паспачуваў жартаўнік, падлабуньваючыся да крайняй дзяўчыны.
— А няўжо ж, бяда! Не падлазь, а то ў ваду піхну!.. Уй, чаму ты не паголішся!
— Бо няма грошай. От не зачапі, яшчэ і брыкаецца!.. Эх, несвядомы ты, Люська, элемент, хоць і вельмі вучоная, атрымліваеш павышаную стыпендыю і носіш акуляры!
— Вучоная!
— От, каб была яшчэ і добранькая-а!
— То што?
— То дала б трыццаць капеек!
— I што?
— I я пайшоў бы, пагаліўся б!
— I што?
— I пацалаваў бы цябе!
Узняўся смех, шум. Замільгалі загарэлыя рукі, узляцелі фантаны пырскаў і заблішчалі на сонцы жывым серабром.
— У мяне ёсць пяць капеек,— азвалася дзяўчына, калі ўсе супакоіліся.
— А ў мяне сем!..
Сабраўшы патрэбную суму, адправілі жартаўніка ў цырульню. Потым засумавалі.
— Бр-р-р, мне холадна! — азвалася адна ўстаючы.— Мая, ты ўжо можаш абуцца?
— Паспрабую...
— Хутчэй!
— А куды цяпер пойдзеш, яшчэ рана! — уздыхнуўшы, разважыла другая.
— Во, дзяўчаткі, ідэя! — закрычала трэцяя, таксама ўзнімаючыся.— Давайце паходзім па кандытарскіх магазінах!
— Няма грошай.
— Проста так паходзім, для цікавасці. Паглядзім, якія ёсць новыя цукеркі!
— Эўрыка!
— Я і старых не бачыла, цэлы год не вылазіла з інтэрната!
— Хадзем! Ён вернецца, а наш і след прастыў!
— Піхайце сшыткі мне ў чамадан і айда!
Нібы чародка шпакоў, дзяўчаты ўзняліся з каменя, і ўраз іх не стала.
У гэтай бяздумнай бадзёрасці сучаснай моладзі і светлым аптымізме было нешта новае, народжанае эпохай. Калісьці хлопцы і дзяўчаты былі больш замкнутыя, насцярожаныя.
Iў той жа час у іхніх паводзінах я знайшоў нешта такое, што радніла іх са мной і Данутай.
Я падумаў аб дзяўчатах: «I маеце да каго заляцацца! Гэта ж яшчэ мамін сынок...» Як на злосць, ніводная з іх на мяне і вокам не павяла, нібы мяне тут і не было!..
Я ўздыхнуў. Зрабілася сумна. Нічога не зробіш, маё юнацтва прайшло. А ўсё ж такі цікава пабудавана жыццё! Яго, нібы бясконцую эстафету, перадаюць з пакалення ў пакаленне. Што ж, мы сваю эстафету не так ужо і дрэнна неслі...
Калі на камені нікога не стала, я накіраваўся ў горад. Адчуваў цяпер сябе няёмка — будні дзень, а я блукаю тут, як валацуга, падглядваю за маладымі, быццам сам не быў такі.
Вельмі не люблю хадзіць па магазінах. Стася наказвала нешта купіць. Заглянуў у адзін, другі: ля прылаўкаў тоўпіліся людзі. Не штурхацца ж і мне тут?!. Быццам у нашым Гродне не тое самае?.. А чаго маім хлопцам не хапае? Жанчын толькі слухай!..
Iя накіраваўся на ўскраіну, дзе некалі жыла цётка Антося.

4
Па дарозе да былой служанкі я ўбачыў бабульку. Яна пасвіла коз. Бабулька сядзела на сонечным баку гары і высушанымі, як курыныя лапы, рукамі перабірала чорныя гарошыны ружанца. Старая каза з падвязаным вымем спакойна пасвілася ля тратуара, а маладая — паставіла пярэднія ногі на дрэўца ды зграбна, як гэта могуць рабіць толькі козы, аб'ядала лісточкі.
— А ну, артыстка, пайшла! — шпурнуў я ў яе каменьчыкам.
Бабулька вінавата падхапілася і з залішне клапатлівай старэчай паспешнасцю пагналася за шкодніцай, нібы рабіць расправу.
Божа мілы!
Толькі цяпер я пазнаў у гэтай дачасна пастарэлай кабеціне цётку Антосю!
— Ідзіце да майго дома, зараз туды прыйду і я! — калі мы павіталіся, сказала старая, трымаючыся як мага далей, каб я не разгледзеў яе трантаў.
Нельга было паверыць, што гэтая сухая бабуля ў падраным і нейкім іржавым, нібы кальчуга з музея Луцэвіча, світэры — разважлівая і некалі цвёрдая характарам цётка Антося. Сэрца маё сціснулася ад жалю.
Давялося вярнуцца ў магазін за падарункамі.
Праз гадзіну я знайшоў панадворак цёткі. Крапіва, старая салома, іржавае жалеззе — ногі можна паламаць!
Старая ўжо мітусілася дома. У хаце поўна катоў. Чорныя і шэрыя, малыя і вялікія, чыстыя і брудныя, гладкія і струпастыя — яны ўсюды лазілі, горда задраўшы хвасты, пацягваліся, выпускаючы кіпцюры, пазяхалі ружовеыькімі роцікамі або ў незалежных позах афрыканскіх львоў ляжалі на зашмальцаваных падушках, на падлозе, табурэтках, нават на стале і ложку. Паветра было цяжкае.
— Што гэта ў вас, цётка Антося?! — асцярожна, каб не наступіць на каторага звера, здзівіўся я, прабіраючыся ў пакой.
— Мае дзеткі...— сарамліва і вінавата адказала старая, не паднімаючы вачэй.
— Навошта ж яны вам?
— Падабрала, бедных, на вуліцы... Калі ж адной так жыць вельмі сумна!
— Дык лепш узялі б сабе дзіця з дзетдома на выхаванне, а не гэтую дрэнь!
— Чалавек сам дасць сабе рады, а беднаму зверу і пан Езус загадаў дапамагаць...
Старая здзяцінела.
— Ну, раскажыце, як жывяце!
— Вось так і жыву,— адказала жанчына на той мешанай, але мілай майму вуху польскай і беларускай мове, на якой размаўлялі да вайны віленскія служанкі, гандляркі рынкаў, вазніцы.— Нікому, дзенькі богу, не вінавата, і сама сабе гаспадыня!

5
Узяўшы ад мяне пакункі, цётка Антося ўпусціла іх на стол і ўспляснула рукамі:
Матко боско! Езус Хрыстус!.. Я ж вам галоўнага — перадачы ад нашай Дануські — не дала! Чаго ж я, старая, маўчу!.. Псік, не лезьце пад ногі, пачакайце! — старая кінулася да шуфляды ў чорнай і паточанай шашалем шафе.
Мяне працяло балючае прадчуванне нечага новага і надзвычай важнага.
— Езус Хрыстус! Пан Ян не быў аж пятнаццаць гадоў у нас. Божа свенты!
Прыціскаючы да грудзей добра вядомую мне скрыначку са сла-новай косці, у якой Дануся трымала свае стужкі і шпількі, жанчына не ведала, што рабіць. Яна баялася, каб вестка мяне не забіла.
— Ну, не цягніце, цётка Антося! — узмаліўся я. У часы нямецкай акупацыі ў Вільні сярод палякаў развіўся падпольны рух. Кіравала ім нацыяналістычная арганізацыя Арміі Краёвай. Дануся служыла ў камендатуры і была звязана з гэтай арганізацыяй.
Пасля забойства Станеўскага Данута яшчэ служыла амаль паўтара года ў камендатуры і ратавала людзей, якія пападалі немцам у лапы. Затым яна наладзіла сувязь з савецкімі дэсантнікамі і нават пабывала ў іх.
— Я яе збірала тады ў лес,— расказвала цётка.— Яна выходзіла ўпэўненая, што вас убачыць, а вярнулася сумная — слова нельга было выдабыць.
Вясной 1944 года фашысты западозрылі Дануту. Пачалі сачыць за ёй, потым арыштавалі. Пасадзілі і мачаху.
Па дзіўнаму непаразуменню фашысты перш за ўсё расстралялі чалавека, менш вінаватага,— пані Вацлаву! А Дануту доўга пратрымалі ў Лукішках.
Тым часам польская адміністрацыя, якая была на службе ў немцаў, пачала за яе, дачку генерала, клапатаць. Немцы пайшлі на ўступкі: Дануту судзілі па ўсіх законах, нават дазволілі наняць адваката.
На працэсе суддзі і пракурор заявілі: «Яна — сапраўдная поль-ская патрыётка, небяспечная для Трэцяга Рэйху, і яе перавыхаваць, на жаль, немагчыма, а таму яна падлягае знішчэнню!»
Перад смерцю ёй удалося напісаць пісьмо для мяне. Яго і падала Антося ў скрыначцы.
Я пайшоў на двор і сеў на нейкую бочку.
«Веру, ты маё пісьмо атрымаеш,— чытаў я на пажоўклым ад часу і вільгаці лісточку паперы, спісанай звычайным алоўкам.— Янэчак, я не толькі не злую на цябе, але тваім учынкам ганаруся. Тысячу разоў думала, што так і павінна было стацца. За гэта цябе і люблю. Ты мяне нібы ўстрасянуў, і я прачнулася. Пасля таго вечара я зразумела, што калі расстрэльваюць чалавека, мала яму толькі спачуваць і крадком перад смерцю падаць кубак вады. Успомніла, што мяне вучылі быць ахвярнай, сумленнай і адважнай, ад мяне нечага асаблівага чакаў тата...