Данута - 11

Але я далей не слухаў, панёсся з вёдрамі. Бегучы да калодзежа, я падумаў, што хлопцы прыйшлі не так сабе. Іх жа паліцыя вывозіла з-за Шуса за горад. Вярнуліся ў Вільню,адаспаліся і нешта задумалі зноў. I ўсе яны былі, выяўляецца, некалі ў партыі!..
Калі я вярнуўся, хлопцы сядзелі на ганку і перагаварваліся ўжо з Данусяй.
— Пане Барташэвіч, запрашаю ўсіх да нас! — закрычала яна.— Пазнаёмлю з мамусяй, з панам Браніславам!
— Мы паненцы нічога не маглі адказаць, бо самі ў гасцях,— растлумачыў Суткус.— Чакалі гаспадара. Цяпер ты і вырашай!
Разгублены, я стаў па чарзе падносіць ім кубак. Дануся ўсё чакала.
Суткус над ёй зжаліўся:
— Зараз. Толькі нап'ёмся!
— Пойдзем пагутарым! — падтрымаў Яцкевіч, выціраючыся.
Шыманскі піў проста з вядра.
Нарэшце ён адарваўся ад вады, перавёў, нібы паравоз, дых, прыляпіў сабе на макаўку аксамітную кепку і аб'явіў:
— Цяпер можам і пайсці!
Я занёс вядро і кінуўся даганяць сяброў. Вольга накіравалася ў горад.
— Куды ты? — спытаўся я.
— Галантнічаць перад класавым ворагам не стану! — кінула яна мне раззлаваная.— Хопіць, вечар цэлы правазілася з той паненкай!..

2
Дануся падводзіла нас па чарзе да мачахі пад квяцістым пара-сонам і знаёміла. Не кранаючыся з месца, дама кожнаму падала руку, затым зноў паглыбілася ў кніжку. Настаў чарод вітацца з князем.
— Але і хлопы! — кінуў ён.
— I ўсё беларусы! — з гордасцю пахвалілася Дануся.
— О, выдатна! — ускрыкнуў Браніслаў.— У нас з беларусамі ніколі не было канфліктаў!
— Так? — разгубіўся я.
— Пан упэўнены? — кінуў Шыманскі з двухметровай вышыні.
— Сядайце, панове!— замітусілася Дануся, адчуўшы няладнае.— Сюды можна і сюды...
— Паненка вельмі клапатлівая.— Шыманскі апусціўся на лаву, ляпнуў далонню па афарбаваных у зялёны колер планках.— I на самай справе, сядайце, калегі!
— Ты не злуеш? — шапнула мне Дануся.—Янку, глядзі, у мяне тут левыя і правыя — нібы ў салоне Марылі Верашчакі ў Туганавічах: філарэты і філаматы...
Аднак не ўсе былі такія стрыманыя, як украінец. Князь закрануў нас за жывое. Хацелася спрачацца, біцца, а чалавек дужэйшы, калі стаіць на нагах.
Тым часам Браніслаў працягваў:
— Я ўпэўнены — у нас тры закаранелыя ворагі: украінец, яўрэй і літовец. З беларусамі ў нас мір.
Чатыры пары нашых вачэй спаткаліся. Першым пайшоў у паступленне Шыманскі:
—А чым, напрыклад, украінцы праштрафіліся?
— Але,— падхапіў Яцкевіч.— Чым ты, хахол, дапёк ім гэтак, што яны цябе лічаць ворагам нумар адзін?
— То пан украінец? — жахнулася Дануся.
— Самы сапраўдны.— Шыманскі зухавата расклаў на спінку лавы мясістыя рукі.
Любецкі не ведаў, што казаць.
У генеральшы выпала кніжка. Дама павярнулася і кінула зводдаль:
— Вы забралі ў пас Кіеў і хочаце яшчэ Львоў!
— Пані Вацлава мае рацыю! — апамятаўся Браніслаў.— Гэтыя землі — кавалак нашай гісторыі!
— Так ужо і вашай!
Дануся стаяла побач. Я адчуў, як і яе ўсю падмывае. Яна не вытрымала, дапамагла мачасе:
— А Збараж? А Вішнявецкі?
— Што ваш Збараж? Што Вішнявецкі?!— выбухнуў Шыманскі. — Кіеў — наша сталіца! А Львоў — пабудаваны нашым князем Данілам у гонар сына Льва!
Я прыстаў да паненкі:
— Цікава, каб хто ў вас забраў Кракаў і хацеў захапіць яшчэ Варшаву, як бы вы да яго аднесліся?
Дануся прыціхла. Генеральша мелася кінуць нешта вострае, але чамусьці не адважылася і аж пачырванела.
— Не ўсім палякам мы ворагі,— аб'явіў Суткус.— Юзэф Шус пават сябраваў з намі!
— Думаеш, яны ведаюць, хто такі — Шус? — заўважыў Шыманскі і разваліўся на лаўцы яшчэ больш задзірліва. Тады ён змераў вачыма князя і паказаў на Суткуса:
— Ён — літовец. Цікава, што яму скажаце?
— Літва ў нас Вільню хоча забраць!
— Вільнюс — наша сталіца! — абурыўся Альбінас.— Вы яго трымаеце сілай, бо нас у дзесяць разоў менш, чым палякаў! Настане час, і мы вернем сталіцу!
— I беларусы маўчаць не так сабе! — падступіў я да князя.— Не было выпадку нам гаварыць. Настане і наш дзень, скажам і мы сваё!
Абодва бакі яшчэ мелі аргументы, але раздуваць спрэчку пры жанчынах было няёмка. I ўсе прыціхлі.
— Панове, давайце гаварыць пра што-небудзь іншае! — папрасіла Дануся.
Весці свецкую гутарку было ўжо немагчыма. Заставалася адно — разысціся. Але нас сюды запрасілі. Сабрацца проста і пайсці — не выпадала. Я нерашуча азірнуўся.
Як і раней, драмаў кот, а Гектар клацаў зубамі на мух. Гэтак-сама пякло сонца. Толькі мы пе былі тыя самыя. Хлопцаў аж разрывала ад узбуджэння.
Надзьмутая, як сава, генеральша паспешліва гартала кніжку і ніяк не магла знайсці патрэбную старонку. Дануся роспачліва зыркала на мяне, шукала ратунку. Гэтыя пытанні з ёю мы ўжо даўно абгаварылі. Было яе шкада. Трэба было падаць прыклад і пачаць развітвацца. Ды ўкраінец справакаваў новы выбух.
— Пагутарылі, называецца. А ўсё з-за гэтага яўрэя,— штурхануў ён Яцкевіча.— Зацягнуў нас сюды...
— То пан яўрэй? — здзівілася зноў Дануся.
— Жыд! — гледзячы ёй у вочы, заявіў Яцкевіч.
— ?!
— I вось стаю побач, не кідаюся на вас. Нават адзін вечар выконваў з вамі небяспечную работу на вуліцы Міцкевіча. Памятае паненка?
Генеральша насцярожылася.
— Але ж я не раблю ніякай розніцы паміж нацыямі!..
— Толькі пан Браніслаў і пані Вацлава?
— Уся польская эканоміка — у іхніх руках. Мы павінны змагац-ца з яўрэямі насмерць! — кінуў князь.— Інакш яны нас задушаць ва ўласнай краіне!
— Пан католік? — спытаўся Яцкевіч.
— Католік.
— I верыць пан у бога? Ваша рэлігія вучыць вас цкаваць адных на другіх?
— Дэмагогія!
Генеральша адвярнулася зноў:
— Жыды замучылі на Галгофе Хрыста!
— Іуда быў яўрэй! — выйшаў з сябе князь.
— Прабачце, а хіба сам Езус Хрыстус не быў жыдам? — спакойна заўважыў Яцкевіч.
— Не па методзе Іуды заманілі вашыя хлапца ў пастку і павесілі? — напаў на генеральшу ўжо я.— Вы ж столькі гадоў былі ў няволі, вас ссылалі, вешалі, чаму ж вешаеце і трымаеце ў няволі вы? Няўжо нічому вас не навучыла гісторыя?
— Счапі-іліся! — з хваляваннем працягнуў князь, які ўжо шукаў прымірэння.— Эх, хлопцы капітальныя — я вам скажу! Шкада, не карпаранты!.. Дарагія, вы не на правільным шляху, пся крэў!.. Ну, даб'ецеся, што адзін горад будзе лічыцца ўжо вашым, а ці пастанеце шчаслівымі?!. Ці будуць шчаслівыя людзі, якім вы гэтага дабі-ваецеся?.. Адумайцеся!.. Вы — нявольнікі ўмоўнасцей і сваіх сектанц-кіх ідэй, якія самі сабе стварылі вы — баптысты, суботнікі!.. Даб'ецеся свайго — і зноў будзе столькі ж нездаволеных!..Глупства ўсё гэта!.. У майго старога было семнаццаць жонак, сярод іх — сусветныя артысткі!.. Ён мог запрэгчы летам чацвёрку коней у сані і ехаць па дарозе, высыпанай соллю!.. I я шчаслівы, бо магу рабіць што хачу!.. Пся крэў, я ўехаў на кані ў банкетную залу, вы ўехалі б?!.
Нейкая сіла кінула мною на яго з кулакамі:
— Чыім гарбом ты шчаслівы, ты?!. Якой цаной твой бацька быў шчаслівы?!
— Я не згодзен весці гэтак дыспут! — адступіў ён, перапалоханы.
— А я пляваць хацеў на тое, з чым ты згодзен, з чым не!
— Пані Вацлава, я пратэстую! Мая нявеста тут цэлы Камінтэрн сабрала, не хапае толькі негра і кітайца!
— Данка, пана Браніслава абражаюць!..
— Янку! — з папрокам накінулася на мяне Дануся.
Але я яе не паслухаў:
— Ты ўехаў на баль дзеля паненкі?!. А я адбяру ў цябе тваю ня-весту, і што ты зробіш?! А ты — што, зноў будзеш вучыць мяне праві-лам добрага тону і добрых паводзін?!.— прыстаў я ўжо да Данусі.
Больш ужо ніхто і не думаў пра ветлівасць.
— Пагуто-орылі, называецца! — кінуў Шыманскі, калі мы пакідалі панадворак генерала нібы поле бою.

З
Набліжаўся канец навучальнага года. У мяне на курсах ніякіх экзаменаў у гэтым годзе пе было. З кожным днём я меў усё больш вольнага часу.
Аднаго разу на гары я назбіраў розных чарапкоў і разглядаў іх. Абудзіў ва мне гэтую схільнасць Луцэвіч з музея. Цяпер куды б я ні ішоў, заўсёды ўважліва глядзеў сабепад ногі і ў кожным кавалачку крэменю бачыў наканечнік стралы, скрэбла, а ў чарапку — рэшткі пасуды продкаў.
Дануся не здала толькі антычную літаратуру і якраз зубрыла Юлія Цэзара. Але вучоба ў той дзень штосьці не лезла ёй у галаву. Гартаючы старонкі, яна нясмела праказала:
— Янку, мамуся ўчора паехала ў Познань да таты...
— Ну?
— На чатыры дні...
— А што мне за бяда?
Увесь час я прыкідваўся, што мне няма ніякай справы ні да яе бацькі, ні да мачахі. I сапраўды, яны мяне не цікавілі. Цяпер жа я вы-пусціў з рук чарапкі. Калісьці Дануся казала, што на лета збіраецца з маці за граніцу. Праходзілі апошнія нашыя дні, мяне кранула трывога.
— Пан Фелікс — у Новай Вілейцы. Фрося таксама паехала на вёску. Мы засталіся з Гектарам і цёткай Антосяй. Цётка цябе любіць... Ты ёй пагадваеш аднаго хлопца, які загінуў у вайну...— Грудзі яе часта ўздымаліся, нібы ім не хапала чым дыхаць.
Я здагадаўся — хоча запрасіць мяне ў госці. Раптам не хапіла паветра і ў мяне.
— А яшчэ застаўся Браніслаў, чаму яго не лічыш? — упікнуў я, сам не ведаючы навошта — проста мне сказаць так захацелася. Да гэтага часу, бытта згаварыўшыся, мы князяніколі не ўспаміналі.
— Ты ўсё, Янэк, жартуеш, а я — сур'ёзна...— у Данусі смешна ўздрыганула ніжняя губа.
Я размяк.
Было страшнавата. Але падбадзёрвала ўсведамленне, што хутка паеду дамоў. Атмасфера роднага кута, якой я ўжо дыхаў, дадавала адвагі і незалежнасці. Чаму і не схадзіць? Чаго я ўсяго баюся?.. Што трачу? Добра-то добра, а не, ліха з вамі, паны, завярнуўся і — назад.

4
Ва ўмоўлены час я накіраваўся ў генеральскі дом. Дануся з сяброўкай ужо чакала на парозе, вочы яе казалі: ага, бачыла, які ён у мяне зух?
— Сюды ці не сюды? — замяўся я ля парога.
— Просім! Мы ўгледзелі пана яшчэ на вашым панадворку...
Дзіўна, Дануся яшчэ ніколі так не бянтэжылася, як цяпер, у сваім доме. Я ад гэтага асмялеў.
— Калі ласка, заходзьце! Асцярожна, Лёнгінус, не пабіце галавы!..
Я быў хоць і высокі, але да вушака парадных дзвярэй ледзь даставаў бы і рукой. I ад перасцярогі Данусі стала няёмка, бытта расказаў анекдот чалавек, у вуснах якога ённе гучыць.
— Яніна! — прадставілася гімназістка і какетліва ўскінула на мяне карыя вачаняты.
Мне здалося, што ў дапытлівых яе зрэнках мільганула насмешка. Я нагадаў свой першы выхад на рынг, калі на мяне глядзелі гэтаксама з абразлівай цікаўнасцю. Я быў нездаволены: мы не дамаўляліся, што будзе яшчэ нехта,— на якое ліха тут гэтая фіфачка?!.
Але Дануся не адчувала майго настрою. Яна наогул страціла галаву, таропка кідалася то сюды, то туды. Пакуль я нехлямяжа кро-чыў па генеральскім калідоры, баючыся, каб не пакаўзнуцца, ад мяне не адставала Яніна Яна залётна ўсміхалася.
— О-ей, прабач, пан! — вінавата ўскрыкнула Дануся, калі я спа-тыкнуўся аб раскладзены ложак з пакамечанай коўдрай і прасці-ной.— Тут начаваў пан Фелікс, і Антося не паспела яшчэ прыбраць. А там спіць Гектар! — яна паказала на сяннік, кінуты на падлогу ў цёмны куток.
Мы зайшлі ў пакой.
У багатай зале кінулася мне ў вочы пакрытая чорным лакам аграмадзіна фартэпіяна. Дануся прапанавала сесці. Я апусціўся на мяккае крэсла і праваліўся аж да зямлі.
— Гу, нібы на купіну моху!— вырвалася ў мяне.
Яніна рассмяялася.
З дзвярэй выйшаў сабака, падышоў да мяне і прыязна паклаў на мае калені пысу.
— Здароў, Гектар! — паляпаў я яго па галаве: мы ўжо даўно былі сябрамі. Цяпер, калі ноччу я перабіраўся цераз сетку ў генералаў садок, сабака з радасці толькі вішчаў.
— О, трэба было бачыць, як наш Гектар сёння чорнага ката загнаў на яблыню! — успомніла Дануся.
— Не чорнага, а — шэрага! — паправіла яе гімназістка сур'ёзна.
Часамі ўбачыш першы раз чалавека, ён табе спадабаецца, і ты ўжо гатовы ў яго нават закахацца. Але вось ён зрабіў толькі адзіны рух або прамовіў адну фразу, і ты яго адразу ж перастаеш заўважаць. Пасля гэтых слоў так я расчараваўся ў Яніне.
— Давайце сыграю вам Шапэпа, калегі! — запрапанавала Дануся.
Далей у мяне атрымалася зусім не так, як паказваюць у фільмах або пішуць у раманах, калі дзяўчына пакарае хлопца сваей музыкай.
Спачатку мне было цікава глядзець, як яна перабірае клавішы і націскае на педалі. Дануся ўся аддалася ігры. Я заўважыў нават, як у суладнасці з рухамі ног і рук у яе хадзіў падбародак, затрымлівалася дыханне. Нібы шафёр за рулём!.. Ды мне, як кажуць, ад роду мядз-ведзь наступіў на вуха. Як і тады, на канцэрце ў тэатры, я ўжо, здаецца, злавіў мелодыю, пачаў за ёю сачыць, але яна нечакана распалася, і я засумаваў.
Раптам пачаў успамінаць, што ж такое мне снілася сёння? Ага! Бытта я дома. Вечарам жану з лесу кароў. Рагулі важныя, тоўстыя, за лета набралі цела, і мяне з імі звязваеінтымттая цяплыня, ад узаемнага здавальнення — гэта я ім знайшоў і даў пасыціцца ўволю пахучымі травамі, кветкамі, і гэта яны далі мне адчуць прыемнасць ад карысці, прынесенай мной няўклюдным рагатым істотам, бацькам, людзям. Маці пачала кароў даіць. Пахне свежым малаком ды цёплым і родным дыханнем жывёлы. Падаіўшы, яна мяне кліча: «Яначка, ідзі пазрывай у Красулі кляшчоў з жывата!..» Я падыходжу, а ля каровы ўжо сядзіць Станеўскі з падручнікамі — як звычайна, яны све-жанькія, новыя!.. I трэба ж так — цэлы дзень намагаўся ўспомніць сон, ды толькі цяпер удалося...
Нагадаў зноў, што хутка паеду дамоў. На душы зрабілася весела і свабодна. Паглядзеў на кватэру генерала з пункту гледжання вяскоўца.
Садоўнік спіць разам з сабакам, а Дануся лічыць гэта зусім натуральным. Барства? Наіўнасць?.. I ў бога верыць...
Якая мне справа да гэтых паненачак? Што ў мяне агульнага з імі?!.
Я выпрастаўся і пашукаў вачыма Яніну.
Яна ўзлезла каленьмі на крэсла, усперлася локцямі на стол, а на кулакі паклала галаву. Сукенка яе мела вялікі выраз на грудзях. Паненка са здавальненнем зіркнула сабе на грудзі і сустрэлася са мной позіркам. Мне стала сорамна, як тады, калі ўгледзеў дачку пана Матыкі ў расхлыстаным халаце. Мяне заліла чырвань, а Яніна так усміхнулася, што я не ведаў, як разумець яе, і адвярнуў галаву.
Навокал было многа прадметаў, якія бачыў я ўпершыню.
Вось бліскучае і сакавітае лісце фікуса. Нібы ракіта. Толькі ліст большы. Ды ракіта гнуткая, жывая, а гэтая расліна сонная, рыхлая, адным словам — панская.
Тады мяне зацікавіла падлога. Яна блішчала, што люстра. Я дакрануўся пальцамі — вашчаная!
Яніна пырснула смехам.
Я перанёс позірк на шафу. Няўжо можа быць такая шырозная і сучкастая бярозавая дошка? Расце ж дзесьці гэткая бярэзіна, глядзі ж ты!..
Я ўстаў, падышоў да шафы, скрыпнуў пальцам па лакіраванай сценцы, паспрабаваў яе пазногцем. Цвёрдая, зараза, як з пластмасы!..
Яніна засмяялася зноў.
«Фінціклюшкі шляхоцкія!— пачало мяне разбіраць.— Як адгэтуль пайсці: пасварыцца з імі ці так?..»
— Я магу зразумець мастака, магу зразумець пісьменніка, як ён піша кніжкі,— раптам сказала Дануся, скончыўшы ігру.— Але як кампазітары ствараюць такую цудоўную музыку?.. Відаць, для гэтага трэба быць чарадзеем... О-ей, а чаго вы злуецеся?
У вачах яе было столькі просьбы, што я абмяк.
Дануся ўжо авалодала сабой і працягвала ролю гаспадыні.
— Ведаеце, калегі, а цётка Антося жыве ў нас пятнаццаць год, ды так і не навучылася вымаўляць слова «фартэпіяна». Кажа яго па-свойму — «партафяна»!
Але я не засмяяўся.
— Гэта мая скрыначка! — убачыла яна, што я бяру з тумбачкі карабок са слановай косці.— Тата прывёз з Японіі, калі працаваў там у аташэ. Праўда, прыгожая? Сюды яшчэ клала каляровыя паперкі ад цукерак... Янэчак, будзем зараз абедаць! Займіся чым-небудзь сам, а мы тым часам пойдзем на кухню гаспадарыць!

5
Застаўся я адзін і падумаў, што вось тут часта бывае пані Бацянская — жонка таго ваяводы, імя якога ведае кожны мужык маёй вёскі!.. Расхаджваюць тут генералы!.. Куды мяне занесла? Год таму назад хіба я сніў аб такім?..
Тут недзе выседжвае час і Браніслаў ды пазірае ласымі вачыма, як перад ім ходзіць генералава дачка!
Дануся ні разу не прапусціла сустрэчы са мной. Аднак у той жа час яна па-ранейшаму лічылася нявестай Любецкага, пра гэта ведала нават мая гаспадыня. Тады ж хто я такі? Хлапец для забавы?.. I Любецкі не можа не ведаць пра нашыя спатканні з Данусяй!.. На вёсцы, калі нявеста пойдзе з другім хлопцам, жаніх дасць ёй па мор-дзе і больш з ёй гаварыць нават не захоча!.. Іншая жонка няхай толькі гляне на чужога мужчыну!.. А сярод гэтага панства, кажуць, лічыцца шыкам мець палюбоўніка, і пра іх ведаюць мужыкі,жаніхі, ды робяць выгляд, што нічога не адбываецца, цьфу!..
Мяне апанавала злосць.
Каб супакоіцца, я заглянуў у суседні пакой. За шклом — кніжкі ў скураных пераплётах. Ля масіўнага стала — крэсла, абабітае цёмнай скурай. На сцяне — «круцыфікс»[17].
Генералаў кабінет!
Я ўвайшоў у пакой і спыніўся ля шафы з масіўнымі тамамі. Ча-мусьці старэнькія томікі з бібліятэкі беларускага музея прыцягвалі да сябе больш, так і хацелася гартаць іхнія пажоўклыя старонкі, упівац-ца вачыма ў старажытныя шрыфты, адчуваць сябе Калумбам. Гэтыя — у пышных пераплётах — выклікалі толькі павагу, нібы генеральша, калі крочыць у касцёл!
Адчыніў я шафу і пачаў перабіраць кніжкі.
У чырвоным каленкоры — дзесяць тамоў Юзэфа Пілсудскага. Пра што ён мог аж столькі напісаць?.. Пагартаў першы том. Копія заявы ў Харкаўскі універсітэт з просьбай прыняць на факультэт медыцыны. Гм... Пілсудскі — медык?.. Далей — стэнаграма пецяр-бургскага суда ад 29/ІУ 1887 года. О-го! Юзэфа з яго братам Браніславам судзілі за спробу забіць цара!..
Вось як я ведаў сваіх ворагаў! — Уражаны, паставіў я кніжкі.
У суседнім пакойчыку кінуліся ў вочы іконы. На адной з іх маці божая з адкрытым сэрцам на грудзях. Сінія і ружовыя фігуркі маткі боскай стаялі на падстаўках, Тут, відаць, моліцца генеральша. Ад пакоя павеяла касцёлам.
Агледзеўшы ўсё, я пачаў сумаваць.
На дварэ загрымела, збіралася на дождж. Успомнілася вуліца маёй вёскі пасля навальніцы. Цёпла і парна. Хмары яшчэ не разы-шліся, і таму змрочна. Прыемна хіліць да сну. За платамі заблытаныя дажджом і набрынялыя гронкі бэзавых кветак. На панадворках — хвалістыя лініі з трэсачак і кары — межы, дзе зусім нядаўна стаялі лу-жы. Уся прырода, напіўшыся дажджу, нібы ап'янела. Цішыня. Толькі жаласліва мэкае мокрае цяля, якое людзі забыліся адвязаць і ўпусціць у хлеў... А тут — смярдзючы горад, халодная кватэра генерала!..
Уцячы?..
Я ўсадзіў рукі ў кішэні і шалёна засвістаў, падрыгваючы нагой у калене. Мне і свістаць не хацелася, але рабіў гэта таму, што здавалася, бытта гэтак рабіў бы той, з каго я браў цяпер прыклад.
— Янэчку, каханы! — выскачыўшы з кухні, палымяна зашаптала Дануся і павісла ў мяне на шыі.
Зноў я размяк. Нацалаваўшыся да ап'япення, паставіў яе на падлогу.
— Будзь разумны,— узмалілася,— я цябе вельмі прашу, не крыўдзь Янусі...
— Ого, так і пакрыўдзіш гэтую цытру!
— Пацярпі! — горача зашаптала яна.— Тата выбраў мне яе ў сяброўкі яшчэ з першага класа гімназіі. Яна ведала ўсе мае сакрэты. Калі ішла да цябе на спатканне, дома казала, іду да Яніны, а яна потым пацвярджала... Мы ёй абавязаны... Будзеш разумны, праўда? Не задзірайся!
— Што з вамі зробіш!.. А ты добранькая таксама! Пакінула тут аднаго з іконамі і Пілсудскім...
— То ходзь да нас, мілы, будзеш дапамагаць! — пераконвала яна прыгожай інтанацыяй польскай мовы, якой, на жаль, нельга перадаць.— I цётку Антосю знарок адпусціла дадому, і пана Фелікса паслала ў Новую Вілейку — усё для цябе, дарагі!
— Толькі яшчэ раз засмяецца — і тады няхай злуе на сябе!
— Ну, ну, супакойся, вазьмі сябе ў рукі!..

6
На кухні ўсё выглядала так, бытта дзве дзяўчынкі, абвязаўшыся фартухамі, гулялі ў гаспадынь, маючы багатыя харчы. Няўмела адкрывалі яны банкі, ставілі на стол талеркі, запэцканыя ў муку, хадзілі ля пліты, перакульвалі каструлі...
— Мужчына, рэзаць хлеб! — з робленай весялосцю загадала Дануся. Яна была паміж двух агнёў, але і ў яе пачаў прабівацца на сяброўку гнеў.
Я ўзяўся за нож. У мяне атрымаліся тоўстыя лусты. Убачыўшы іх, Яніна, вядома, не стрымалася, зноў пырснула смехам. Наогул яна тут прысутнічала нібы для таго толькі, каб заўважаць мае памылкі. Ад яе вачэй я не ведаў, куды падзець рукі, як паставіць нагу. З-за яе і маўчаў, бо баяўся нарабіць памылак у польскай мове і паказацца смешным.
Абрэзаў бы я паненку даўно, ды яна не прапускала моманту ўсміхацца да мяне, бліскаць зубкамі. А найлепш было б наогул не звяртаць на яе ўвагі: сапраўды, хацеў я таго ці не, але я так сябе па-водзіў, што было з-за чаго смяяцца. Аднак тады я сам шукаў зачэпкі.
Селі мы за стол.
У нас дома ежу клалі ў місы як папала. Паненкі ж расклалі на талеркі сыр, каўбасу, селядзец мудрагелістымі ўзорамі, ды такімі прыгожымі, нібы іх мералі цыркулем і лінейкай. Шкада было нават разбураць гэтую прыгажосць.
— На гэта толькі трэба глядзець, а не есці! — дзівіўся я.
Яніна пырснула.
— Усё тут для цябе, не сумнявайся! — Дануся першы раз сказала мне перад Янінай «ты».
— Адкрывай! — падала яна штопар і бутэльку віна.
Я нязграбна дастаў корак, разліў ружовую вадкасць.
— Ну, на здароўе... За цябе! — узняла яна чарку.
Яе вочы засвяціліся ласкай і адданасцю. Каб не паказаць Яніне, як мяне гэта кранула, я свае вочы апусціў.
— Янэк, ты першы!
— Я не п'ю.
— Не п'е-еш?
— Не!
— Зусім?
— Ні кроплі.
Яніна пырснула.
У той час падпольшчыкі давалі сабе клятву ні ў якім выпадку не піць гарэлкі і не курыць. Клятву ўзялі і з мяне.
— Хоць крыху! — не адставала Дануся.
Па яе інтанацыі я адчуў, што такая якасць яшчэ больш узняла мяне ў вачах паненкі.
— Віно, кажуць, мазгі выбівае!.. Нават кроплі ў рот не вазьму гэтай атруты, не прасі!
Дануся не ведала, што рабіць.
— Не звяртайце на мяне ўвагі, піце самі. Няхай вам будзе на здароўе!
Яніна паднесла чарку да вуснаў, але на яе строга глянула Дануся, і паненка папярхнулася. Паставілі чаркі.
— То еш!
— О, гэту работу люблю, і жывот у мяне ўмяшчальны, будзь спакойная! — пачаў я выграбаць з талерак.
Яніна зноў пырснула.
З кніжак я ведаў, што багачы ў абед карыстаюцца сурвэткамі. Калі ж над руку трапіла накрухмаленая палатніна, я яе паклаў на буфет.
— Няхай ляжыць, будзеш выцірацца, Ясю!— заўважыла Дануся.
— Хіба я грудное дзіця і пачну тут бурбалкі пускаць?!. А, правіла добрага тону, прабач!..
Яніна на гэты раз ад смеху аж зайшлася. Ну, з мяне хопіць!.. Я ўскочыў з-за стала. Узнялася і Дануся.
— Не падабаецца табе? Не затрымліваю, можаш ісці! — заявіла яна, абураная, і паказала сяброўцы на дзверы; вочы яе блішчалі гневам.
— Дурніца! — захлынаючыся, здолела толькі выціснуць з сябе і пакацілася да выхада Яніна.
— Я табе гэтага ніколі не дарую! — кінула Дануся наўздагон сяброўцы і папрасіла мяне: — Еш, Янусь, калі ласка, не звяртай увагі, прашу!..

7
Але я ўжо больш не сеў. Раздражнёныя, выйшлі мы ў залу.
— Ну вось, нарэшце мы і адны!..— паспрабавала мяне развеся-ліць Дануся.— Я яе прагнала, ты здаволены?.. Панасі мяне на руках, Янэк... I сцісні моцна-моцна, як на гары, каб аж косці затрашчалі і дыхаць не было чым! О, як я люблю гэтыя ўладарныя рукі! Якія яны мне родныя!.. Яны ў цябе як з жалеза... Скажы, ты мяне кахаеш? Ну, гавары: слёзка мая...
На фартэпіяпа ў рамцы стаяла яо фатаграфія з Любецкім.
— Прасі князя, няхай носіць, рукі яго дарагім мылам пахнуць! — буркнуў я, успамінаючы спачувальную інтанацыю, з якой яна гаварыла «еш, Янусь!».— I няхай ён прызнаецца табе ў каханні! — кінуў я на фота.— Любецкі ўмее гэта рабіць куды лепш за мужыка!
— Ага, нездаволены, што прагнала яе? — успыхнула Данута.— Бачыла, як на яе пазіраў, як рысаваўся!
— Я рысаваўся?
— А то не? Нават какетнічаў!
— Я какетнічаў?
— А тады са студэнткай над Віліяй? Думаеш, дурная, нічога не бачу?
Расчырванелая і злосная, Дануся цяпер чамусьці нагадвала раз'юшаную кошку. Нешта прыгожае было ў яе гневе. Але пра гэта я ўспомніў потым.
— Ты што, ачумела? — не знаходзіў я слоў.
— Янэк, я, мажліва, і праўда ачумела, сказала глупства. Але ж гэтак далей нельга! Ты заўсёды такі грубы, няўважлівы... Узяў мяне лістоўкі разносіць, а пры сябрах сваіх не адважыўся падысці нават... Добра — іншыя зжаліліся, падабралі мяне!.. З-за цябе я столькі цярплю кожны дзень, кожную гадзіну, а ты гэтага нават не хочаш заўважаць...
— З-за мяне?
— З-за цябе!
— Гэта ты з-за мяне церпіш?
— Спецыяльна выправадзіла ўсіх з дому, каб ты лепш сябе адчуваў...
— Выправадзіла? Бо баялася, што цябе хто ўбачыць са мной. А вечарам, пры людзях, пойдзеш у тэатр з Любецкім!
— Ты несправядлівы! Я з ім нават...
— Ну?
— Я для цябе...
— Што ты для мяне? Ага, няма чаго і сказаць? У кіно днём і то баішся ісці!
Відаць, рэдка не памыляецца той, хто зробіць важны крок у сва-ім жыцці ў парыве злосці. I ў мяне тады злосць затуманіла мазгі. Я раптам убачыў і адчуў яшчэ раз усю ганьбу, якую перанёс у Вільні, і звязаў гэта з генералам і яго сям'ёй.
— Вы нават за чалавека мяне не лічыце! — закрычаў я.— Хто я для вас? Скажы, хто?!.
— Няпраўда...— У голасе Данусі пачуліся слёзы.— Ты не маеш права на мяне так гаварыць!
— Мо не, скажаш?
— Не!
— Не?
З кухні выйшаў белы і пушысты кот. Ён, як нічога но было, пытальным знакам выгнуў хрыбет, ляніва пацягнуўся, грэбнуў кіпцюрамі паркет, пазяхнуў ружовенькім роцікам, паставіў хвост трубой і накіраваўся да мяне.
— Мурэк! — пазвала яго Дануся і нагнулася, каб схаваць слёзы.
Кот прамурлыкаў.
— Бедны Мурэк, змок увесь на дажджы...
Мяне апанаваў новы прыступ злосці.
— А-га? Няма чаго больш сказаць? Хто я для цябе? Я скажу, калі маўчыш! Я для цябе — забава! Бы гэты кот!
Iя з усяе сілы ўдарыў яго нагой.
— Вя-аў! — прарэзліва віскнуў ён у паветры, грымнуўся аб сцяну, а пасля куляй сігануў пад шафу.
— Грубіян! — пачырванела ад абурэння Дануся і кінулася да шафы.— Што ты нарабіў, дзікун?!
Мяне гэта раззлавала яшчэ больш. Я зноў гнеўна загаварыў. Гаварыў на вясковы манер, не думаючы, што могуць пачуць суседзі, махаў кулакамі:
— Ды ідзі ты, урэшце, к чортавай мацеры са сваімі Янінамі, Любецкімі, Станеўскімі, буржуйка ты няшчасная! Гуляй тут са сваімі сабакамі, катамі, лялькамі! Або едзь у сваю Швейцарыю, там цябе чакаюць такія ж самыя!
Iвыбег на двор.

8
У наступны дзень, калі я вярнуўся з горада, гаспадыня з таямнічым выразам твару паведаміла:
— А ў вас былі госці і штосьці пакінулі!.. Я агледзеў пакой, але нічога не знайшоў.
— Пад падушкай! — падказала яна.
Я прыпадняў падушку. Там ляжаў доўгі карабок з шакаладам. На шаўковай істужцы блішчала сярэбраная лічба «19» і мае ініцыялы. Тады толькі я ўспомніў, што сёння дзень майго нараджэння. У той час у маёй вёсцы дзень нараджэння ніхто не адзначаў. Нават не было такой звычкі памятаць, калі ты нарадзіўся.
Здзіўлены, я пастаяў, падумаў. Потым узяў падарунак пад паху і пайшоў на двор.
Якраз у гэты момант да генералавых дзвярэй набліжаліся Браніслаў і ксёндз, які некалі частаваў мяне слівай. Дануся трымала Гектара за аброжу і какетліва казала:
— Прашу, праходзьце, ён не ўкусіць!
— Калі ласка, айцец Валенты! — ветліва прапускаў Браніслаў госця ў чорнай сутане, нібы быў тут гаспадаром.
Дануся, упэўніўшыся, што я на яе гляджу, адпусціла сабаку, пабегла да Брэніслава і, як мне здалося, радасна праказала:
— Дзень добры, пане Бронэк!
Я вярнуўся на кватэру.
— Вось і ўсё!— вымавіў я, цяжка ўздыхаючы. Азірнуўся навокал і ўпершышо ўбачыў, што мутна-зялёныя абоі на сценах з нейкімі тлустымі плямамі. Бр-р-р, якія агідныя!.. I як я тут жыў амаль цэлы год! Паўслухаўся. На кухні абедалі. Дзяўчынка карміла брата і павучала:
— Чаму ты бульбу не абіраеш? З лушпайкамі толькі некалі дзікуны елі!
— Ы-ы-ых!— са здзіўленнем уцягнуў у сябе паветра малы, робячы для сябе адкрыццё.— Тады хлеб людзі будуць есці калісь без скарынкі, так?!.
— Не выдумвай, дурань!..
Малы з захапленнем ужо казаў:
— А малако хало-однае, хало-однае, ну, проста нібы з-пад каровы! На, ты адно паспрабуй, Валя!
— Ну і няхай, а ты еш!
Тут нешта стукнула, палілося, і дзяўчынка закрычала зноў:
— О, разліў ужо! Выліжы, а то маме скажу!
— Выліжу, Валечка! — вінавата і пакорна паабяцаў хлопчык.
Пачулася сапенне, потым стараннае сёрбанне. Праз хвіліну сястра накінулася на брата зноў:
— Ты што бульбу раскідаеш?
— Яна не ўпала, Валечка. Я затрымаў яе нагамі. Во, глядзі, калі не верыш...
Бедныя, нават не ведаюць, што малако з-пад каровы якраз цёплае, а старую жанчыну прызвычаіліся называць мамай!..
Калі, бывала, яны садзіліся сям'ёй абедаць, прачка ніколі не бра-ла ў рот цэлага кавалка хлеба. Ела толькі недаедкі. Распускала тлушч на страву, вылівала яго да кроплі дзецям у талеркі, а сабе налівала супу ў пустую патэльню — ёй даставаўся толькі пах ад тлушчу!..
Я ўстаў, пайшоў на кухню і аддаў дзецям каробку з шакаладам.
Назаўтра цётка Антося прынесла мне пісьмо.
— Бярыце...
— Не вазьму!
— А то чаму? — спалохалася жанчына.— Вы ж не можаце жыць адно без аднаго!
— Хто гэта вы?
Антося глядзела на мяне з жахам.
— Яначка, чаго ж ты так?
— Было, ды сплыло!
— Чаму?