Кыска Хикәяләр - 2

Безнең ишегалдында малайлар тату түгел. Шуңа эчем пошып йөри. Пошмаслыкмыни? Өч малай җыелган җирдә икесе өченчесен кыйнамый китми. Югыйсә, күп тә түгелләр: җәмгысе алты малай. Шул алты бөртек бәгырь кисәге дә бер-берсен рәнҗетеп, кимсетеп торсын инде! Дуслык-татулык булмагач, тирә-якта да үзләренә юньле-башлы тормыш юк... Бәй, эссе җәй көнендә, урамга чыгарга куркып, атналар буе өйләрендә яталар адәм мәсхәрәләре. Бу вакытта аларны күрше урам малайлары өерләре белән сагалап, саклап йөриләр. Барыбер эләгә... Барыбер йөзләре җимерелә, авыз-борыннары кара канга бата...
Мин күрше малайларны татулаштыру хакында күп уйландым. Уйлана торгач, уйлап таптым... Сүзем шул хакта

* * *
Рушан исемле малай — араларында иң тәртипсезе. Мин аны бишенче-алтынчы сыйныфларда укый дип торам, ә ул өченчедә генә икән. Гәүдәгә нык, инде буын утыртырга керешкән бу малайдан бөтен бала да курка. Ләкин аның үзенең иң күрә алмаганы мәчеләр.
Беркөнне, ике мәчене бер-берсенә бәйләп, ачы итеп сызгырып җибәргәнен күреп калдым да, ипләп кенә барып, уң колагыннан эләктереп алдым.
— Китәле-е-е... — диде ул, борын астыннан гына мыгырданып.
Мин исә, бер-берсенә тагылып, җан ачысы белән чыелдап чабышып йөргән мәчеләр ягына күрсәтеп, үземнең кара эшемә керештем.
— Ә беләсеңме, мәчеләр колак итен бик яраталар икән, — дидем, — өзеп биримме берәрсен?
— Ә-ә-ә!.. Өзмә-ә-ә!..
— Бер колагың кала бит, шул җитеп торыр синең аңгыра башыңа!
Бу көнне Рушан чынлап та колаксыз кала язды. Читтән күзәтеп торучы малайлар каршында аның абруе нык төште бүген. Чөнки, минем кулдан ычкыну өчен, күз яшьләре белән елый-елый ялварырга туры килде аңа...

* * *
Руслан — тагын бер сугыш чукмары. Әмма ул үз тиңнәренә тияргә курка, күбрәк кечкенәләр белән булаша. Берьюлы дүрт-биш малайны, аларга өстәп берәр кызны бер өемгә өеп китү аңа берни тормый... Бөтен хикмәт тә шунда: ул бокс түгәрәгенә йөри. Мәктәбеннән бокс күнегүләре өйрәнеп кайта да, үзеннән кечерәк балаларны тезеп куеп, шул күнегүләрне сынап карый... Хәтәр күренеш бу: дүрт-биш малай, елардай булып, йөзләрен чытып басып торалар, ә бокс бияләйләре кигән Руслан аларның әле йөз-битенә, әле колак төбенә, әле янбаш-күкрәкләренә бәреп-сугып йөри...
Мин дә аптырап тормадым: бер көнне тоттым да үзен шул малайлар урынына бастырып куйдым. Аннары, теге вак балаларны чакырып китереп, бокс бияләйләре тоттырдым:
— Сугыгыз! — дидем.
— Юк, сукмыйбыз, аннан соң ул безне кыйный, — дип, бала-чагалар Русланга сугудан баш тарттылар.
— Менә шулай сугыгыз, менә шулай, менә шулай!.. — дип, мин аларга ничек сугарга кирәклеген күрсәттем.
Балалар алмашлап суга башладылар. Руслан качып китәргә уйлаган иде дә, мин аны шундук тотып алдым... Бераздан, «бокс шаукымы»на бирелеп, сугудан тәм таба башлаган малайларны үзем туктатырга мәҗбүр булдым.
— Җитте! Артыгы кирәкми... Ул инде суккан җирнең ничек авыртуын аңлады, — дидем.

* * *
Ленарга «футбол җене» кагылган. Кушаматы да шул хакта әйтеп тора, — «Марадона». Җәй дими, кыш дими, ул һәрвакыт туп тибә. Кышын башка балалар хоккей уйнаганда да туп тоткан булыр. Ләкин бер начар гадәте бар Ленарның. Бөтен балалар да, аның кебек, футбол яраталар, дип уйлый ул. Командаларга бүлеп, малайлардан туп уйната. Уйнамаганнарны кыйный.
Көчләп уйнаткач, кемнең уйныйсы килсен инде. Матур итеп кенә чакырырга була да соң... Юк, капитан буласы килә Ленарның, кычкырып әмер бирәсе, башкаларны үзенә буйсындырасы килә. Кайчакта «хулиган» Рушан белән «боксер» Руслан да аның ихтыярына буйсынырга мәҗбүрләр.
Бердәнбер көнне мин шул Ленар белән футбул уйнарга чыктым. Кулындагы тубын тартып алдым да бөтен көчемә тибеп җибәрдем. Аннары, күңелсез генә тубын алып килгән малайга талпан кебек ябыштым:
— Йә, уйна! Йәле!
Ишегалдында начар даным чыккан иде инде. Шуңа күрә, Ленар минем белән бик сакланып, хәтта шикләнеп- шөбһәләнеп уйнарга кереште. Бераздан бергә-бер уйнау аны ялкытты, ул бу мәрәкәне читтән күзәтеп торучы малайларны үзенә ярдәмгә чакыра башлады.
Ләкин мин ул малайларны уенга якын җибәрмәдем. Чөнки белә идем: минем белән уен Ленарга ошамый. Ни өчен, дисәң, туп аңа эләкми дә. Исәп 12:1 булганда, ниһаять, уен туктады. Мин үз максатыма ирешкән идем инде. Мыскыллап әйтеп тә куйдым әле:
— Иң элек уйнарга өйрән, аннары туп күтәреп йөрерсең, энекәш! — дидем.
Ленар моңа бик гарьләнде. Тубын күтәреп, башын аска иеп, үзен сырып алган малайларга күтәрелеп тә карамыйча, өенә кереп китте.

* * *
Фәннур дигән малайны да күптән күзәтеп йөрим. Ул күбрәк кызлар тирәсендә бөтерелә. Кызлар чыркылдаган тавыш ишетелсә, бел дә тор: ишегалдына Фәннур чыккан! Кызларның чәчләрен тартып, кулларын каерып, аларны уенчык тычкан белән куркытып йөрүче шул малай инде.
Шушы Фәннурне акылга утырту өчен җай үзеннән-үзе килеп чыкты. Беркөнне урам ягыннан ишетелгән чәрелдәвек тавышка тәрәзәдән башымны тыгып карасам, ни күрим: әлеге дә баягы Фәннур, Ләйлә исемле кызны каен агачына бәйләп куйган да, чын-чынлап «допрос» алып булаша:
— Исемең ничек?
Тегесе дәшми.
— Исемең ничек?
— Үзең дә беләсең бит...
— Белмим! Исемең ничек дим! Соңгы мәртәбә сорыйм. А то!.. — Фәннур, усал карашы белән укталып, кизәнеп куйды.
— Ләйлә...
— Фамилияң?
— Мирвәлиева...
— Әтиеңнең исеме?
— Самат...
— Әниең кем?
— Мәдинә...
— Ничәнчедә укыйсың?
— Синең белән бер класста...
— Ну?!
— Дүртенчедә...
Беләм инде, бернинди дә уен түгел бу. Фәннур юри интектерә кызны. Кызык өчен. Үзенең абруен күтәрү өчен. Малайларга кәмит кенә булсын: җыелышып, чырайларын боза-боза көлешеп, карап торалар.
Ничек өйдән йөгереп чыгуымны сизми дә калдым. Килеп тә җиттем, Фәннурнең күлмәк якасыннан эләктереп тә алдым. Аннары, күп сөйләшеп тормыйча, Ләйләне азат иттем, аның урынына Фәннурне бастырып, шытырдатып бәйләп тә куйдым.
«Тоткын» белән эшләрне бетергәч, бу әкәмәткә шаккатып карап торган кызлар ягына борылып:
— Барыгыз, бантиклар, тасмалар, кершән-сөрмәләр, помадалар алып чыгыгыз, хәзер Фәннурдән кыз ясыйбыз, — дидем.
Кызлар зиһенле булып чыктылар, бер-берсенә карашып алдылар да өйләренә йөгерделәр...
Фәннурдән кыз ясау әлләни кыен булмады. Җәй көне малайлар чәч алдырмыйлар бит. Ирененә помада сөртеп җибәрүгә, Фәннургә шундук кызлар төсе кереп китте. Миңа кызлар булыша башладылар. Башын як-якка чайкап, бантик бәйләтмәскә тырышкан малайның маңгаена бер генә чирттем, шундук шым булды. Бераздан Фәннуребез, йөзләрен алартып, иреннәрен кызартып, күзләренә сөрмә тартып, баш очында ак бантигын җилфердәтеп, бөтен ишегалдын ямьләп-балкытып тора иде инде. Шуңа игътибар иттем: читтән генә күзәтеп торучы малайлар бу юлы көлмиләр дә, үртәшмиләр дә... Аларның аптыраулы чыраенда: «Безнең башка каян килеп чыктың әле син?» — дип сорауны гына укырга була иде.

* * *
Атна-ун көн дигәндә ишегалдындагы малайларны «акылга утыртып» чыктым. Күзгә күренеп үзгәрделәр тегеләр. Баштарак сагаеп, басынкыланып калдылар, аннары үзара пышан-пышан сөйләшеп, серләшеп йөри башладылар.
Ә беркөнне якындагы урман сукмагыннан көлешә-көлешә кайтып килүләрен күргәч, бөтенләй аптырадым: нәрсә булган боларга? Бу малайларның мондый тату һәм дус чакларын күптән күргәнем юк иде ләса...
Кулларында — төрле зурлыктагы көрәкләр. Балыкка төшәргә суалчан казып кайталардыр, мөгаен, дип уйладым. Шулай да, якын бармадым, сер бирмичә генә, күрмәгәнгә салышып узып киттем.
Мин бу вакытта урманга йөрергә чыгам. Үзем генә белгән бер сукмак бар. Шуннан йөреп кайтмасам, эшем-эш, язуым-язу булмый...
Урман эчендә менә югалам, менә югалам дип барган сукмак, ниһаять, бер ачыклыкка килеп чыкты. Мин туктап ял итә торган урын бу. Шушында, башларны әйләндерерлек хуш исле үлән өстенә җәелеп утырып, яисә шул хәтфә чирәмлеккә чалкан төшеп, бераз күккә карап яту да күңелемә тынычлык, җаныма бәрәкәт бирә...
Бу юлы да шул сихри ачыклыкка тайпылып кердем. Ләкин, ике-өч адым атларга өлгермәдем, ниндидер төпсез, шыксыз упкынга очып төшеп киттем. Моның ни-нәрсә булуын аңышып өлгергәнче, шапылдап, салкын, дымлы балчык өстенә барып та төштем...
— Ыһ!.. Шайтан алгыры!
— Кай җиремдер каймыкты, каерылды, кай җиремдер, сыдырылып, тоташ җәрәхәткә әверелде; тәндәге сызлавык бераздан бәгырьгә үтте, җанга төште, һәм мин үземнең бик уңайсыз бер хәлдә калуымны аңлый башладым. Кемгәдер, нәрсәгәдер ачуым килде. Кем тозагы бу? Кемгә казылган чокыр? Кем этлеге?..
Шунда гына әрнүле зиһенемдә бердәнбер, әмма бик якты уй балкып китте: «Әллә... теге малайлар казып киттеләрем? Шулар әлбәттә! Соңгы көннәрдә минем якка хәйләкәр карап үтәләр иде, шушыңа булган икән...» Бер-бер артлы, күз алдымнан Рушанның, Русланның, Ленарның, Фәннурнең, бүтән малайларның йөзләре чагылып үтте. Алар шат иде. Үзләре эшләгән этлектән куанышып, көлешеп торалар иде...
Яшермим, мондый көлке хәлгә төшүемә мин нык үртәлдем. Гарьләндем. Эчемнән генә янап та куйдым: «Ну кулыма эләксәгез!..» Ләкин шул минутта ук ачуымнан кире кайттым. Нигә һаваланырга? Бөтенесе дә тәртиптә бит, бөтенесе дә үз урынында. Малайлар хәзер бергә, ә мин... мин, аларга артык сер бирмичә, хәтта беркемгә дә катышы булмаган бер җан кебек, менә шушы агач кебек, яисә күк йөзендә салмак кына йөзеп йөргән болыт шикелле, элеккечә, тынычлап яши башлармын...

30-31 гыйнвар, 2003 ел.


ХАК ЧИШМӘСЕ
(Хикәя)

Начар хәбәр тиз тарала бит ул. «Скотник Нурулла Исмай хатыны Гөлшаһидә белән йоклаган», — дигән хәбәр дә яшен тизлегендә авылга таралды. Начар сүзгә кеше тизрәк тә ышана. Гөбеле халкы да бу хәбәргә шундук ышанды. Әлбәттә инде, Гөлшаһидәнең кат-кат ант яңартуына да карамастан, Исмай да ышанган, озаклап уйлап-нитеп тормаган, унбиш ел бергә яшәгән хатынын, ике баласы белән бергә, куган да чыгарган.
Эш нәрсәдәме? Эш шунда ки, Гөлшаһидә белән йоклавы хакында Нурулла үзе мактанып йөргән. Хәтта әйткән: «Карарлык, тотарлык җире дә юк икән аның, такта да кайры гына», — дигән, ди. Менә шушы сүздән башлана да инде тирә-юньне тетрәндергән бу тарих.
Гөбеле авылында ялган кичерелми. Ялганчы кеше мәңгелеккә кара мөһер ала. Нәселдән нәселгә сугылып килә торган әлеге мөһер бу якларда бик күп кешенең канына тоз салган, язмыш юлларын бутап ташлаган. Шуңа күрә дә, Гөбеледә алдарга, ялганларга тырышмыйлар. Ничек кенә кыен булса да, хак дөресен әйтеп сөйләшәләр.
Аннары... Сүзем менә шушы «аннары» турында да инде.
Гөбеледә күптәннән бер сәер йола яшәп килә. Кеше теленә кергәннәрне якындагы Күке тавы итәгенә урнашкан Хак чишмәсенә алып барып, «ант эчергәннәр»... Ант дигәнең шул чишмә суы үзе була инде. Су эчергән чакта сорыйлар икән: «Әйткәннәрең дөресме?» — янәсе. Бу изге чишмә янында кеше гел дөресен генә сөйли башлый, имеш.
Шулай да, бүгенге авыл бу йоладан читләшкән. Дөресрәге, читләштерелгән. Совет власте вакытында ялганда гаепләнгәннәрне авыл советына алып килә башлаганнар. Кешенең ялганчымы-түгелме икәнен авыл советы рәисе билгеләгән. Хәзер авыл советы да, аның рәисе дә юк инде.
Нурулла белән Гөлшаһидә хакында ямьсез сүз таралгач, Гөбеле авылы халкы әнә шул борынгы йоланы исенә төшерде. Бу хакта авыл картлары мәчеткә җыелып сөйләшкәннәр. Иң өлкәннәрдән саналган Имамгали агай әйткән, ди:
— Халыкка белдерегез, бу җомгада бөтен авыл белән Хак чишмәсенә барабыз, Нуруллага ант суы эчерәбез, — дигән.
Гөбеле авылы бу хәбәрне тыныч кабул итте. Һәрхәлдә, шаркылдап көлүче дә, артык кайгыручы да булмады. Кайчандыр, ялганы өчен, Хак чишмәсе каршындагы сазга батып үлгән Сирай нәселе кешеләре генә, үзләренең бабаларын исләренә төшереп, ямьсезләнеп, карганып йөргәннәр, ди.
Ничек кенә булмасын, хакыйкатьне барыбер ачыкларга кирәк, шуңа күрә, авыл картлары ничәмә-ничә еллар онытылып торган изге йолага үзләренең фатихаларын биргәннәр. Биреп кенә дә калмаганнар, үзләре оештырып, үзләре үк башкарып чыгарга карар кылганнар. Аңлашыла, кешеләр язмышы хәл ителә бит, хатын-кыз язмышы, балалар язмышы, гаилә язмышы... Авыл язмышы да хәл ителә иде бу көнне. Әнә бит Нурулланың җавабын ишетергә бөтен авыл чыккан.
Иң алдан Имамгали агай белән Нурулла баралар. Нурулла күңелле елмаеп бара. Әллә сер бирмәскә генә тырышамы? Шулайдыр, әнә — күз төпләренә куна башлаган җыерчыклар тартылып-тартылып куялар. Салмак җилгә җилфер-җилфер килеп барган бөдрә чәчләре ул арада калтыранып ала. Барыбер дулкынлана, борчыла Нурулла. Борчылмаслыкмыни — артыннан бөтен авыл бара бит...Үз-үзенә, үзенең рухына, көченә ышана Нурулла, ләкин... Ләкин, ләкин, ләкин... «Хак чишмәсе» булса ни?! Нәрсә эшли ала ул аның белән? Ни эшли ала? Юк, курыкмый Нурулла чишмәдән, тик... Бераз шүрли генә...
Имамгали белән Нурулла артыннан бер төркем авыл картлары ияргән. Сабир карт, Хәтми бабай, Мөнир ага, Вафа хәзрәт, мәчет тирәсендә йөргән тагын берничә кеше алардан тотам да калмый киләләр... Йөзләре үтә дә җитди, карашлары, йөрешләре дә җитди, әнә, бераз киләләр, киләләр дә, сүз куешкандай, барысы бергә Хак чишмәсе тибеп чыккан Күке тавына күтәрелеп карыйлар... Алар да сагаялар, шикләнәләр, хәтта шүрлиләр, ахры, бу чишмәдән...
Картлар төркеменнән арттарак тагын ике халык күче пәйда булды. Берсе — хатын-кызлар төркеме, аның башында килүче әбиләр рәтендә, авызын яулык белән каплаган, кайгы-борчуларыннан сөртенә язардай булып сыгылып төшкән Гөлшаһидә бара, икенче төркемне аның ире — Исмай җитәкләгән. Менә шундый Сабантуй!
Авылдан Күке тавына кадәр — чакрымлап ара. Чынлык белән хакыйкать арасы. Гомер арасы... Шушы араны узганда һәр кеше үз гемерен кабат кичерәдер шул үзенең изге һәм гөнаһлы гамәлләрен кабат күз алдыннан кичерәдер... Ходай Тәгалә бу тауны шуның өчен дә авылдан читтәрәк өеп куйгандыр әле... Уйлансыннар, тәүфикъка килсеннәр, хакыйкатькә кайтсыннар, дигәндер. Ә чишмәнең әллә нинди сихере дә, көче дә юктыр. Сихер, көч менә шушы бер чакрым аралыктадыр, бәлки? Шулайдыр... Әнә — Нурулла да уйлана. Гөлшаһидә дә уйчан, гамьле. Ул һаман әле үзенең ап-ак, чибәр йөзен кулъяулыгы белән каплап бара. Күзләре генә калган. Зәңгәр күкнең кыйпылчыгы кебек... Елыйлар... Күк елый... Күз яшьләре, чишмә кебек, шушы күк кисәкләреннән тын гына, тыйнак кына тибеп чыгалар да җиргә тамалар, бөтен аланны чылатып бетерәләр...
Исмайның кояшта янып, кыр тузанына каткан кара тут йөзе таштан коелган кебек. Болай да кысык күзләре бөтенләй ябылып беткәннәр, куе кашларына ак төс кунган. Чәченә дә күптән чал керә башлаган. Аның тормышы, тормышы гына түгел, язмышы хәл ителә шул бүген. Шушы берничә көндә хатынын, балаларын сагынып бетте инде ул. Тик... Күңел дә бар бит әле. Күңел белән нишләргә?! Ышана ул анысы, ышана Гөлшаһидәсенә. Яратышып, сөешеп өйләнешкән, матур, тигез гомер кичерешкән хәләле бит ул аның. Ләкин... Теге гөнаһ шомлыгы да ышандырып сөйли, диләр. Күңел түренә, кара елан кебек, шик-шөбһә барыбер шуышып кереп өлгерде... Һәм үзенекен итте — Исмайның теле, кулы булып, иң газиз җаннарны өеннән куып чыгарды... Ах, тиле, тиле! Нишләп тиле булсын?! Кем белә Гөлшаһидә белән Нурулла арасында ни булганын?!. Белсә, шушы чишмә генә белә аладыр...
Халыкның Хак чишмәсе буена тупланып, урнашып бетүен көтебрәк торды да, Имамгали карт урталыкка чыкты.
— Җәмәгать!..
Халык шаулаша иде әле. Шуңа күрә тагын бер мәртәбә кабатларга туры килде:
— Җәмәгать, җыелып беттегезме?
Картлар төркемендә торган Хәтми абзый бөтен гәүдәсе белән алгарак омтылгандай итте дә, исәп-хисап биргәндәге кебек, җитди кыяфәттә сөйләп китте:
— Җиде кеше юк. Ике карчык авыру, өч бала — шәһәрдә, Кәшфи кордаш урман кисә, Хәләф — исерек... Калганнар — монда.
— Исмай белән Гөлшаһидә мондамы?
Юри сорый Имамгали карт. Монда икәнлекләрен белә торып сорый. Шулай кирәк. Йоласы шундый.
— Мондалар.
— Нурулла мондамы? — Бу сорау да йола саклап кына бирелә.
— Монда.
Халыкка кызык. Балалар пырхылдап көлеп куялар. Яшьләр елмаеп-сынап карап торалар. Алар арасында, сөйгәннәрен шушы чишмә буена алып килеп, ант иткәннәр бар. Өлкәнрәкләр, җитди чырай чыгарып, шомланып калганнар. Иң өлкәннәр арасында бу йоланы күреп белгәннәр дә бар, ахры. Алар, янәшәдәге берәр колакка үрелеп, бу серле йолага аңлатма биреп баралар...
— Менә хәзер халыктан сорарга тиеш. Берьюлы җавап бирергә тиешбез...
— Ант йоласын башлыйбызмы?
— Баш-лый-быз!..
— Нурулла, башлыйбызмы?
— Башлыйк инде, ә? Күпме көтәргә була!
— Хәерле сәгатьтә!
— Амин!
Имамгали карт чишмә ягына, дөресрәге, тауга таба борылып басты. Кешеләрдән аермалы буларак, Күке тавы гаять дәрәҗәдә тыныч иде. Аның чишмә дымыннан ишелеп төшкән кызыл балчыгы да, шул кызыл ярдан төртеп чыккан агач улак та, чишмә төбендәге күлдәвек тә, ул күлдәвекнең тап уртасында уйнаклап торган нәни «пәри туе» да авыл тормышында яшәп, катлаулы гомер кичергән бу Хода бәндәләрен уйлап чыгарган уенга шактый битараф иде. Бу тау мең-миллион еллар шулай торган, чишмә үзе дә кимен куймыйдыр... Шуңа күрә дә алар кешеләрдән өстендер, изгерәктер... Шуңа күрә дә алар кешеләр өстеннән хөкем йөртергә хаклыдыр? Хикмәт шунда гына микән? Юктыр, тирәндәрәктер.
Тирәндәрәк? Әйе шул, бездәге чишмәләр кайчандыр ерак бабаларыбыз яшәгән диңгезләр белән тоташкан булган, диләр. Шул нәсел бабаларыбызның рухлары яшидер әле бу чишмәләрдә? Алар һаман безне гөнаһ, хилаф эшләрдән саклап калырга тырышалардыр, нәселне саф, иманлы, миһербанлы итеп тотарга телиләрдер? Дөресе шулдыр. Юкса, ничәмә-ничә елдан соң, ничәмә-ничә буыннан соң шушы сәер йола ерак оныкларының хәтеренә төшәр идемени?
— Йә, Нурулла Хәернас улы, килеп бас чишмә каршына.
— Бастым, ну, шуннан?
— Кулыңны чишмә өстенә суз.
— Ну, суздым.
— Тоясыңмы?
— Нәрсәне?
— Чишмәне тоясыңмы?
— Кем белә... Тоям бугай.
— Хәзер менә шушы чынаякны ал. — Имамгали карт Хәтми бабай китереп тоттырган чынаякны кулына алды да, бер мәл тын калып, дога гаменә бирелеп торганнан соң, Нуруллага сузды. — Чишмәдән су алып эч. Җавап тотучы бәндә бу әмерне дә җиренә җиткереп үтәде. Буш чынаякны кабат Имамгали картка сузды.
— Син бөтен халык алдында: «Исмай хатыны Гөлшаһидә белән йокладым», — дип әйттеңме?
— Әйттем.
— Юк, тутырып җавап бир.
— Мин... Бөтен халык алдында... Исмай хатыны Гөлшаһидә белән йокладым, дип әйттем.
— Хәзер тагын бер мәртәбә җавап бир: «Исмай хатыны Гөлшаһидә белән йокладым», — дигәндә син хак дөресен әйттеңме, әллә ялганладыңмы?
Имамгали карт бик җитди иде. Халык арасында да шылт иткән тавыш юк. Бигрәк тә Гөлшаһидә басып торган хатын-кызлар төркеме ягында үлем тынлыгы хөкем сөрә. Ирләр ягында да шомлы күренеш: Исмай, алгарак чыгып, бөтен йөзе, гәүдәсе белән, хәтта күңеле, җаны белән чишмә ягына укталган...
Нурулла дәшмичәрәк торды. Имамгали картның сүзе бетмәгән икән әле:
— Ашыкма, олан. Уйла. Уйларыңда шушы дога ярдәм кылсын... — Менә ул, учларын алга җәеп, гаҗәеп моңлы, аһәңле тавыш белән, дога укый башлады: — Бисмиллаһир-рахманир-рахим. Иннә әгътайнәхәл-кәүсәр. Фәсалли лираббикә үәнхәр. Иннә шаниэәкә һүәл-әбтәр...
Дога укылып бетте. Имамгали карт «амин» тотты. Халык та аңа иярде. Нурулла һаман дәшмәде. Ул, ниндидер сихри шаукымга эләгеп, сәер бер йокыга талган кебек тора иде.
Имамгил карт каты гына эндәште:
— Җавап бир, Хода бәндәсе! Хак дөресен әйттеңме, әллә ялганладыңмы?
— Хак дөресен әйттем!
Шунда әллә нәрсә булды... Күке тавы ишелеп, дөнья җимерелеп төште диярсең... Иң элек хатын-кызлар гөжләп алдылар. Аннады Гөлшаһидә, үкереп, ачыргаланып, чирәм өстенә ауды, ирләр ягыннан Исмай җибәргән чатлы күсәк аның ягына очты... Балалар елый башлады... Кемдер сүгенеп куйды, кемдер рәнҗеп карганды, кемдер кемнедер якларга, акларга тырышты, кемдер, Ходайны исенә төшереп, сабырлыкка чакырды...
Халык озак таралды. Иң элек ярым һушсыз Гөлшаһидәне алып киттеләр. Аннары, кай арада аракы кабып өлгергән Исмайны култыклап алдылар... Иң ахырдан картлар кузгалды. Аларның йөзләренә, күзләренә карап кына нәрсә уйлауларын аңлау кыен иде. Ләкин, барыбер, шатлыкка караганда, борчу, көенеч күбрәк иде аларның чыраенда. Ниндидер борынгы, тирихи гамь бар иде бу исәпсез-хисапсыз җыерчыкларда...
Бераздан Хак чишмәсе буенда Нурулла берүзе торып калды. Әле генә булып узган йола шаукымыннан һаман котыла алмый интегә иде, ахры. Ниһаять, ул кинәт уянган кебек, дертләп кузгалып куйды, сак кына башын борып, тирә-ягына каранып алды. Менә аның үтә дә җитди йөзенә беренче елмаю җыерчыклары йөгерде, бу елмаю тиз арада аның күзләренә үрмәләде, тиздән бөтен барлыгын ялмап алды. Гади генә елмаю түгел иде бу. Ниндидер күтәренкелек, хәтта тантана бар иде анда. Сизелер-сизелмәс кенә хәйлә чалымнары да сиземләнә кебек...
— Ну, шуннан?.. Күрдеңме инде? Хәзер әйтеп карасыннар абзаңны алдакчы дип... Бер генә сүз әйтеп карасыннар! — Нурулла, үзе дә сизмәстән, Хак чишмәсе белән сөйләшә башлаган иде. Ә чишмәгә нәрсә — аңа ул бар ни, юк ни — челтерәп ага бирә. — Ну, кем көчле соң инде? Кем? Ниндидер хорафатка, шайтан вәсвәсәвенә ышанып, үзләре көлкегә калдылар. Шул булды. Нәрсәң бар соң синең? «Хак чишмәсе» дигәч тә... Телим икән, мең ел аккан дип тормам, томалыйм да куям! Моннан соң кеше күңеленә коткы салып агып ятмассың!.. Телим икән, менә шушы суыңны болгатып, пычратып, адәм карамаслык хәлгә китерәм!..
Чишмә җавап бирмәде. Ул һаман үз көенә тыныч, салмак кына акты да акты...
Бу хәл Нурулланы чыгарыннан чыгарды. Нишләп әле ул тыныч, нигә шулай аңардан көлгән кебек кылана?
Нурулла, җен ачулары чыгып, аяк киемнәрен салып ташлады, пинжәген тотып атты. Аннары, җил-җил килеп, чишмә алдындагы кечкенә сулыкка кереп китте. Кереп тә китте, тибенә-тибенә, аның саф суын болгата башлады, аннары, балаларча такмаклап, сикеренергә үк кереште.
Читтән берәрсе карап торса, аның хакында тилергән, акылдан язган дип уйлар иде мөгаен... Һәм ялгышмас иде. Нурулла бу минутта чынлап та акылдан язып бара иде...
— Менә шулай таптап бетерәм!
Чишмә, никтер, аңа җавап итеп, бер сүз дә дәшмәде.
— Менә шулай томалап үтерәм!
Чишмә дәшмәде.
— Кансыз калдырам!
Чишмә, акты да акты...
— Җансыз калдырам!
Чишмә, акты да акты...
— Дөмек! Дөмек! Дөмек!
Чишмә һаман тыныч кына агуында булды...
Ямьсез җикеренеп, такмаклап торган Нурулла, үз ачуы белән мавыгып, тау аланындагы сазлыкка бата башлавын сизмәде дә. Саз балчыгы тезенә җитә башлагач кына аңына килде ул. Ләкин соң иде инде. Ничек кенә тырышса да, ул сазлыктан сыңар аягын да тартып ала алмады, киресенчә кош кебек талпынган арада, саз суы һаман өскә — ботларына, аннары биленә үрмәләде, күкрәгенә җитте... Менә ул үзенең афәтен тоеп, җан ачысы белән кычкырып җибәрде. Бу зәһәр тавыш, шул ук мизгелдә кырлар аша үтеп, авылга җитеп килүче халыкка барып иреште.
Сискәнеп, дәррәү шул якка борылып карадылар. Иңрәүле тавыш тагын кабатланды. Таныдылар: бу — скотник Нурулланың җан авазы иде. Ләкин, нишләптер, кешеләр үзләрен бик сәер тоттылар. Хак чишмәсе ягына карангалап, таптанып тордылар да, тавыш-тынсыз гына үз сукмакларына төшеп, йортларына таралыштылар...
15 август, 2003 ел.



ТУЙ КОТЛАВЫ
(Хикәя-диалог)

- Алло...
- Алло-алло!
- Алло, тыңлыйм...
- Алло, исәнмесез!..
- Исәнмесез! Сез кем?
- Мин – Наҗия.
- Наҗия? Кем соң сез?
- Наҗия мин...
- Анысын аңладым. Сезгә кем кирәк?
- Миңа язучы абый кирәк.
- Кем-кем?
- Язучы абый. Шигырь язучы...
- Ну, мин язучы...
- Ой! Сез язучымыни? Алайса, сез кирәк тә инде миңа!
- Нигә мин сезгә? Берни дә аңламыйм... Мин гомумән сезне белмим...Сез дә мине белмисез, шулаймы?
- Шулай... Белмим...
-Димәк... ялгышкансыз булып чыга. Сау булыгыз...
- Юк-юк! Зинһар өчен, трубканы куймагыз! Зинһар...
- Шуннан? Ни тагы?
- Мин сезне белгән кешеләрне беләм. Шул дусларыгыз телефон номерыгызны бирде дә инде...
- Алар ялгышканнар. Миңа сезнең хакта беркем бер сүз әйтмәде.
- Чынлап та әйтмәделәрме?
- Чынлап та әйтмәделәр...
- Минем үтенечне дә җиткермәделәрме?
- Юк, үтенечегезне дә җиткермәделәр...
- Нишләп икән?
- Анысын инде үзләреннән сорагыз. Ә нинди үтенеч иде? Просто кызык...
- Ә миңа кызык түгел. Мин сезгә бик өметләнгән идем. Хәзер миңа нишләргә инде – белмим...
- Шулай да, әйтеп карагыз...
- Үтенеч дип... Туй котлавы язып бирерсез дип ышандырганнар иде.
- Туй шигыре? Котлау?
- Хәзер бит шундый гадәт – бөтен кеше туйда шигырь укый...
- Ә кемнең туе?
- Үземнең туем...
- Ә? Үзегезнең туйга үзегез котлау укыйсызмы?
- Юк ла, туй гына минеке. Ә менә котлау - әнкәй белән әткәй өчен. Бөтен кеше шигырь укыганда без генә авызга су кабып утырмабыз инде, дип күзне дә ачырмыйлар... Шулар өчен котлау шигыренә заказ бирергә иде. Акчасыннан тормыйм, бар минем акчам!..
- Кайда эшлисез соң сез? Беренче күргән, ишеткән кешегә, “акчам күп, акчам күп”, дип сөрән салып торасыз...
- Гафу итегез... Банкта эшлим мин. Әткәй-әнкәй авылда. Үзем шәһәрдә торам. Эшләп бер бүлмәле булса да фатир алдым. Үзем генә яшим... Яшәдем...
- Ә кияү кем? Ул да акча янчыгымы?
- Юк ла... Көлмәгез зинһар... Аның каравы әйбәт кеше ул.
- Кайда эшли? Кем булып?
- Әлегә эшләми. Ләкин урнашачак. Мин аңа ышанам...
- Алай икән...
- Нидер килешеп бетмиме әллә?.. Нидер ошамыймы?
- Юк-юк, барысы да ошый...
- Язасызмы инде?
- Миңа заказ бигән кеше юк бит әле.
- Менә мин бирәм.
- Сез исәпләнмисез. Ә менә шушы минутта сезнен теге танышыгыз икенче бер язучыга туй котлавы язарга заказ биреп торса?
- Анысы шулай инде...
- Ярый, хушыгыз!
- Туктагыз әле! Тагын бер-ике генә сүз... Әйтегез әле: сез туй котлавы яза аласыз бит?
- Яза алам әлбәттә! Мин бит профессионал. Ә профессионал барлык әдәби жанрларда да эшли белергә тиеш...
- Сез генә язып бирегез соң шул шигырь кисәген, ә?
- Язмыйм. Яза алмаганга түгел. Уйламагыз тагы...
- Нигә язмыйсыз?
- Язмыйм. Сәбәпләре бар.
- Мин ошамадыммы сезгэ?
- Аның өчен түгел...
- Ошамадым-ошамадым... Бу нинди бәйләнчек кыз булды инде, дип уйлыйсыз, шулаймы?
- Юк дигәч юк! Бәйләнчеклек бар инде үзегездә. Алай зыянлы түгел, таманча гына...
- Бер дә бәйләнмәс идем, бик кирәк ул шигырь миңа. Шушы минутта авылда әнкәй белән әткәй шигырь көтеп утыра. Иртәгә язылышабыз инде... Килүләренә кулларына тоттырырга кирәк.
- Ышаныгыз, бик язар идем дә... Нигә язмаска? Бигрәк тә шундый мөлаем кызый сорап торганда... Тик...яза алмыйм шул.
- Нигә инде?
- Миңа туй котлавы язарга ярамый.
- Сез бик серле сөйләшәсез... Мин берни дә аңламыйм...
- Мин үзем дә аңлап бетерә алмыйм шул, кем... Наҗия туташ... Әллә нинди галәмәт булды бу. Уйлап карагыз: кемнәргә туй котлавы язып бирәм – шулар һич кенә дә яшәп китә алмыйлар, шундук аерылышалар...
- Чынлапмы?
- Нигә сезне алдарга?.. Шулай – аерылышалар да куялар... Үземә дә кыен булып китә. Бәхетсезлекләренә мин гаепле диярсең... Аннары аларның күзләренә күренергә куркып яшим. Сезнең белән дә шулай булсынмы?
- Юк-юк, без аерылышырга тиеш түгел...
- Шулай булгач, миннән шигырь сорама, яме, акыллым...
- Сорамыйм. Без бәхетле булачакбыз. Мин моны беләм.
- Шулай булсын! Сезгә бәхет телим! Ә хәзер сау булыгыз!
- Хушыгыз... Ә! Тагын беразга гына мөмкинме сезне?
- Йә, тыңлыйм.
- Сез бит шигырь язасыз?
- Язам.
- Укыгыз әле берәр шигырегезне... Мәхәббәт хакында булсын. Кайнар сөю хакында...
- Мин кайнар мәхәббәт хакында язмыйм шул. Мин күбрәк сагышлы, моңсу хис-тойгылар белән язам... Алай ук моңлы-зарлы булуын теләмәсәм дә, гел сагышлы чыга минем әсәрләр... Күңел халәтем шундый минем...
- Алай да буламыни? Шигырь кәефкә генә карамыймыни?
- Юк шул. Беләсең килсә, һәр күңелнең үз халәте була. Бервакытта да үзгәрми торган халәте... Кем сагышлы, кем дәртле...
- Ә мин нинди?
- Сездә... бәхетсезлеккә караганда бәхет күбрәк. Шул хакта гына әйтә алам. Калганы минем өчен караңгы...
- Укыгыз инде, ә? Үтенеп сорыйм! Миңа бөтен шигырь дә ошый. Мин кечкенәдән шигырь яратам!..
- Ярый, алайса... Тыңлагыз.
Мәхәббәткә исем кушып булса,
Бирер идем синең исемне.
Мәхәббәткә җан да өреп булса,
Өрер идем сөю хисемне...

Мәхәббәткә күзләр кирәк булса,
Карашларым менә - алыгыз!..
Тик. алганчы, шушы күземдәге
Сагышымны карап калыгыз...

Мәхәббәткә сүзләр кирәк әле.
“Сөям!” – дияр өчен кирәк ул.
Мәхәббәтнең йөрәге дә була,
Эзләмәгез – минем йөрәк ул!

Мәхәббәткә барысы да кирәк,
Ярсу язы, моңсу көзе дә...
Кайгы-хәсрәт кенә кирәк түгел,
Ул сагыштан тора үзе дә...

- Рәхмәт... Бик ошады... Тагын укыгыз...
- Онытмадыгызмы – иртәгә сезнең туй?
- Укызыгыз, зинһар!..
- Укыйм... Хәтергә ни килә - шуны укыйм. Күңелегезгә авыр алмагыз, яме... Йөрәгегезгә якын җибәрмәгез. Болар –минем сагыш...
“Килермен, көт”, - дисең...
Миннән
Котылу өчен генә.
Өзәсең серле әкиятнең
Иң кызык төшен генә...

Күптән беләм: сүзләреңдә
Әрнеп яткан ялган бар.
Алар иң татлы хыялны
Өзеп, тартып алганнар...

Үпкәм юк. Изге җаннарга
Үпкәләп булмый икән.
Күңелдә - сөю дәрьясы,
Ул мәңге тулмый икән...

Хыялларыма юл авыр, -
Бары үр генә алда...
Менә - язмышымны сузам, -
Тагын бер генә алда!

Алдану газапларына
Тагын бер генә төшим.
Алдарак кебек
иң матур,
Татлы-газаплы төшем!..

х х х

Йөгереп-йөгереп барырмын да
Күккә китәрмен кебек.
Учларыңа кунармын, йә
Очып үтәрмен үбеп...
Күз нурларыңның ятьмәсе
Үзенә тартып алыр...
Һәм тау кадәрле җанымнан
Бөртек моң ятып калыр.
Очармын-очармын да
бер
Төшәрмен утка, беләм...
Барыбер йөрәк пәрасен
Кайрый-канатка теләм!

х х х

Мин кич буе сиңа хатлар яздым,
Мин төн буе сине сагындым.
Әллә ничек кенә, ялгыш кына
Иң авырткан җиргә кагылдык.

Мәхәббәтнең бәхетсезе булмый,
Моңсу, сагышлысы булса да.
Шуңа күрә мин еламыйм, юк-юк,
Күзләремә яшьләр тулса да...

Кайчан гына, кайчан күрешербез,
Сагышыма беттем сабышып...
Язган хатларымны канат итеп,
Җаннар гына йөри кавышып...
Шул җитәрме? Алло... Сез кайда!.. Ник дәшмисез? Алло!
- Мин монда...
- Әллә елыйсыз инде? Әйттем бит укырга кирәк түгел дип...
- Ярый укыдыгыз әле... Әйбәт шигырьләр... Күңелгә тиде...
- Зинһар, тынычланыгыз...
- Игътибар итмәгез. Тагын укыгыз...
- Еламасагыз гына укыйм. Сез борчылсагыз – миңа да кыен булачак. Ну, ничек килешәбез?
- Юк, еламыйм.
- Еламагыз... Күз яше белән җан суырылып чыга ул... Ә хәзер мин сезгә өмет хакында өч шигырь укыйм...
Күңелемдә күпме йолдыз янган,
Синең йолдыз барыбер яктырак.
Ай да калка синең өчен генә,
Таң да ата синең яктарак...

Күңелемдә күпме хыял яши,
Синең хактагысы – татлырак!
Үреләм дә карыйм – өмет белән
Бәхет яши синең яктарак...

х х х

Якты өмет биреп торасың син,
Син өметнең үзенә охшаган.
Күңелемдә өмет сүрелсә дә,
Мин барыбер сиңа ышанам!

Бәхетсезләр әллә никадәрле,
Өметсезләр әллә нихәтле.
Өмет белән бәхет бергә яши, -
Мин ышанам, димәк – бәхетле!

Мин ышанам сиңа,
язмышыма
Өметләнгән кебек ышанам!
Син – язмышның үзе кебек миңа,
Син бәхетнең үзенә охшаган...

х х х

Кышка кереп кенә килгән мәлдә
Күңел инде язны сагына.
Канатларым киереп җилпи-җилпи,
Җан-былбылым азмы кагына?
Өмет торган якка китеп барам,
Карый-карый бәхет ягына...
Наҗия акыллым, бер сорау бирергә мөмкинме сезгә?
- Сорагыз...
- Сез аны яратасызмы?
- Кемне?
- Кемне булсын – яраткан кешегезне?
- Яраткан кешемне яратам, тик мин башка кешегә кияүгә чыгам бит...
- Аңламадым... Алай да буламыни?
- Була шул.
- Сөйләгез...
- Нәрсә сөйлим?