SAPARDAGILAR ÜÇÜN!
— Dagı, kuyçu!
— E, Kid, aşık bolup ketti go deym? Viski 1 menen spirt aralaşkanda oñoy iş
bolboyt, anın üstünö konyak da, pertsovka da, anan...
— Kuy degende, kuya berseñçi! İçkilik kamdap jatkan kim, menbi je senbi? —
Uyulgugan ala buloonun ara-sınan Meylmyut Kiddin meerimdüü külümsürögönü körünüp
turdu .— E-e, balam, uşul ölködö men jaşaganday jaşap körsöñ, anın üstünö kudaydın
kuttuu künü kemirgeniñ sürsügön balıktın eti bolso körör elem, rojdestvo 2 degen
jılına bir ele jolu bolorun dal oşondo gana tüşünösüñ. Al emi içkiliksiz
rojdestvo — kımınday altını jok kenge okşoş!
— Bul sözüñdö tük kalet jok! — dedi rojdestvonu mayramdoo üçün özünün MeyzeMeydegi uçastogunan kelgen Djim Belden. Çoñ Djim akırkı eki aydan beri jalañ
bugunun eti menen ookattanıp jatkanın baarı bilişe turgan. — Bayagıda biz bir
jolu Tanana uruusuna kanday içimdik uyuşturganıbız esiñde barbı? Unutkan
emestirsiñ?
— Kantip unutayın! Dostor, egerde bir az kant koşup açıtılgan içkilikke mas
boluşup, biri-biri menen kantip muştaşkanın körsöñör, booruñar katkança
külmöksüñör. Bul okuya sen kele elekte bolgon, — dedi Meylmyut Kid, bul jerde
turganına eki jıl bolgon jaş too injeneri Stenli Prinske kayrılıp. — Kapıray,
bütkül ölkö boyunça bir da ak juumal ayal bolsoçu, al emi Meysondun üylöngüsü
kelgenin kanteyin. Rufinin atası Tanana uruusunun aksakalı bolçu, atası kızın
Meysongo bergisi kelbedi. Masele kıyın bolçu! Büt uruu alardın nikesine karşı
boldu. İşi kılıp men akırkı kadak kanttı jumşap jatıp, ukmuştay küçtüü içkilik
açıttım. Oy, suunu boylop, suudan ötüp artıbızdan kuuştu deysiñ!
— Skvonun 3 özü degi kanday? — dep kızıga suradı Kanadadan kelgen uzun boyluu
frantsuz Lui Savoy. Bul joruktu anın kulagı murda ele Kırkınçı Milde çalgan bolçu.
Añgeme aytuuga ustat Meylmyut Kid oturgandarga tündüktögü Lohinvardın 4 çınıgı
bolgon tarıhın ıraattuu bayandadı. Anın aytkandarın ukkanda ar bir ukmuştuu
okuyanı katuu izdööçünün jürögü kısılıp, Tüştüktün künöstüü jayıtına kusa
Viski — mas kıluuçu küçtüü içkiliktin bir türü.
Rojdestvo — hristian dnninde Iysa paygambardın tuul- gan kününö arnalgan mayram.
Skvo — ayal (tündük amerikalık indeetster uşintip aytışat).
Lohinvar — Valter Skottun balladasının kaarmanı. Başka biröögö küyöögö bergen jatkanda süygön kızın
uurdap alıp çıkkan.
bolgonun seze tüştü. Antkeni bierde suuk jana ölüm menen kuru beker küröşüüdön
körö, al jerde bereke bar bolçu.
— Muz jılıp aga baştaganda biz Yukondon ötüp kettik, indeetster bolso, çeyrek
saat keçigip kalıştı. Muz darıyanın betin berbey kılkıldap agıp, alardın jolun
kesip taştadı, bizdi mına oşol saktap kaldı. Akırı alar Nuklukaytogo jetken
kezde, bizdin jasooldor alardın aldılarınan toso çıgıp, bögöt boluştu. Al emi
üylönüü toyu jönündö bolso, bul Rubo popton suragıla, antkeni alardın nikesin uşu
kişi kıygan, — dep Kid sözün ayaktadı.
İezuit 1 oozunan kanjasın alıp, joop aytuunun orduna meerimdüü jılmayıp
koygondo, oturgandardın baarı,— protestanttar 2 da, katolikter 3 da jabıla kol
çabıştı.
— Ay, kuday ursun, abdan sonun boluptur! — dep süyüngöndöy katuu kıykırdı
kızıktuu okuyaga berilip, kıyaldanıp oturgan Lui Svoy. La petite4 skvo! Mop Mason
brove 4! Abdan sonun!
İÇKİLİK kuyulgan kalay krujkalar bir aylangandan kiyin tınçı jok, çepildegen
Bettlz ordunan ırgıp turup, özünün süygön ırın sozolonttu:
Moldosu menen okutkan,
Genri Biçer birigip.
Müröktün suusun kolgo alıp,
Jatışat çoguu şimirip.
Kargansak bolot, tuugandar:
Aldatpaybız kuday bar,
Antkeni jatat şişenin,
İçinde küçtüü şaraptar!
Alagüü bolup oturgandar ündörün kötörüñkü, çıgarıp, ırdı süröp ketişti:
Antkeni jatat şişenin,
İçinde küçtüü şaraptar!
Meylmyut Kid kaynatıp çıgargan küçtüü koşundu içkiliktin jandandıruuçu
jıluulugunun taasirinen oturgandar kızıp, sözdörü köböyüp, ır, külkülüü tamaşa
sözdör, öz baştarınan ötkön kızık okuyalar aytılıp jattı. Ar kimisi ar kaysı
ölködön kelişkendikten, kezek kelgen sayın ar kimdin jana oturgandardın
salamattıgı üçün içişti. Angliçan Prins öz kezegin «Jañı düynönün bat jetilüüçü
böbögü Sema-aga» üçün kötördü; yanki Bettlz—Angliyanın korolevası «anı teñir
jalgaşı» üçün; Frantsuz Savoy menen önör jayçı nemets Mayers bolso ElzasLotaringiya üçün krujkaların kagıştırıştı.
Andan kiyin Meylmyut Kid krujkanı koluna karmagan boydon ordunan turup,
aynektin orduna koyulgan maylanışkan kagazdın betine kalıñ muz turgan bütüröygön
terezege köz jiberip:
— Bügün tünü jol jürgöndör üçün! Ookatı jetişip, itteri küçtüü bolup,
şireñkeleri nım bolbos üçün içeli!
Dal uşul mezgilde alardın kulagına taanış dabıştardın — kamçının
tarsıldaganı, çanaga çegilgen itterdin kañkıldap ürgönü jana alaçıkka jakındap
İezuit — katolikalık monah jana diniy koomdun müçösü.
Protestant — hristian dininin ökülü.
Katolik — katolik dininin jolun joldooçu adam.
Jaraysıñ işke, Meyson!
kele jatkan çananın kıyçıldaganı uguldu. Söz toktolup, baarı kulak türüp,
jürgünçünün üygö kirişin kütüştü.
— Adegende itterin jaylaştırıp, anan özü jönündö kam körgönünö karaganda,
köptü körgön neme okşoyt! — dep Meylmyut Kid Prinske şıbıradı. Jaaktın
şakıldaganına, itterdin ırıldaganına jana ayanıçtuu kañkıldaganına karaganda
jürgünçü öz itterin ookattandırıp, başka itterdi jolotpoy kuup jatkanın Kiddin
tajrıybaluu kulagı ugup, oşondon ulam tiginin saramjalduulugun sezdi.
Akır ayagında al eşikti işenimdüü jana katuu tıkıldattı. Jürgünçü üygö kirip
keldi, jarıkka közü çagılışıp, ulagada bir paska turup kaldı, uşul mezgilde
üydögülördün baarı anı butunan tartıp başına çeyin köz jügürtüügö ülgürüştü.
Jürgünçü tündüktün janıbarlarının terisinen jasalgan kiyiminde ötö ele
şırıktay, kelbet körünöt. Boyu altı fut 1, keñ dalıluu, kökürögü jayık ele. Sakalmurutu alıngan, beti suukka kızarıp, kaşın jana uzun kirpikterin bubak baskan.
Karışkırdın terisinen jasalgan tuulga sıyaktuu şoñşoygon baş kiyiminin
büçülügün çeçip jatkanda, karañgı tündö çıga kalgan ayazdın padışasınday köründü.
Çolok tonunun sırtınan kurçangan kooz kemer kurunda ilingen eki çoñ tapança jana
añçının bıçagı, kolunda büktöy karmap, dayıma birge alıp jürgön uzun kamçısınan
başka, kiyinki jañı ülgü menen çıgarılgan iri kalibrlüü mıltık bar. Al jakın
kelgende, but şiltegeni sozdugup, tıñ sezilgeni menen, katuu karjalıp-çarçaganı
baarına körünüp turdu.
«Oy-oo, siler bul jerde abdan köñüldüüsüñör go, dostor» dep aytkan anın jıluu
sözdörü bir azga öküm sürö kalgan jımjırttıktı tarkatıp jibergendey boldu.
Meylmyut Kid oşol zamat barıp kol karmaşıp körüştü. Alar murda kezigişpese da,
biri-birin imiş-imişten ulam sırtınan bilişe turgan. Konoktun kayda jana emne
üçün baratkanın aytıp berüügö çamasın keltirişpesten ele, anı ar biri menen
taanıştırıp çıgıştı da, bir krujka içkilikti dem aldırbay turup kötörtüp
jiberişti.
— Çanaga segiz it çekken üç kişinin bul jerden ötkönünö köp boldubu? — dep
suradı al.
— Eki kün öttü. Siz oşolordu kuup baratasızbı?
— Ooba, oşol çanadagı itter da meniki. Karatıp turup kuup ketişpedibi, jüzü
karalar! Men joldu eki küngö kıskarttım, emki örüün algan jerinde sözsüz jetemin.
— Kızıl çeke bolboy ele tınışabız dep oyloysuzbu? — dep surap kaldı Belden,
Meylmyut Kid kofe kaynatıp jana bir tilim çoçkonun mayı menen bir kesim bugunun
etin kuurup bütkönçö sözdü sozuu üçün.
Jürgünçü unçukpastan tapançaların, maanilüü türdö çapkılap koydu.
— Dousondon kaçan çıktıñız ele?
— Saat on ekide.
— Keçeebi? — dep suradı Belden, anın joobuna eç şektenbesten.
— Jok, bügün.
Buga baarı tañ kalışıp, kübür-şıbır bolo tüştü. Çınında da tañ kala turganday
bolçu: on eki saatta muzduu darıyanın üstü menen jetimiş beş mil basıp ötüü oñoyoltoñ emes da!
Añgeme balalık kezderin eske saluunun tegereginde bolup köp uzabay jalpı türgö
öttü. Jaş jigit azdır-köptür ookatın jep bütkönçö, Meylmyut Kid anın ireñinen
münözün okup jatkansıp, ıklasın koyö tiktedi. Jaş jigittin öñünö tamga salgan oor
emgek menen jokçuluktun kataal tagı daana körünüp tursa da, anın jagımduu, açıkayrım jana ak köñül ireñi bat ele Kiddin kupuluna tolo tüştü. Meerimdüü, şayır,
fut — uzunduktun ölçömü. Bir fut 30,5 santimetrge barabar.
kögüş közdörünön keede, asırese, talaş-tartışta ot janıp, sürdüü, ajarduu bolup
körünüügö jöndömdüü ekeni sezilip turdu. Balkıygan jaagı jana çarçı
kelgen eegi anın turuktuu jana eç kimge baş iybegen münözün körsötüp turat. Oşonu
menen birge, anın kabılan-kebetesinde kandaydır bir özünçö nazik, jumşak münöz
bar ele.
— Oşentip kempirim ekööbüz baş koşup da kaldık, — dedi Belden özünün süyüüsü
jönündögü kızık añgemeni ayaktay jazdap. — «Mına biz koşulup kaldık», — dedi kız
atasına jetip barıp. Atası bolso aga açuulanıp: «Jogolgula, közümö körünböy!»— dep
aykırdı. Bir azdan kiyin kayta maga karap: — «Kana, Djim, taza kiyimiñdi çeçkin —
tüşkö çeyin bir uzun tilke jerdi aydap salalı» — degeniçi. Anan: «Sel, sen idişayaktı juugun» — dep anı jekirimiş bolgonu menen bışaktap ıylap, eñkeyip
öpköndöy boldu. Men kubanıp kettim. Birok, al seze koyup, kayta: — «Bol, Djim, tez
kıymılda» — dep kıykırıp jiberdi. Çımıldagan boydon kampanı karay sızdım.
— Ştatta baldarıñız kaldı bele? — dep suradı jürgünçü.
— Jok, Sel bir da bala töröp berbesten kaza bolup kalbadıbı. Mına oşondon
kiyin men bıyakka keldim.
Belden kanjasının öçüp kalganın baykabay sorgulap, kayra sözgö aralaştı:
— Özüñüz üylöndüñüz bele, tuugan?
Tigil joop berüünün orduna çöntök saatın içke kayış boosunan boşotup,
kapkagın açıp turup Beldenge sundu. Djim çıraktın biligin azıraak kötörüp, jarık
kılıp, kapkaktın iç jagın bir topko kadala tiktep turdu da, jaktırganday başın
iykegilep saattı Lui Savoygo berdi. Lui «eh, attiginiñ» dep bir neçe jolu kaytalap
jatıp, akırı saattı Prinske sundu. Saattı ala koyör menen anın bütkön boyun
kaltırak basıp, közünön nazik meerim jaadıray baştaganın bardıgı sezişti. Saat
koldon kolgo ötüp jattı. Anın kapkagının iç jagında mına bu özü sıyaktuu
erkekterge tımpıgıy jana asılgıç jarakör kılıgı menen jaguuga jöndömdüü
ayaldın emçektegi balanı kötörüp turgan sürötü çaptalgan bolçu.
Uşul ajayıp sonun nerseni körüügö ali kezek jete elekterdin kızıkkandan çıypıyı çıgıp, zorgo çıdasa, körgöndör unçuguşpay şılkıyıp, ötkön-ketkenderin
estep, oygo çömülüştü. Añ uloodo, suu taşkındaganda dayıma arttarınan akmalap
jürgön açkaçılıktan da, karajamadan da, ölümdön da bulardın korko turgan
kebeteleri jok. Birok, azırkı balaluu dayınsız ayaldın sölökötü alardın özdörün
ayaldar menen baldarga teñep koydu.
— Uşu kezge çeyin çürpömdü öz közüm menen bir da jolu körö elekmin. Tek gana
ayalımdın katı arkıluu erkek balaluu bolgonumdu jana al eki jaşka çıkkanın
bilem, — dedi jürgünçü saattı kayra alıp jatıp. Al bir münötçö süröttü telmire
tiktep turup, andan kiyin saattın kapkagın şart jaap, teskeri burulup ketti.
Kançalık kadiktengeni menen monçoktop akkan köz jaşın oturgandardan jaşıra
algan jok.
Meylmyut Kid anı koykaga eerçitip kelip, jatıp es algın dedi.
— Meni dal saat törttö oygotup koygula, sözsüz oygotkula! — dep aytar menen
jürgünçü oşol zamat uykuga ketti.
— Azamat emes beken! — dep daroo ele baa bere saldı Prins. — İt çana menen
jetimiş beş mil jol baskandan kiyin, üç saat uktap, kayta jolgo çıgış — aytkanga
gana oñoy. Bul kim, Kid?
— Djek Uestondeyl. Anın bul jerde jürgönünö üç jılday boldu. Kara jerdi
kañtara ok işteyt, birok şorduunun başı kırsıktan arılbay koydu. Men uşul kezge
çeyin munun özü menen betteşip joluguşkan emesmin, birok bul jönündö Sitka Çarli
maga aytıp bergen.
— Çüröktöy suluu jaş ayalınan ajırap solkuldagan kırçınday kezin mına uşul
kırtışı sırtına bütüp, bir jılı ekige tatıgan jerde ötközüü kıyın emegende oñoy
emes baykuşka.
— Bierde tim ele özünün öjörlügünön jüröt. Antkeni eki jolu mıktı iştep taap,
ekööndö teñ sızga oturup kaldı.
Bul añgemeni Bettlzdin bakıldagan kıykırıgı buzup jiberdi. Süröttön ulam
payda bolgon tolkundaganı basañdap, kataal jıldarda jabırkatkan emgek. menen
jokçuluktun saldarın kuunak oturuu juup ketip jatkansıdı. Jalgız gana Meylmyut
Kid jalpı oyun-tamaşaga ança köñül burbay, tınçsızdanıp, dembe-dem saatına karayt.
Akırı, meeleyin jana kemçet tumagın kiyip, akırın üydön çıgıp, azık-tülük,
emerekter saktaluuçu bölmödö birdemelerdi añtarıp-teñkerip jattı...
Akırı çıday albay jürgünçünü belgilengen ubakıttan çeyrek saat murun oygottu.
Anın buttarı kıymılga kelbey seleyip karışıp kalgandıktan, koldon kelişinçe
uşalap arañdan zorgo iykemge keltirişti. Kıynalıp-kıstalıp jatıp öydö turup,
temteñdep eşikke çıktı. Sırtta itter çanaga çegilip, bardıgı jönöögö dayardalıp
kalgan bolçu. Joluñ bolsun, kuuganıña jet dep Uestondeylge tilekteş ekendigin
bildirişti. Rubo pop jürgünçügö şaşıp-buşup bata berip, üygö çurkap kirdi.
Çınında da jetimiş tört gradus1 suukta baş kiyimsiz jana meeleysiz eşikte
turuunun köp ança jırgalçılıgı jok ele!
Meylmyut Kid Uestondeyldi jolgo çeyin uzatıp birge barıp, çın jüröktön kolun
kısıp turup:
— Çanañızga jüz kadak balıktın urugun salıp koydum. İtter üçün al jüz elüü
kadak balıktın orduna tütöt. Mümkün siz Pelliden itterge azık tabılat dep oylogon
çıgarsız, aerde jem jagı ötö kataal, — dedi.
Uestondeyl selt etip ketti da közdörü jaljılday tüştü, birok Kiddin sözün
bölböy uktu.
— Beş-Barmaktın eteginen beri jaktan siz özüñüzgö da, itteriñizge da oozgo salar
ookat tappaysız. Aga çeyin kenen-çonon eki jüz mil kelet. Otuz-Mil darıyasının
ayrıktarınan sak boluñuz jana kanday bolbosun Le-Barj kölünön jogoruraak çendegi
çoñ kanal menen jürüñüz, mına oşondo joldu alda kança kıskartasız.
— Siz kantip bildiñiz? İmiş-imiş sözdör menden murun jetip kaldıbı?
— Men eçteke bilbeymin jana bilgim da kelbeyt. Siz kuup baratkan çana degi
sizdiki emes da: Sitka Çarli anı al adamdarga ötkön jazda jalpak oturup, jay
süylöşüp ele öz baasına satkan bolçu. Oşondoy bolso da sizdin ak niettüü adam
ekeniñizdi al maga -aytkan, men aga ar dayım işenem; siz maga jagıp kaldıñız. Al
turmak men ayalıñızdı jana... Kördüm da,
— o, kokuy dese, közgö küç keltirip emne keregi bar! — dep Kid sözün bütürö elek
jatıp meeleyin çeçip, koynunan bir baştık altındı suurup çıktı.
— Jok, men buga muktaj emesmin! — Betinen ıldıy akkan köz jaşı muz bolup
toñgon Uestondeyl kalçıldap Meylmyut Kiddin kolun kıstı.
— Anday bolso itterdi ayaba, jürböy kalganın taştap kete ber. Baası kança bolso
da akçanın közünö karabay, başkasın satıp ala beriñiz. İtti Beş-Barmaktan, KiçineBalıktan jana Hutilinkvadan satıp aluuga bolot. Anan butuñuzdu kurgak saktañız.
Egerde suuktun gradusu elüü jetiden tömöndösö tınbay ele jürüp oturuñuz. Birok
azıraak kün jıluu tartkanda toktop, ot jagıp, baypaktarıñızdı kotorup alıñız, —
dep Meylmyut koştoşoordo akıl-nasaatın ayttı.
Çeyrek saatka jetpey koñguroonun ünü jañı konoktordun kelgendigin bayandadı.
Eşik açılıp, sırttan it aydagıç eki metisti1 eerçitip, padışanın tündük-batış
atçan politsiyasının ofitseri kirdi. Uestondeyl sıyaktuu üçöö teñ kural-jaraktuu, ötö
Temperatura bardık jerde Farengeyt boyunça berildi.
çarçap-çaalıkkandarı sırtınan baykalıp turdu. Metister uşul jerde tuulupösköndüktön azaptuu jol jürgöndö kıynalışpaptır. Al emi jaş ofitserdin
kıymıldaarga şaymanı kalgan emes. Jalañ gana uşul rasadagı adamdarga tiyiştüü
bolgon kara köktügü kuugundu ulantuuga majbur kılıp jattı. Demek ara joldo aldan
tayıp, kulap tüşmöyünçö, aytkanınan kaytpay turgandıgı belgilüü bolçu.
— Uestondeyl kaçan jürüp ketti? — dep suradı al. — Je al bul jerge toktogon
jokpu?
Bul artık baş berilgen suroo boldu, antkeni çananın izi özü ele bardıgın aytıp
turgan.
Meylmyut Kid menen Belden biri-birine karaşıp, iştin jayın tüşünüşköndön
kiyin, Kid:
— Bir top ele ubakıt bolup kaldı, — dep taysaldatıp joop berdi.
— Dosum, sen, kıyşañdatpay çınıñdı ayt, — dedi ofitser eskertken sıyaktuu.
— Kebetesi, al sizge eñ kerek okşoyt! Emne Dousondo bir balaket kılgan go?
— Garri Mak-Farlenddi kırk miñge sızga oturguzup ketpedibi. Tınç okean
kompaniyasının Sietldegi agentinen altındı çekke ayırbaştap alıptır, egerde anı
karmap kalbasak, al jırgap gana akçanı çek boyunça alıp alat. Al kaçan jürüp ketti?
Meylmyut Kidge okşop, bardıgı eçteke körbögön-bilbegendey bolo kalıştı, jaş
polismen alardın köñül koş karap turganın kördü.
Ofitser Prinske kayrılıp suroosun kaytaladı. Tigil özünün jerdeşinin açıkayrım, sürdüü ireñine tike karap turup, kalp aytuunu tuura tappasa da, joldun abalı
jönündö dayınsız birdemeni küñküldöp aytkansıdı.
Uşul uçurda ofitser Rubo poptu körö koydu. Poptun kalp aytuuga diti daagan jok.
— Ketkenine çeyrek saat boldu, birok özü da, itteri da, bul jerde tört saat örüündödü,
— dedi al.
— Ketkenine çeyrek saat bolso, dagı dem alıp, küçtönüp alsa! O, jaratkan!
Ofitser çarçaganınan jana kapalanganınan esinen tana jazdap, teñsele tüştü,
Dousondon berki on saat jol jürgön aralık jana taptakır jürö albay kalgan itter
jönündö birdemelerdi tüşünüksüz küñküldödü.
Meylmyut Kid bir krujka içkilik jutkuzup jibergenden kiyin ofitser çana
aydagıçtardı çakıruu üçün eşikti karay jönödü. Birok jıluu jatıp, es aluu ümütü
ötö oolukturgandıktan tigiler karamança kaşayıp, til alışpadı, Kid tigiler
süylöşkön jergiliktüü frantsuz tilin tüşüngöndüktön, alardın kebine aldırtan
kulagın saldı.
Metister itterdin taptakır alsıragandıgın, Babetta menen Sivaştı birinçi ele
milde atıp taştoogo tuura kele turgandıgın, başkalarının dale al eköönön
artıkçılıgı jok ekenin, jalpısınan alganda özdörü da dem alsa jaman bolboy
turgandıgın aytıp, bezelenip karganıp jatıştı.
— Maga beş it ubaktısınça kayrılışa turasıñarbı? — dep suradı ofitser
Meylmyut Kidge kayrılıp.
Kid unçukpay başın çaykadı.
— Men sizge kapitan Konstentayndın naamına beş miñge çek jazıp beremin.
Kerek bolgondo çek jazıp berüügö ukugum bar, mınakey dokumentim.
Bayagı ele ünsüz, teskeri jooptu aldı.
— Anday bolso azır itteriñdi korolevanın atınan beker alıp kete beremin!
Kid şıldıñdagan sıyaktuu jılmayıp, özünün ar türkün bay kural-jabdıktarın
başı menen jañsap karap koygondo, angliçan karşılık körsötüügö özünün
çabaldıgın sezip, kaytadan eşikti karay jönödü. Çana aydagıçtar dagı
tartkınçıktaşıp, kıyıktanıştı ele, ofitser alardı ayalsıñar jana korkoksuñar
dep sögünüp-kagınıp koyö berdi. Açuusu kelgendikten uluu metistin kara toru beti
kızarıp, ordunan şart tura kaldı da, eñ aldıñkı itti kubalap oturup, zordukturup,
anan karga teep taştay turgandıgın naçalnigine taymanbastan açık ayttı.
Jaş ofitser bardık küçün jıynap, kuru kayrat kılımış bolup eşikke şart
jönödü. Buga bardıgı tüşünüştü jana anın turuktuulugun baalaştı. Kantse da, anın
kıynalıp turgandıgı ireñinen baykalıp turdu.
Suukka çıyrıgıp kardın üstündö bürüşüp jatkan itterdi turguzuuga takır
mümkünçülük bolbodu. Şorduu aybandar kamçının açuusuna çıdabay kañkıldap, ulupuñşudu. Çegilgen itterdin eñ aldıñkısı — Babettini katardan çıgarıp
taştagandan kiyin, çana ordunan jılıp, jolgo çıktı.
— Oy, jüzü kara! Aldamçı!
— Şaytan baskır!
— Uuru!
— İndeetsten da aşkan akmak tura! — deşip baarı teñ ayabay kıjırlanıştı.
Antkeni al birinçiden — alardı aldap, akmak kılıp ketti. Ekinçiden, ak
niettüülüktü — negizgi adamkerçiliktin kasieti dep eseptegen Tündüktün ürpadatın buzdu.
— Biz al ittin balasına dagı boorubuz oorup, jardamdaşıp jürböybüzbü!
Mındayın murda bilsekçi!
Bardıgı Meylmyut Kiddi jemelüü tiktep kalıştı. Al Babettini bapestep orop
jatkan burçtan çıga kelip, unçukpastan içkiliktin kalganın kiyin içkenderdin
krujkalarına bölüştürüp kuydu.
— Bügünkü suuk, baldar, bolgondo da timele kırçıldagan ayaz! — dep al jaktooçu
sözün kızık baştadı. — Siler bardıgıñar mınday ayazduu tündö jol jürüp
körgönsüñör jana al kanday ekendigin bilesiñer. Aldan tayıp, jürböy kalgan itti es
aldıruu kıyın ekeni da belgilüü! Siler okuyanın bir jagın gana uktuñar. Uşu kezge
çeyin Uestondeylden ak jana adilet adam biz menen bir ayaktan ookat içip,
koyundaşıp bir töşöktö jata elek. Ötkön küzdö al bardık kırk miñ akçasın
borbordogu sooda işkanasına özünün naamınan ötkörüp koyuuga Djo Kastrellden
berip jiberet. Emdigiçe sözsüz millioner bolot bolçu. Al emi Kastrelldin emne
kılganın bilesiñerbi? Uestondeyl Serklde kalıp, karajama menen oorugan şerigine
karalaşıp jatkanda, Kastrell akeñ Mak-Farlend menen kumar oynoy ketip, büt
utturup koyöt. Ekinçi künü anın ölügü küröndünün aldınan tabılat. Şorduu Djektin
kışında ayalına jana alige körö elek uuluna baruu tilegi taş kabat?.. Baykap
körgülöçü, Djek aşık da emes, kem da emes, özünün şerigi utturgan gana kırk miñdi
algan. Al ketip kaldı. Emi siler emne demekçisiñer?
Kid oturgandarga bir sıyra köz jügürtüp çıgıp, alardın ireñderinin
jumşarganın sezgenden kiyin krujkanı öydö kötördü.
— Bügün tünü sapar çekken adam üçün içeli! Anın ookatı tügönbösün, itteri
çarçabasın jana şireñkeleri nım bolbosun. Jaratkan aga jardam berip, bardık
jagınan işi oñolsun ee...
— Al emi koroldun politsiyası maskara bolsun! — dep anın sözün koştop ketti
Bettlz, boşogon krujkalardın şañgıragan jañırıgına koşul-taşıl bolup.
KIRKINÇI MİLDE
Çoñ Djim Belden «suuda kalkıgan muz —» kızıktuu okuya ekenin köñülündö eç
kanday kiri jok ele ayta salganı emnege alıp kelerin özü da bilgen emes. Aga joop
katarı suunun tübünön toñgon muz — andan da kızık okuya ekendigi jönündö aytıp
jatkan Lon Mak-Feyndin oyuna da eçteke kirip çıkpagan bolçu; eç kanday muz suunun
tübündö toñbostugu, bul ançeyin gana baldardı mokoço menen korkutkan sıyaktuu
oroskel iş ekendigin aytıp talaşa ketkende Bettlzdin da oyuna eç nerse kelgen emes.
— Bul jerde uşunça jıl birge jaşagandan kiyinki senin maga aytıp jatkanıñ
uşulbu! — dep Lon çañıra ketti. — Ekööbüz bir kazandan kança jolu ookattanbadık!
— Bul çındıkka sıyar iş emes, — dep talaşa berdi Bettlz, — bilseñ, muzga
karaganda suu jıluuraak kelet...
— Egerde muzdu talkalasa, suudan ayırması az.
— Toñbogondon kiyin suu muzdan jıluurak da. Sen bolso muzdu suunun tübündö
toñot deysiñ!
— Men suunun tübündö toñgon muz jönündö, Devid, suunun tübündö toñgon muz
jönündö gana aytıp jatam. Suunun agımı menen süzüp baratsañ, suu aynektey kögüş
tartıp jaltırap turat, andan kiyin ele kokusunan kündü bulut kaptagan sıyaktuu
suunun betine şırık muzdar kalkıp çıgat; köz açıp jumgança suunun tigi jeegi
menen bu jeegine çeyin, kayrılıştan-kayrılışka çeyin jer beti birinçi kar
çümkögönsüp, apapak bolo tüşöt. Sen mındaydı uçurattıñ bele?
— Anançı, kayıktın üstündö kalak eşip baratıp közüm ilinip ketkende anı
dalay jolu uçuratkam. Birok, men körgön şırık muzdar suunun tüp jagınan kalkıp
çıkpastan, ar dayım kandaydır bir tuş taraptan, kuygan suudan agıp kelçü.
— Sen anı öñündö bir da jolu körgön joksuñbu?
— Jok. Sen da körgön joksuñ. Munun baarı çındıkka janaşpay turgan nerse. Kim
da bolso saga uşunu aytat!
Bettlz meşti tegerektep oturgandardın baarına kayrıldı, birok eç kimisi aga
joop kaytargan jok jana Lon Mak-Feyn eköönün öz ara ker-mur aytışı ulana berdi.
— Çındıkka janaşabı je janaşpaybı, aytor menin saga aytıp jatkanım — bul
çındık. Bul körünüştü bıltır küzündö biz Sitka Çarli ekööbüz Forta Doveriyanın
ıldıy jagındagı bosogodon süzüp baratkanda baykadık. Nakta küz mezgili bolçu,
altınday sargıç jalbıraktuu daraktarga jana solkuldagan bayterekterge kündün
nuru tüşüp, jaltıldayt, suunun betinde mayda tolkundar jıbırayt; tündük jaktan
bolso kıştın kögültür munarıgı bülbüldöp körüngönsüyt. Anın kanday bolorun sen
özüñ dele jakşı bilesiñ go: özöndün kırka jeegin şırık muz kaptay baştap,
aylampa, irim jerlerde kadimkidey kelki muzdar aylanıp turat; aba da kandaydır
janga jagımduu jana taza: al abadan jutkan sayın sen özüñdü jañı küç koşulganday
sezesiñ. Mına oşondo, dosum, düynö jüzü tarıp, selsayaktık seni alga aydayt.
O-o, kaysı sözgö tüşüp kettim.
Oşentip, kee bir aylampa jerlerdegi birin-serin muzdu eseptebegende, kelki
muzdun Eç kanday belgisin baykabastan, kalaktı küröy berdik. Bir ubakta indeets
kalagın öydö kötörüp: «Lon Mak-Feyn! Tömön jaktı karaçı! Bul jönündö kulagım
çalgan, birok öz közüm menen köröt ekem dep eç oylogon emesmin!» — dep kıykırdı.
Al jerlerde men da, Sitka Çarli da jaşabagandıgıbızdı sen jakşı bilesiñ,
oşonduktan mınday körünüş bizge ukmuştuuday kızık köründü. Biz kalaktı küröönü
toktotup, kayıktı suunun agımı menen koyö berdik da, özübüz kayıktın eki jagına
eñkeyip, jıltıldagan suunu tiktedik. Menin bayagı bermet izdegender menen ötkörgön
kündörüm kılt esime tüştü. Oşondo men deñizdin tübünön gül bakçaga okşogon şuru
taştardı körgömün. Biz suunun tübündö toñgon muzdu kördük: suunun tübündögü
taştardı kelke muzdar jaap, ak şurularga okşop kalıptır.
Birok, eñ kızıgı ali aldıda bolçu. Bosogonu aylanıp süzüp ötkönübüzçö, kayıktın
aylanasındagı suu süttöy apapak mayda tegerek şırık muz bolup kaldı. Jazında
mayda ak balıktar suunun üstünö jabalaktap süzüp çıkkanda je özöndö jamgır
jaaganda mına uşunday bolo turgan. Suunun tübündö toñgon muzdar jogoru jakka
kalkıp çıgıp jattı. Oñ jaktı da, sol jaktı da, aytor, köz körgön jaktın baarın
mayda tegerek şırık muz kaptap aldı. Kalakka jelimdey jabışkan koyuu botkodo
kayık alga arañdan zorgo kalkamandayt. Men al bosogolordon şırık muz kaptaganga
çeyin da, andan kiyin da dalay jolu süzüp öttüm, birok mınday ukmuştu eç kaçan
körgön emesmin. Bul körünüş ömür boyu menin esimde kaldı.
— Süylöy ber! — dedi Bettlz köñülkoş. — Senin uşu kaydagı joktu aytkanıña
meni işenet dep turasıñbı? Baykaşımda, senin közüñ da, tiliñ da jayında emes
okşoyt. Oşol künü erteñ menen közüñ menen tiliñdi kuyun daarıp ketse kerek?
— Öz közüm menen körgöm da; Sitka Çarli uşuerde bolso, al dalildep, kübö bolot
ele.
— Bolgon işti tana albaysıñ. Adegende abdan alıs turgan suu toñot deş bul
tabigıy nerse emes.
— Birok, men öz közüm...
— Jetet! Emne ele sen anı ulamdan-ulam kaytalap kaldıñ — dedi Bettlz anı
ınandırgısı kelip.
Birok, Lon Mak-Feyndin kelttik kırs münözünö tiyip açuusu kele tüştü:
— Sen emne, maga işengiñ kelbeybi?!
— Egerde sen aytkanıñdan kaytpay kejeñdey berseñ — işenbeym; baarıdan murda
men jaratılışka jana bolgon işke gana işenem.
— Demek, sen meni kalp ayttı degiñ kelip turatko? — dep Lon jekire süylödü. —
Sen andan körö özüñdün sivaş ayalıñdan surap kör. Menin çın je kalp aytkanımdı al
aytıp bersin.
Bettlz açuusuna çıdabay kıjırı kaynap, tutalanıp ketti. İrland baykabastan
anın namısına tiyip aldı. Antkeni Bettlzdin ayalının enesi indianka, atası añ
terileri menen sooda kılgan orus bolçu. Al ayalı menen Nulatodogu pravoslavielik 1
missiyada nikeleşken, Yukondu ıldıy boylop jürgöndö mından miñ mildey ıraak
kelet. Demek, anın ayalı ata-tegi jagınan jergiliktüü sivaş ayaldardan alda kança
jogoru turat. Bul tündüktögü ukmuştuu okuya izdegen adamga gana tüşünüktüü,
ayırmaluulugu biliner-bilinbes, kıldat nerse ele.
Pravoslavie—hristian dininin bir türü.
— Ooba, oşondoy dep tüşünö ber, — dep al çeçkindüü türdö ırastadı. Andan kiyin
Lon Mak-Feyn anı köz açıp jumgança jerge kötörüp urdu, meştin tegereginde
oturgandar orundarınan ırgıp turup, altı-jeti kişi oşol zamat
çataktaşkandardın ortosuna tüşö kalıştı.
Bettlz erdindegi kandı aarçıp öydö turdu.
— Muştaşuu jañılık emes. Bul üçün men seni menen esepteşe albayt dep
turasıñbı?
— Ömürümdö meni eç kim eç kaçan kalp dep aytkan emes, — dep Lon salabattuuraak
süylödü. — Özüñ kaalagan jol menen menden öç aluuga saga kömöktöşpösöm ele jerge
kirip keteyin.
— Seniki bayagı ele 38—55?
Lon başın iykedi.
— Andan körö özüñö jaraktuuraak kalibr taap al. Menin tapançam senin bir
jeriñe tiyse jañgaktay teşik kaltırat.
— Men üçün ubara bolboy ele koy! Antkeni menen tapançamdın ogunun uçu jumşak,
birok teşip ötüp, çıkkan jerin orodoy eşip ketet. Men seni menen kaçan betteşüügö
tatıktuu bolom? Menimçe, muzdagı suu algıçtın jeegi ılayıktuu jer.
— Tandagan jeriñ jaman emes. Tuura saat birde oşoerge kel, men da köp küttürböym.
Eköö teñ meeleyin kiyip, joldoştorunun akidey asılganına köñül buruşpastan,
Kırkınçı Mildin küzöt bölmösünön çıgıp ketişti. Çatak bir bolor-bolboston
çıkkansıdı, birok münözü kırs jana oyuna kelgenin berbegen öjör adamdardın maydaçuyda çır-çataktarı çoñ jañjalga aylanıp ketet. Anın üstünö, al kezderde altın
çıguuçu katmarlardı kışında iştetüünü eç kim bilçü emes, andıktan Kırkınçı
Milde jaşagandar arktikalık uzakka sozulgan kışta üylörünö kamalıp jatıp,
opkoktuktan jana argasız bekerçilikten ulam buulugup, kulk-münözü ayabay buzuluuga
jana küzündö balçelekter balga tolup ketken kezdegi aarılarday açuuluu bolup
kalışat.
Al ubakta Tündük Ölködö ukukka negizdelgen mamlekettik sot işteri jöngö salına
elek bolçu. Koroldun attuu politsiyası da keleçekte bolo turgan iş ele. Kimde-kimdin
özünö tiyiştüü işi bolup kalsa, çataktın salmagın özü ölçöp, jazanı özü berçü. Eköö
birgeleşip, biröögö karşı ozbodorçuluk kıluunun zarıldıgı anda-sanda gana
uçurayt, al emi segizinçi osuyattı buzuu uçuru Kırkınçı Mildin lagerinin bardık
küñürt tarıhında eç kaçan bolgon emes.
Çoñ Djim Belden oşol zamat şaşılış türdö keñeşme uyuşturdu. Skraff
Makkenzi predsedateldik orundu eeledi, çakırıp kelüügö Rubo popko kişi
jiberişti. Keñeşmege katışkandardın abalı eki aça boluçu, buga alar özdörü da
tüşünüşkön. Koldo bar mümkünçülük boyunça kokus alar kiyligişse, dueldi 1 toktotup
koyuuga bolmok, birok bul iş — alardın kaaloosuna toluk joop bergen menen, köz
karaştarına kayçı kelet. Anın üstünö, alar özülörünün eskirgen jönököy etikası
boyunça muştumga muştum menen joop berüü ar kimdin jeke akısı dep esepteşkeni
menen, Bettlz menen Mak-Feyndey eki jakşı joldoştorunun bıçak uçunda
kezdeşüüsünö jol bergileri kelbedi. Alardın tüşünügü boyunça, çakırıktı kabıl
albagan kişi korkok degen atka konmok, birok emi iş oşondoy bolup kalgandan kiyin,
atışuunun bolboy kalışın közdöştü.
Keñeşme jürüp jatkan kezde kaydan-jaydan payda bolo kalgan teri çokoydun karda
bat-bat kırçıldaganı, aç kıykırık jana andan kiyin atılgan tapançanın
jañırıgı uguldu. Oşentip keñeşme toktop kaldı. Eşikter katarı-katarı menen
şart-şart açılıp, oozunan tütünü bulagan tapançasın karmagan boydon eşikten
Meylmyut Kid külmüñdöp kirip keldi.
Duel — eki kişinin birme-bir çıgıp atışuusu je kılıçtaşışı.
— Turgan jerinde jayladım, — dedi tapançanın ogun almaştırıp jatıp: — Bul
senin itiñ bele, Skraff,— dep koşumçaladı.
— Sarı Azuubu? — dep suradı Makkenzi.
— Jok, bayagı bir şalpañ kulak bar emes bele, oşol.
— Şaytan baskır! Al soo emes bele!
— Eşikke çıgıp, karap körböysüñbü.
— Akırı jürüp dal uşunday bolmok. Men özüm da anı soo bolboytko dep oylogon
elem. Bügün erteñ menen kelip Sarı Azuu anı ayabay talap ketken, andan kol juup kala
jazdadım. Zarinkaga barıp asıldı, birok anı etek-jeñi menen tumşukka çapkılap,
işi kılıp beldemçisin tıttırıp, üstü-başının baarı kar bolup, arañ kaçıp
kutuldu. Andan kiyin al kayta tokoygo kaçıp ketti. Menin bilişimçe emi kayrılıp
kelbes. Emne, senin itiñ da kümjam boldubu?
— Ooba, biröö, itterimdin eñ jakşısı — Şukum kuturup ketti. Bügün erteñ menen
kuturdu, birok köp alıs ketken emes. Sitki Çarlinin çanadagı itterine barıp bir
tiydi, alar köçönün ayak-başına çeyin süyröp jürüp, ayabay taladı. Alarga da jukkan
okşoyt, anın da eki iti kuturup, çanadan çıgıp ketiptir. Aldın-ala birdeme
koldonbosok, jazga çeyin itterdin köbünön kol juuyt okşoybuz.
— Adamdardan da.
— Al emne degeniñ? Biröö birdeme boldubu?
— Bettlz menen Lon Mak-Feyn ker-mur aytışıp kalıştı jana bir neçe
minutadan kiyin tömön jaktagı suu algıçtın janınan öç alışmak boluştu.
Aga tökpöy-çaçpay bardıgın aytıp berişti. Anın sözün joldoştoru kıñk
etpesten atkararına abdan işengen Meylmyut Kid bul işke özü kirişmekçi boldu. Al
iştin planın öz içinen tez oylono saldı da, alarga aytıp berdi, anın bardık
jardıgın tak atkaruuga ubada kılıştı.
— Mına özüñör körüp turasıñar, — dedi al akırında, — biz alardı atışuu
ukugunan taptakır ajıratkan jeribiz jok; birok bizdin plandın maanisin
tüşüngöndö alar özdörü ele baş tartarına men işenip turam. Turmuş — oyun, adamdar
bolso — oyunçular. Egerde utuu üçün miñden bir mümkünçülük tapsa, alar mal-mülkün
büt soyuuga dayar. Birok alardan oşol jalgız mümkünçülügün tartıp alsañ, alar
oynoboy kalat. — Anan al küzöt üyünün çarbasın başkaruuçu adamga kayrılıp: —
Jarım dyuymalık bışık arkanıñdan maga on segiz fut kesip berçi. Kılımdın
ayagına çeyin Kırkınçı Mildegiler estep jürgüdöy okuya baştaybız, — dedi al.
Andan kiyin akırında koluna türüp, negizgi künölüülör menen öz ubaktısında
kezdeşüü üçün joldoştorun eerçitip eşikke çıktı.
— Ayalım jönündö al emne tantırayt? — dedi Bettlz jooşutuuga araket
kılgandarga moyun berbey çañırıp. — Antüünün keregi emne ele? — dedi al çeçkindüü.
— Antüünün keregi emne? — dep kaytalay berdi da, Lon Mak-Feyndi kütüp, arı-beri
bastı.
Lon Mak-Feyndin öñü kumsarıp, tilin tartpay, açıktan-açık ele çirköögö şek
keltirip sayrap jattı.
— Anday bolso, moldoke, — dep kıykırdı al popko, — anday bolso, anda men
jürögümdü zırpıldatıp turup, ottuu juurkandarga oronup, küyüp jatkan kömürdün
çoguna jatıp alam. Lon Mak-Feyn kalpıçı, anısın köz irmebey moynuna alat dep eç
kim eç kaçan ayta albayt. Maga sizdin batañızdın keregi emne! Köp bolso menin
ömürüm supsak ötköndür, birok emne jakşı, emne jaman ekenin jürögüm ar dayım
bilçü.
— Lon, birok bierde jürök emes, — dedi Rubo pop anın sözün bölüp. — Senin
namısköylügüñ öz jakınıñdı öltürüügö türtüp jatat.
— Ay, uşu siz frantsuz! — dep joop berdi Lon. Andan kiyin burulup ketüügö bet
alganda kayta kayrılıp: — Aytıñızçı, egerde menin közüm jumulup ketse siz maga
janaza okuysuzbu? — dep suradı.
Birok pop joop berüünün orduna jılmayıp gana koydu da, çokoyu menen kardı
balpıldatıp, dımıp jatkan özöndün karduu meykinin közdöy alga jönödü. Suu algıç
jerdi karay ketken tuurası on altı dyuymdan aşpagan çananın izindey kiçinekey
çıyır jol. Joldun eki jagında jumşak, tereñ kar jatat. El çıyır joldo çubaşıp ün
katpay bara jatıştı; alardın arasında bara jatkan kara kiyimçen pop aza
protsessiyasına saltanattuu tür bergensiyt. Bügün Kırkınçı Milde kün adattagıdan
tışkarı jıluu ele: kögörgön asman jerge jakın salañdagansıyt, termometrdin
sımabı adette jıldın uşul mezgilinde uçurabay turgan noldon tömönkü jıyırma
gradustu körsötüp turgan. Birok bul jıluuluk jakşılıktın jışaanası emes bolçu.
Jerden uzagan sayın aba az sıyaktuu sezilet: bir orundan jılbay tünörgön bulut kar
alıp kelgendey, emi al kışkı uykuga ketken, kamaarabagan jer memirep gana kütüüdö.
Joldugata öz içinde çataktı teriştirip kelatkan Bettlz suu algıç jerge
jetkende özünün: «Antüünün keregi emne ele!» — degen sözün akırkı jolu dagı ayttı.
Lon Mak-Feyn murunkusunday ele tünörüp ün katpadı. Açuusu abdan kelgendikten, al
buulugup süylöy da algan jok.
Oşentse da alar taarınçtarın bir paska unuta kalışkanda öz içterinen
joldoştoruna ayabay tañ kalıştı. Eköö tigiler talaşıp-tartışat dep oyloşkon ele,
— al emi mınabu unçukpay baratışkandarı — eköönün küybögön jerin kül kıldı:
Uşunçalık jakın körgön dostorunun kızuu katışuusun kütüügö bolot ele. Oşentip
eköö öz içterinen alarga tımızın kapa boluştu. Uşunça dostoru çogulup turup,
alardı araçalap koyboston, mayramdan beter kayra eköö birin-biri kanday öltürörün
körüşkülörü kelgenine ayabay taarınıştı. Kıyazı, alardı Kırkınçı Milde ança
baalabayt okşoytko. Joldoştorunun kılık-jorugu alardı ayran-tañ kaltırdı.
— Kır arka tur, Devid. Kança alıstıkta atışabız — elüü kadambı je jüzbü?
— Elüü, — dep joop berdi tigil; bul söz jetkiliktüü açık aytılgan menen,
küñküldöbüröök uguldu.
Meylmyut Kiddin jeñinde jaşıruun, birok, koomay orolup jürgön manildik jañı
arkan irlandıktın körögöç közünö çaldıga tüştü; arkandı körör zamat al kulak
türüp sak boluuga argasız boldu.
— Sen aldagı arkandı emne kılasıñ?
— Kana, siler, tez kıymıldagıla! — dedi Meylmyut Kid joop berüünün orduna, anan
saatına köz çaptırdık — Men nan jabayın dedim ele, kamır açıp-kıçıp ketpese
eken. Anın üstünö butum da toñup ketti.
Kalgandarı da sabırsızdanıp ar kimisi özdörünçö naarazılıgın aytıştı.
— Boluptur, birok arkandın keregi emne, Kid? Bul taptakır jañılık, arkan menen
tartıp algıday senin nandarıñ, albette, oşonçoluk oor emes da?
Oşol mezgilde Bettlz tegeregindegilerge köz çaptırdı. Kızık abalga emi gana
tüşünö baştagan Rubo pop meeleyi menen oozun jaap, külküsün jaşıruuda.
— Jok, Lon, bul arkan adam üçün dayardaldı.
Meylmyut Kid kırdaalı kele kalganda sözdü abdan tike aytçu.
— Kaysı adam üçün? — dep Bettlz bul suroo anı da kızıktıra baştaganın seze
koydu.
— Ekinçisi üçün.
— Anı menen sen kimdi aytmakçısıñ?
— Ugup turçu, Lon, Bettlz, sen da! Biz silerdin kiçinekey çatagıñardı
teriştirip kördük jana baarıbız bir çeçimge keldik. Silerdi atıştırbay koyuuga
akıbız jok ekenin biz jakşı bilebiz...
— Mına uşul tuura!
— Biz antpey dele koysok bolot. Birok, mına uşul atışuunu Kırkınçı Mil
lagerinin mından arkı tarıhında eñ akırkısı kılıp koyuu bizdin kolubuzdan kelet
jana sözsüz oşentebiz. Bul Yukondo jaşagan ar bir çeçako üçün sabak bolup kalsın.
Tirüü kalganıñ oşol bakka asılat. Emi atışa bergile.
Lon işenbegendey jılmayıp koydu da, andan kiyin mostoyö kaldı.
— Elüü kadam çene, Devid; eki jakka betme-bet turup alıp, birööbüz mert
bolmoyunça atışa berebiz. Alar ante alışpayt! Bilip koy, munun baarı bizdi
korkutuş üçün oylop tapkan janagı yankinin akılı!
Al özünö-özü korston bolup, alga bastı, birok Meylmyut Kid anı toktotup turup:
— Lon, sen meni köptön beri bilesiñbi? — dep suradı.
— Köptön beri, Kid.
— A sençi, Bettlz?
— İyunda, suu kirgende beş jıl bolot.
— Mına oşol ubakıttın içinde men öz sözümö turbagan degi bir kokustuk boldu
bele? Je bolboso al jönündö başka biröölördön ukkanıñar barbı?
Eköö teñ başın çaykap, tiginin suroosunun maanisin tüşünüügö arakettenişti.
— Demek, menin aytkan sözümö işenüügö bolot eken da?
— Tilkattay ele işenüügö bolot, — dedi Bettlz.
— Kudu ele beyiştin jırgalçılıgınan ümüttöngöndöy iş, — dep jiberdi Lon
Mak-Feyn da.
— Anda emese, ugup turgula! Men, Meylmyut Kid, silerge söz beremin — a menin
sözüm tekke ketpesin siler bilesiñer, — ekööñdün tirüü kalganıñ atışuu bütköndön
on minut ötköndön kiyin darga asılat. — Al, kolun juup bütkön Pontiy Pilatka
okşop, ketençiktep ketti.
Aylana jımjırt. Kırkınçı Mildin adamdarı ün katpay turuşat. Asman tünörüp
töbögö dagı jakındap adamdın demindey, jakşınakay jaltıldagan közgö ileşpes
geometriyalık mayda sölököttördü — suuk boz çañgıttı jerge tögüp turat. Kün kayra
tartıp, özünün tündüktögü saparının jarımına jetmeyinçe al çañgıttar jaşay
beret. Bettlz da, Lon da mından murun dalay jolu tobokelge salıp körüşkön; birok
oyun-çındın ortosunan çıgıp ketken al kooptuu okuyanı baştaarın baştaşkanı
menen öz içterinen dayıma Baktıluu Uçurga sıyınışçu. Birok al ırayımduu
kudaydın jardamı bu jolu taptakır tiygidey emes. Alar Meylmyut Kiddin oyun
boolgoloş üçün, anın ireñine aldırtan köz çaptırışat, birok andan eçteke çıkpası
belgilüü. Jımjırttık köpkö sozulgan sayın tigil eköönün süylöşkülörü kelişet.
Kokustan ele itterdin kañşılaganı tınçtıktı daroo buzdu; uu-çuu Kırkınçı
Mil jaktan çıktı. Jaman jörölgölüü dabış ölüm aldındagı kaygıga jana
sarsanaaga koşulup, küçögöndön küçödü, akırı, uzakka sozulgan ulup-uñşuudan kiyin
tınçıp kaldı.
— Uşunday da bolot eken ee, şaytan baskırdıkı! — dedi da, Bettlz jıluu
beşmantının jakasın öydö kötörüp, ırayım suraganday eki jagın karandı.
— Paydaluu oyun taptıñ sen, Kid! — dedi Lon Mak-Feyn. — Utugunun baarı
jalpınıkı, oyunçuga bolso sokur tıyın jok. Şaytandın özü da uşu kezge çeyin
mındaydı oylop tapkan emestir, egerde antsem, meni ant ursun?
Kırkınçı Mildi jerdööçülör muzdagı oyulgan tepkiçter menen jörmölöp jeekke
çıgıp jana köçödön ötüp, postu karay ketip baratışıp, aldırtadan çıkkan tımızın
külkülördü uguştu jana bubak turgan kirpikten ulam arañ sezilgen köz kısuulardı
baykaştı. Birok itterdin korkunuçtuu ulup-uñşuusu, kañşılaganı ulam jakınday
berdi. Burçtan ayaldın çañırgan ünü uguldu. «Mına al!» — degen kıykırık çıgıp
kaldı. Añgıça indeets bala tızıldagan boydon kelip tigilerge bir tiydi, andan
kiyin beş-altı it ajaldın özü artınan kuup kelatkansıp zımırılıp kelip
kişilerge aralaşa tüştü. Alardın artınan boz jünün dügdüytkön Sarı Azuu kuup
kelattı. Yankiden başkasının baarı tuş keldi bıtırap kaçıp jönöştü. İndeets bala
müdürülüp barıp, kömölönüp ketti. Bettlz anı tonunan kamtıy karmap, degdeñdete
süyrögön boydon biyik jıyılgan otundu karay jönödü. Anın bir top joldoşu anın
üstünö çıgıp ketişken. Sarı Azuu bir itti kubalap kelip, kayra zımırılgan boydon
bura tarttı. Tigil it kutura elek bolçu, birok korkkonunan taptakır esten tanıp,
kuugundan kutuluuga dalbas urup baratıp, Bettlzdi kömölötö koyup ketti da, köçönü
boylop, jogoru karay sızdı. Meylmyut Kid meelebey turup Sarı Azuunu atıp kaldı.
Kuturgan it kañşılagan boydon oñko-çoñkosunan barıp çalkasınan tüştü, birok oşol
zamat tura kalıp, Bettlzdi karay tak tüyüldü.
Birok ekinçi çeçüüçü sekirik bolgon jok. Lon Mak-Feyn jıyılgan otundun
üstünön ırgıp tüşüp, sekirgeni baratkan Sarı Azuunun aldınan tostu. Alar jerde
budalana tüşüştü. Lon itti alkımdan alıp, sasık şilekey jaba bergen tumşugun
oolak karmap turdu. Şilekey anın betine da çaçırap ketti. Tapançasın koluna alıp,
ıñgayluu şarttı kütüp turgan Bettlz mına oşol kezde jekeme-jeke küröştün ayagına
çıktı,
— Mına bul nakta salgılaşuu, Kid, — dedi Lon öydö turup, jeñindegi kardı kagıp
jatıp, — çınında jeñiş meniki.
Oşol künü keçinde Lon Mak-Feyn çirköönün bardıgın keçirüüçü kuçagına kaytıp
kelüünü oylop, Rubo poptun kepesin közdöy baratkanda, Meylmyut Kid deerlik natıyja
çıkpay turgan uzak añgemenin üstündö boldu.
— Egerde alar atışıp kalsa, — dedi Makkenzi köşörüp, — sen çını menen ele
oşentet beleñ?
— Men aytkan sözümö turbagan jerim barbı?
— Jok; birok kep anda emes. Suroogo joop berçi. Oşentet beleñ?
Meylmyut Kid kerilip koydu.
— Bilesiñbi, Skraff, men da özümdön dayıma oşonu suraym...
— İ, anan emne?
— Azırınça men al suroogo joop bere albaym.
AYaLDIN KAJARI
Apapak bubak turgan karışkır tumşuk it, közün ülüröytüp çatırdın eşiginen
baş suktu.
— Ay, Sivaş! Ket arı, kuturup ölgür! — deşip üydün içindegilerdin baarı teñ
jalpı-alaman kıykırıp koyö berişti. Bettlz kalay tabak menen itti murundan
arı jañsap jiberdi ele, it başın lıp tartıp aldı. Lui Savoy çatırdın
brezent eşigin bekitip keldi da, kolomtodo kömörülüp jatkan kömöç kazandı
butu menen oodarıp, aga kolun jılıta baştadı.
Sırtta ızgaarduu çıkıroon suuk. Mından eki kün murun spirttik termometr
nöldön tömön altımış segiz gradustu körsötüp, çart jarılıp ketken, — al emi
suuk kündön-küngö küçöönün üstündö; mınday janga batkan kaarduu suuktun dagı
kança kün bolorun boljop aytuu kıyın ele. Bul sıyaktuu çıkıroon kündördö
meşten alısıraak kalıp, muzduu abanı jutup oturuunu duşmanıña da ıygarbas
eleñ! Mınday suuktarda tışka çıga çurkagan dardañküülör da uçurayt, birok,
adatta al ubaktarda öpkögö tap ketet, tıkıldagan kurgak jötöl tamaktı
kıtıgılap, adamdı kıynayt, bul köbünçö, jakın jerde may sızgırıp jatkan
uçurda abdan küç alat. Andan kiyin jazındabı je jayındabı toñ jer
toñkorulup, kee bir jerge kör kazıp taştayt. Aga ölüktü koyup, nünkür-mankür
surakka algan künü surakka zıñkıygan ölük kadimkidey tirilip ırgıp tura
kelerine ıyık işenişip, kördün oozun çöp-çar menen kalkalagan boydon açık
taştaşat. Mına oşol uluu kündö ölük tirilet degenge işenbegenderge ölüş
üçün Klondaykadan ıñgayluu jerdi sunuş kıluu kıyın. Birok, bul
Klondaykada jaşoo jakşı degendikke jatpayt.
Çatırdın içi eşiktegidey suuk bolbogonu menen, ançalık dele jıluu emes ele.
Üydün içindegi jalgız emerek — al meş, oturgandardın baarı jılınuuga
oşogo jütkünüşöt. Jer tamdın bir jagında kızıl karagaydın mayda
butaktarı töşölgön, anın astı kar, a üstündö añ terilerinen jasalgan jıluu
töşöktör jatat. Çatırdın ekinçi kapşıtında çokoydun tamanı menen
taptalgan kardın üstündö kol çakalar, kömöç kazandar sırtkı jaydak turmuşta
kerektüü mayda-barat üy emerekteri ar jerde çaçılıp jatat. Kıpkızıl bolup
ısıgan meştin içinde jıgaç otun katuu çartıldayt, birok andan arı üç ele
kadam jerde, özöndön jañı ele omkorup kelgendey zal-zal muz jatat. Sırttan
kirgen suuk abadan ulam çatırdın içindegi jıluuluk jogoru kötörülüp ketip
jattı. Meştin tuşma-tuş üstü jagı mor sırtka çıga turgan şıptın
közönögünün tegeregi kurgak brezent, andan ıldıyraak bir katar nımduu
brezent orolgon, aerden buruldap buu çıgıp turat, andan kiyinki katar suu
brezent, aerden suu tamçılap turat, eñ akırı, şıptın kalgan bölügün jana
çatırdın keregesin kalıñdıgı jarım elidey apapak kurgak bubak turup
kalgan.
— O-o-o! O-oh! O-oh! — dep teri töşönçünün astında jatkan jigit
uykusuroonun ortosunda ontop koyö berdi. Anın üldürögön jüdöñkü arık betin
sakal-murut baskan. Opgo jatpasa da, ooruksunganga çıdabay ulam katuu
kıynalgansıp ontop koyöt. Töşöktün astınan jarım-jartılay çıgıp kalgan
denesi töşölgön çalkandın üstündö jatkanday dirtildep, jıyrılıp jattı.
— Kana, tigini beri oodargılaçı! — dedi Bettlz. — Bütkön boyunun
karışmayı kayta karmadı okşoyt.
Altı joldoşu ooruluu adamdı şapa-şupa kolgo alışıp, talma oorusu
jazılmayınça arı-beri ayöosuz alasaldırışıp, uşalap karışın jazıştı.
— Ay, uşu şaytan algan karduu çıyırdı! — dep küñküldödü jigit üstündögü
juurkandı mınday alıp jana töşönçünün üstünö oturup jatıp. — Üç kış
katarı ölkönün baarın kıdırıp çıktım — bışıkkıday dele boldum! A mına
bu kargış tiygen jakka tuş kelgeni nak ele ayal sımal afindikke okşop,
kımınday da çıdamkaylıgım, eçtekege jöndömdüülügüm jok ak kol bolup
kalgansıym.
Al otko jakın jılıp oturup, çılım orodu.
— Siler meni ıylaktagandı jakşı köröt eken dep oylobogula! Jok, men
bardıgına çıdaym! Birok, men özümdön özüm uyalıp jatam... Bar bolgonu bir otuz
mil jol jürdüm — şaardın sırtına beş mil serüüngö çıkkan, ene sütü
oozunan kete elek itiy oorusu menen oorugan balaga okşop, bütkön boyum
jançılıp, özümdü ooruluu sezip turam. Maskaralık!.. Kimdin şireñkesi bar?
— Kaygırba, balam! — dedi Bettlz şireñkenin orduna çıçalanı sunup: — Bul
saga keçirimdüü — iştin baarı oşondon ulam bolup jatat. Çarçadıñ,
çaalıktıñ, kıynaldıñ! Birinçi jolku sayakatımdı kantip ele esimen çıgarıp
koyöyun? Tim ele kıymılday albay kalgam! Oşol ele deysiñbi, muzduu kuduktan
suu içip algandan kiyin tuptuura on minuta zabırkap, oyku-kaykı bolup jatıp,
ordumdan arañ turçumun. Muun-jüünüm jalpı alaman sızdap, söök-saak
ooruganday bolso, es akıldan tanıp kete jazdayt. Taramıştın karışıp
tırışkanın oşondo kör! Tırıştırat deysiñ, büt lagerdegiler meni menen
jarım kün alışıp jatıp, arañdan zorgo jazçu. Sen bul jerge jañı kelgeniñ
menen azamatsıñ, tırışçaaksıñ! Aman bolso, emi jarım jıldan kiyin
baarıbızdı, karılardı basıp ötüp, böktörüp ketesiñ. Köbünçö — senin dele
tüzülüşüñ bap kelet: sende aşıkbaş may jok, al emi maydın azabınan tolup
jatkan moskool jigitter tigil düynögö mezgilsiz jönöp ketti.
— May deysizbi?
— Ooba, ooba. Kimde kimdin söögündö mayı jana eti köp bolso, al jol
jürüügö çıdamsız kelet.
— Munu bilgen emes elem?
— Bilgen emes beleñ? Bul çındık, kümön sanabay koysoñ da bolot. Janagı
tolmooç kişilerdin kolunan karpa-kurpa gana iş kelet, al emi çıdamkaylık
degenden kımınday da jok. Jatkan çöp köçük el! Arıkçıray, denesi çımır
kişiler tırışçaak kelet — kolu bir nersege tiyse alardan julup aluu kıyın!
Jok, jok, etkeelder mınday işke jarabayt.
— Tuura aytasıñ, — dep Lui Savoy sözgö aralaşa ketti. Men bukaday
lokuygan bir jigitti bilem. Mına oşol neme, Tündük bulaktın janındagı
jerdi bölüştürö baştaganda, Lon Mak-Feynge koşulup, oşoyakka jönöptür. Lon
esiñde barbı? Bayagı dayıma külmüñdöp turçu, irlandiyalık kiçinekey sarı
jigitçi. Oşentip alar kündür-tündür tınbay jürüp oturuşat. Akırı janagı
tolmoç kişi aldan taptakır tayıp, kardın üstünö jatıp kalat. Tırbıygan
arık irlandiyalık anı türtkülöyt, julkuldatat, a tigil baladay ıylap,
botodoy bozdoyt. Oşentip, menin koşuma jetkençe Lop anı joldo katar
kötörüp-turguzup, süyröp alıp keldi. Üç künü menin üyümdö sulap jattı.
Uşunday katın sıyaktuu erkek bolot dep, eç kaçan oyuma kirip çıkkan. emes.
Mına, may adamdı emne kılat!
— A bayagı Aksel Gundersonçu? — dep suradı Prins. Uzun boyluu,
skandinavdık jaş injener jönündö jana anın adamdı tañ kaltırgan kaygıluu
ölümü jönündö söz jürüp jattı. — Al kaydadır bir jerde jatat... — dep Prins
tunjuragan çıgış jaktı kolu menen dayınsız jañsap koydu.
— Şor Suunun jeekterinen bul jakka kelgenderdin jana bagışka uuga
çıkkandardın baarının eñ çoñu jana nooçosu bolçu, — dep ırastadı Bettlz. —
Birok, al erejeden tışkarı miñdin biri. Anın ayalı Ungu esiñde barbı? Tula
boyunda bir çımçım mayı jok, jalañ bulçuñ et ele! Küyöösünö karaganda alda
kança kajarduu bolçu. Mına oşol ayal bardık azap-tozoktu tartıp jürüp,
küyöösü jönündö gana kam körçü. Al üçün kılbagan araketi kalgan jok.
— Emnesi bar eken, demek anı süygön da, — dep injener karşı süylödü.
— İş anda emes! Ayal...
— Ugup turgulaçı, dostor, — dep tamak-aş salıngan üköktün üstündö oturgan
Sitka Çarli sözgö aralaştı. — Siler bierde deni taza, tolmoç erkekterdi
münçürkötö turgan artık baş may jönündö, ayaldardın çıdamkaylıgı,
kajarduulugu jönündö jana süyüü jönündö söz kılıp jatasıñar, sözüñördö
kalet jok, ukkuluktuu. Bul jak een bolçu, el jakkan ot asmandagı jıldızdarday
seyrek kezinde men bir erkekti jana ayaldı bilçü elem, oşolor azır esime
tüştü. Erkek tolmoç jana deni taza bolçu, birok aga janagı sen aytkan artık
baş may degeniñ kargaşa boldu okşoyt. Ayal çıkanaktay gana tıkçıygan neme
ele, birok ak köñül, jürögü ögüzdün jürögündöy bolgon erkektin jürögünön da
çoñ, eñ kayrattuu ayal bolçu. Biz Şor Suunu karata barattık, jol eñ oor, aga
kırçıldagan kış, suuk, tereñ kar jana kıynagan açkaçılık koşul-taşıl
boldu. Birok, janagı ayal küyöösün eñ katuu süyçü — mınday süyüünü uşunday
dep gana atoogo bolot.
Sitka unçukpay kaldı. Janında jatkan muzdan balta menen bir neçe togolok
kertti da, meştin üstündögü altın tunduruuçu çılapçınga saldı — alar içüü
üçün suunu uşundayça alışçu. Erkekter otko jakın jılıp olturuştu, ooruluu
jigit bolso tula-boyu uyup, oorubasın üçün, oñdonup oturuuga arakettenip
kımtındı.
— Tuugandar, — dep sözün ulanttı Sitka, — kan tamırımdagı jürüp turgan kan
— sivaştardın kızıl kanı, birok jürögüm ak adamdardın jürögü. Sebebi,
birinçisi — ata-babalarımdın künöösü, ekinçisi — menin dostorumdun maga
kılgan jakşılıgı. Men bala çagımda ele bir kaygıluu çındıkka açık tüşünö
baştadım. Bardık jer silerge tiyiştüü ekenin, sivaştar ak adamdar menen
küröşö albastıgın jana alar ayuu menen buguga okşop kardın üstündö jatıp
ölö turgandıgın bildim. Mına emi men jıluu jayga kelip, silerdin
ortoñordo, oçoktun janında oturam jana silerdin öz kişiñerdey bolup
kaldım. Men öz ömürümdö köptü kördüm. Dalay şumduktardı bildim, ar türdüü
adamdar menen joldoş bolup, köp jol bastım. Adamdar jönündö, alardın
işteri jönündö men da silerdey ele oylonup, silerdey teriştirüügö
jetiştim. Oşonduktan, egerde men kimdir bir ak kişige katuuraak söz
tiygizip koysom, kapa bolbossuñar deym. Je bolboso öz ata-babalarımdın
uruusunan biröönü maktasam: «Sitka Çarli — özü sivaş, közü kılır, sözü taykı»
dey körbögülö. Oşondoy bolsunbu?
Ugup oturgandar içterinen küñürt küñküldöşüp, makuldugun bildirişkensidi.
— Al ayaldın atı Passuk ele. Men anı, suusu tuzduu buluñdardın jeeginde
jaşagan uruudan kolmo-kol satıp aldım. Jürögüm al ayaldı ançalık kaalaçu
emes, közümö da kandaydır suuk uçuraçu, al bolso dayıma jer karap, murda
körbögön jana jolukturbagan çooçun biröönün kuçagına tuş kelgen kızga
okşop, korungansıp jana korkok körünçü. Menin jürögümdö al üçün kımınday
orun jok dep, ayttım go, birok men alıska jol tartuuga kam körüp jatkam,
andıktan itterimdi baga turgan jana darıyada uzak jol tartkanda kayıgımdı
aydoogo jardamdaşa turgan kimdir-biröö kerek ele. Baarı bir eki adam bir
töşökkö batat emespi, anın emnesi bar eken — oşentip men Passuktu tandadım.
Oşol kezde ökmötkö kızmat kılganımdı silerge ayttım bele? Oşonduktan,
çanalarım, itterim jana jol azık, ookattarım menen meni soguş kemesine
salıp alıştı; janımda Passuk da bar. Biz tündüktü karay süzüp oturup,
Beringov deñizinin kışkı muzuna kelip jettik, oşoerden meni Passuk,
itterim jana anı-munularım menen tüşürüp koyuştu. Men ökmöttün
kızmatçısı katarı akça, oşogo çeyin adam attuunun butu tiybegen oşol
jerdin kartasın jana kattardı da aldım. Kattar jakşılap orolgon jana jaançaçın ötpögüdöy bolup bekitilgen, men alardı uluu Makkenzinin janındagı
muzga kısılıp turgan kit ulooçu kemelerge jetkirişim kerek ele. Egerde
düynö jüzündögü darıyalardın eñ zoru — bizdin Yukondu esepke albaganda,
Makkenzidey çoñ darıya jok.
Birok bulardın baarı ançalık maanilüü emes, antkeni menin aytayın dep
jatkanımdın kit ulooçu kemelerge da, Makkenzinin jeegindegi ızgaarduu
suukka da eç kanday tieşesi jok. Jazga maal, kün jıluu tartıp, uzara baştagan
çende, biz Passuk ekööbüz çıgışka, Yukondun jeegin közdöy jönödük. Bul,
adamdı zarıktıruuçu, ötö oor sayakat ele, birok kün bizge dem berip, jol
körsötüp barattı. Bul jak janagı men aytkanday, al kezde taptakır een bolçu,
biz bolso Kırkınçı Milge jetkenge çeyin birde uzun temir ilgektin, birde
kalaktın jardamı menen jogoru karay suunun agımın jirep süzüp jürüp
oturduk. Ak ireñderdi kaytadan körüü kanday jagımduu, oşentip biz jeekke
barıp tüşüp kaldık.
Oşol jılı kış abdan katuu boldu. Katuu suuk jana karañgı tün çümböttöp
aldı, aga koşulup açkaçılık da keldi. Kompaniyanın agenti kişi başına kırk
kadaktan un jana jıyırma kadaktan çala tuzdalgan çoçkonun etin berdi.
Buurçak bolso tüşkö da kirbey kaldı. İtter dayıma ulup-uñşup, açkalıktan
adamdardın kabırgaları kayışıp, içi-içine jabışıp, kabaktarı karış
tüştü. Alduu-küçtüülör aldan tayıp, alsızdar ölüp jattı. Kıştakta karajama
öküm sürdü.
Bir künü keçinde düköngö kelip, añgırap boş turgan tekçelerdi körgöndö
içibiz andan beter eñşerile tüştü; biz oçoktun küñürt jarıgında oturup,
özübüzçö añgemeleştik, antkeni şamdardı jazga çeyin aman-esen kalgandarga
arnap, katıp koygon elek. Oşentip, bizdin oor abalıbızdı kabar kıluu üçün
Şor-Suuga içibizden biröönü jiberüügö çeçim çıgardık. Oşol zamat baarının
başı men jakka burulup, meni ümüttönö tiktedi — antkeni alar menin
takşalgan sayakatçı ekenimdi jakşı bilişçü.
— Deñizdin jeegindegi Heynstin missiyasına çeyin jeti jüz mil, — dedim
men, — joldun köbün lıja menen jürüügö tuura kelet. Maga jakşı itiñerden
jana jakşı ookatıñardan tandap turup bergile, anan baram. Meni menen birge
Passuk barat.
Bardıgı uşuga makul boluştu. Birok, añgıça bolboy moskool, bagalçak, küçtüü
yanki — Uzun Djeff ordunan tura kaldı. Al maktanıp, kötörülö süylödü. Al da
mıktı jol jürgüç ekenin, lıjada jürüü üçün jaralgandıgın jana topozdun
sütün içip çoñoygondugun ayttı. Andan arı, meni menen bara turgandıgın,
egerde men jürböy kalıp, joldo jastım bolsom, al missiyaga jetip,
tapşırmanı sözsüz orundatarın aytıp öttü. Anda menin jaş kezegim, anın
üstünö yankilerdin sırın ança jakşı da bilçü emesmin. Opurula oozdu toltura
maktanıp süylöö — naçardıktın birinçi belgisi ekenin jana kolunan iş kele
turgandardın sırı içinde bolorun men kayaktan biliptirmin. Oşentip Passuk,
Uzun Djeff — üçööbüz jakşı itterdi jana koldo bar ookattan arbınıraak
jol azık alıp, jolgo çıktık.
Biz üstü katkan kardı jirep, jol saldık, turgan jerine toñup kalgan çananı
ordunan jıldırıp türttük jana jol bögögön muzdun üyörünön kıynalıpkıstalıp öttük, işi kılıp dalay azaptı tarttık, andıktan joldogu körgön
kıyınçılık jönündö köp aytıp oturbayın. Bir gana aytarım bul — biz keede
kününö on mil jol jürsök, kay bir künü otuz mil — aytor, köbünçö on milden
aşkan jok. Jakşı degen jol azıgıbız ança dele küçtüü emes ele, anın üstünö
anı biz birinçi kündön tartıp, ünömdöy baştaganbız. Mıktı degen itteribiz
süyrölüp, arañ ele buttarın şilteyt, zor kıyınçılıktar menen küş-küştöp
jatıp, çanalardı arañ jürgüzöbüz. Ak-Suuga jetkenibizde üç çanabızdan eköö
kaldı, al emi bar bolgonu eki jüz mil jol jürdük! Çın, biz köp zıyan
tartkanıbız jok, antkeni ölgön itterdin eti tirüülörünö jem boluuga jaradı.
Pellige jetkenibizçe biz joldon adam attuunun ünün ukpadık da, uyulgup
asmanga çıkkan tütündü keziktire albadık. Men al jerden azık-tülüktü
toluktap, kamdap aluunu jana joldo ayabay karjalıp, basa albay, ıylaktap
kelatkan Uzun Djeffti aerge kaltırıp ketüünü oylonup kelatkam. Tilekke
karşı, Pellidegi faktoriyanın skladdarı taptakır añgırap kur eken,
Kompaniyanın agenti bolso dem ala albay ıkşıp jötölüp, kaltırap-titirep,
bezgekten közü jaşıldanıp jarkıldayt... Al bizge missionerdin añgıragan
üyün jana tabıtın itter kazıp jep ketpesin üçün taş menen korumdalgan anın
mürzösün körsöttü. Biz aerden bir top indeetsterdi keziktirdik, birok alardın
arasında baldar menen karılar kalbaptır: jazga çeyin bulardın köbü köz
jumarına biz açık tüşündük.
Oşentip biz andan arı kuru kol jana kapaluu jönödük. Heynstin missiyasına
çeyin tübölük kar menen jansız meykindi aralap dagı beş jüz mil jürüü
kerek. Jıldın abdan karañgı mezgili bolçu, jadasa, çak tüştö da çıgış
meykindigin kündün nuru kaptabayt. Birok, muzdun üyörü ulam azayıp, jürüügö
oñoy bolup kaldı. Men itterdi üstökkö-bostok tınımsız aydap, köbünçö ör
albastan jürüp oturduk. Men boljoldogondoy, dayıma lıja menen jürüügö tuura keldi. Lıja buttarıbızdı ayabay
oorutup, buttar sürülüp, joorup, ayıkpay turgan jaralar payda boldu. Kündön
küngö bul jaralar bizdi köp kıyınçılıktarga duuşar kıla baştadı. Akırı
bir künü erteñ menen biz lıjalardı tagınıp jatkanıbızda Uzun Djeff
zaarkangandan botodoy bozdop koyö berdi. Men anı kiçireek çanalarga jol
salış üçün aldıga jiberdim, birok al özünö jeñil boluşun közdöp lıjaların
çeçip, koluna karman aldı. Lıjasız jürgöndö kar basırılıp iz tüşpöstön,
kayta anın teri çokoyu kardın ar kaysı jerine tereñ batıp, itter tıgılıp
kalıp jattı. İtterdin arıktaganın aytpa — tim ele terisi karkaygan
sööktörünö jabışıp turat, buttarı aran ele kıymıldayt. Men Djeffti katuu
jemeledim ele, al lıjaların mından arı çeçpeske ubadasın berdi, birok
baarı bir sözünö tura algan jok. Men akırı çıday albay anı kamçı menen bir
tartıp kaldım, mına oşondon kiyin itter karga tıgılbay kalıştı. Joldo
ayabay karjaluu, anan janagı sen aytkan artık baş may Djeffti kudu ele bala
kılıp taştadı.
Birok Passuk! Djeff kolomtonun janında ıylap otursa, Passuk ookat dayardap,
erteñ menen itterdi çanaga koşuuga jardamdaşat, keçinde bolso çanadan
çıgarışat. Çınında bizdin itteribizdi aman alıp kalgan Passuk boldu. Al
dayıma lıjaçan eñ aldıda jürüp, kardı taptap, iz salıp beret. Passuk...
kandayça tüşündürsöm silerge! Al ubakta men munun baarın ılayık tapçumun
jana oyuma eç nerse kirip çıkçu emes. Anda menin oyum taptakır başkada ele,
anın üstünö men jaş bolçumun jana ayaldardın sapatın köp jakşı bilçü da
emesmin. Kiyin gana, keçee jakında oşol kezderdi oylop alıp, kanday ayalga
tuş kelgenimdi oşondo bilip jürböyümbü.
Akırı Djeff bizge kereksiz jük bolo baştadı. İtter ansız da arañdan zorgo
baratsa, al artta kelatkan uçurlarında uurdanıp çanaga jata kalat. Çananı
başkaruunu da Passuk öz koluna aldı, Djefftin kılarga taptakır işi jok
bolup kaldı, kara janın gana süyröp kelattı. Men ar künü erteñ menen aga
tiyiştüü ookattın çıpçılgasın korotpoy bölüp, koluna karmatkandan kiyin
al eçtekege karalaşpastan jolgo tüşöt, biz anı-mununu, emerekterdi
jıyıştırıp, çanalarga jüktöp, anan itterdi koşobuz. Kün çañkay tüş bolup,
adamdın bütkön boyun balkıtkan kezde biz aga jete barabız, — al arañ ele
ilkip-kalkıyt, ıylagan, betinen ıldıy karay akkan jaş muz bolup toñup
kalgan, biz andan ötüp, arı karay jürüp kete berebiz. Tün kirgende toktop, ör
alabız, aga tiyiştüü ookattı bölüp kaltırıp, töşönçüsün salıp, dayardap
koyup, bizden adaşıp kalbas üçün ottu şooldotup çoñ jagıp taştaybız. Bir
neçe saattan kiyin al aksañdap kelet, ıylaktap, arzı-muñun aytıp jatıp,
ookatın içet da, jata ketet. Mına uşul okuya künügö kaytalana beret. Djeff
ooru emes, jönököy gana çarçagan, karjalgan jana açkalıktan naçarlagan bolçu.
Birok, men da, Passuk da — çarçagandıgıbızga, karjalgandıgıbızga jana
açkalıktan naçarlagandıgıbızga karabastan, bardık işterdi atkarıp
kelattık, al bolso eçtekege kolun tiygizip koygon jok. Kıyazı, bardık balaket
janagı Bettlz aytkan artık baş mayda bolso kerek; bolboso biz aga tiyiştüü
ookattın kılına da tiygen jokpuz.
Bir künü biz Ak-Meykindi kıdırıp jürgön eki sölököttü — bir kişi menen
balanı keziktirdik. Alar ak adamdar bolçu. Le-Barj kölündö muz jarılıp, üyör
jürüp, alardın bardık emerekterin agızıp ketiptir, bar bolgonu jondorunda
kötörgön birden töşök kalgan. Tün kirgende alar ottu dooldoto jagıp, erteñ
menenkige çeyin anın janında ıktap jatıştı. Alardın jıluu suuga çalıp
içip jürgön azıraak unu kalgan eken. Kişi, bar bolgon ookatıbız uşul dep
maga segiz çöyçök unun körsöttü. Pellige çeyin bolso ali eki jüz mil bar ele,
ekinçiden aerde da açkaçılık baştalıp kalgan. Alar menen birge bir indeets
kelatkandıgı jana ookattı bardıgı teñ bölüp jeşkendigin, birok al jürböy,
bulardan artta kalgandıgın jolooçular bizge aytıp berişti. Men alardın
indeets menen ookattı teñ bölüp jeşkendigine işengenim jok, bolboso
emnelikten al jürböy artta kaldı?
Men alarga eçteke kayrılışa algan jokmun. Alar bizdin eñ semiz degen
itibizdi (birok anın kayırmakka sayar eti jok bolçu) uurdap aluuga
arakettenişti, birok men tapançanı körsötüp, sıyıñar menen jolgo tüşkülö
dedim. Oşentip al eki sölököt Pellini bet alıp mas kişidey teñselip, AkMeykindi aralap jürüp ketişti.
Menin emi üç itim jana bir çanam gana kalgan; itterimdin terisi menen söögü
gana kaldı. Otun az bolgon künü ot naçar küyöt, çatırdın içi da muzdak,
kursakta da eçteke jok. Biz şam-şum etip özök jalgaybız, andıktan suukka da
bat jeñdirüüçü bolduk; betteribiz suukka çaldıgıp, tuugan enebiz taanıgıs
bolup karaygan. Buttarıbız zırkırap ooruyt. Erteñ menen jolgo çıgaarda,
lıja butumdu oorutkuday bolso, bozdop jibere taştap, erdimdi tiştenip, arañ
çıdaym. Passuk ün katpastan, aldıga tüşüp, jol salıp beret. Yanki bolso
bayagısınday ele ıylaktap, kederi kesilip kıñkıldap kelattı.
Otuz-Mil suusunun agını abdan şar ele. Köp jerlerinde muzdu jep da
ketiptir, andıktan bizdin jolubuzdan muzdun jarılgan küdürü jana andan
ulam suunun kuzgundaganı, kay bir jerlerde tim ele jaypap jatkan suu köp
kezdeşe berdi. Kündördün birinde, adattagıday, alga ketip, es alıp oturgan
Djeffke jetip bardık. Ortodo özön jatat. Djeff bolso anı bir jerinen
muzdun üstü menen aylanıp ötüptür, çana al kuuş muzdun üstünön ötö albayt. Biz
da bir ötkööl — bir tilke jazı katuu muz taptık. Passuk tüşüp ketpes üçün uzun
bakandı koluna karmap, birinçi öttü. Passuktun salmagı jeñil, lıjaları
jazı bolçu. — Arkı jeekke aman-esen ötüp alıp, itterdi çakırdı. Birok
itterdin bakanı da, lıjaları da jok emespi, alar küdürgö kür etip tüşüp
ketip, suunun agını alardı tez ele alıp jönödü. Men çananın artınan bekem
karmap, koyö berbey turdum, birok jan kayıştar çart üzülüp ketip, itter muzdun
astına kirip, közdön kayım boldu. İtter ayabay arık bolçu, oşentse da men
alardı bir jumalık ookat dep eseptep jürçümün, emi alardan da kol juuduk!
Ertesi erteñ menen men bardık koldo bar jarıbagan azıktı üçkö böldüm da
Uzun Djeffke: mından arı biz menen barabı je bierde kalabı — al anın işi,
biz emi salt bolgonduktan, köp buydalbay şar keteribizdi ayttım. Al ökürüpbakırıp butunun oorusuna jana başka ar türdüü oorularına dattanıp, menin
karamsız jaman joldoş ekendigimdi aytıp, jemelep baştadı. Çın çınına
kelgende Passuktun dale, menin dale butum ooruyt, ooruganda da anın butuna
karaganda katuuraak ooruyt, antkeni — biz joldo karay itterge iz salıp
berdik; biz dale katuu kıynaldık. Uzun Djeff mından arı bassa ölö turganın,
oşonduktan bir kadam jıla albay turganına kargandı. Passuk ündöböstön
barıp teri töşöktü, men kol çakanı jana baltanı alıp, jönöögö baş koyduk.
Passuk Djeffke dep bölüngön azıkka karap turup: «Kolunan eçteke kelbegen
nemege mınçalık ookattı kaltırıp emne keregi bar. Munun ölörü gana kaldı»
— dedi. Men başımdı çaykap: «Koy, joldoş ar dayım joldoş boydon kaluu
kerek», — dedim. Oşondo Passuk maga Kırkınçı-Milde kalgandar jönündö
eskertip — alar anık azamattar ekenin, biröö emes, köp ekenin jana maga
işenip, menden jardam kütüşkönün ayttı. Men «jok» dep kaytalap aytkanımda
Passuk menin belimdegi tapançanı julup aldı, oşentip Uzun Djeff, janagı
Bettlz tuugan aytkanday, közü açık boydon ata-babaların közdöy jürüp ketti.
Men Passukka süylönüp koyö berdim, birok al bir ooz söz aytıp, aga kımınday da
öküngön da, kaygırgan da jok. Men da öz içimde Passuktun kılgan işin tuura
taptım.
Sitka Çarli bir azga unçukpay kaldı da, muzdan dagı kertip, bir neçe togologun
meştin üstündö turgan çılapçınga salıp koydu. Erkekter ukmuştuu suukka
kabırgaları kayışıp, aga dattangansıp, ayanıçtuu ulugan itterge boorloru
açıp, ün katpay, tımtırs oturuşat.
— Aligi eki sölököttün jalañ kardın üstünö tünöp ketken jerleri joldon kün
sayın uçuray berdi. Şor-Suuga jetkenibizçe mınday tünöktün dalayın
başıbızdan ötkörörübüzgö menin közüm alda kaçan jetken. Andan kiyin biz
üçünçü bir sölököttü — indeetsti keziktirdik. Al da Pellige bet alıp baratkan
eken. Al bizge janagı kişi menen bala anın jol azıgın aldap alışkandıgın
jana üç kündön beri unu jok, ar künü keçinde jalañ kayış çokoyunan keskilep,
kaynatıp jep kelatkanın aytıp berdi. Kayış çokoyun keskilep taptakır
bütkön. İndeets jeektik bolgonduktan, Passuk anın tilin toluk tüşünö turgan
bolup çıktı jana men anı menen Pasauk arkıluu añgemeleştim. Al Yukondo eç
kaçan bolup körböptür jana aga baruuçu joldu bilbeyt da eken, birok emne
üçündür ayakka köşörüp bet algan. Kanday alıs? Eki tünbü? Onbu? Jüzbü? Anı
açık bilgen jok, birok Pellini karay barattı. Kayta keteyin dese, joldun
köbün basıp öttü, andıktan alga gana jürüügö tuura keldi.
Al batınıp, bizden ookat suray algan jok, antkeni özübüz tamak-aş jagınan
tak-tuk ekenibizdi sezip turat. Passuk balapandarı kırsıkka duuşar bolgon
çilge okşop, emne kıların bilbey, birde indeetsti, birde meni jal-jal karayt.
Men aga burulup mınday dedim:
— Bu kişini sızga oturguzup ketişiptir. Azıraak birdeme kayrılışsak
kantet?
Passuktun közü jaynap, ireñinde kubanıçtın belgisi payda bolo tüşkönü
apaçık sezildi, birok indeetsti jana meni köpkö üñülö tiktep turdu, andan
kiyin erdin kaarduu jana çeçkindüü tiştendi da akırı:
— Jok. Şor-Suuga çeyin ali köp bar, ölüm bolso jol boyu bizdi uturlap,
añdıp jüröt. Andan körö, al mınabu bötön kişini alsa alıp ketsin, birok
menin küyööm Çarlini tirüü kaltırsın, — dedi.
Oşentip, indeets Pellini karay bet alıp, Ak-Meykindi aralap, jönöp ketti.
Al emi tün içinde Passuk emnegedir ıyladı. Mından murda men eç kaçan anın
bir tamçı köz jaşın körgön emes elem. Tütündön ulam ıyladı go dep oyloogo da
bolboyt, antkeni otun kupkurgak bolçu. Anın kaygısı meni ötö tañ kaltırdı,
azap menen kaygı akırı anın kayratının mizin maytargan eken go degen oygo
keldim.
Ömür — kızık nerse! Ömür jönündö men köp oy jügürtüp, köp oylondum, birok
bargan sayın al maga tüüşünüksüz bolup körünöt. Biz emne üçün ömürdü
mınçalık eñseybiz? Turmuş degen adam balası eç kaçan jeñişke ee bolo albay
turgan oyun, jaşoo — demek karılık karpa-kurpa kelip, kolubuzdu öçüp kalgan
ottun muzdagan külünö argasız matırgança oor emgektenüü jana azap tartuu.
Jaşoo kıyın. Bala azapka tuulat, karı adam azaptan başı arılbay jürüp tigi
jayga jol tartat, işi kılıp bizdin künübüz kaygı menen tüyşüktö ötöt.
Oşondo da adam balası çalınıp, jıgılıp, kılçaktap art jagına burulup,
ölümdün kuçagına kıyılıp arañ barat. Ölüm — jakşılık da. Turmuş gana
adamdı azap çektiret. Birok, biz ömürdü süyöbüz, ölümdü jek köröbüz. Bul eñ
kızık!
Biz, Passuk ekööbüz eñ az süylöşöbüz. Tün içinde ölüktöy soldoyup kardın
üstünö jatabız, erteñ menen ölüktöy ün katpastan, süyrölüp jolgo çıgabız.
Aylana-tegeregibizdin baarı jılan sıypaganday ölük sıyaktuu. Kekilik, çil
da, tıyın çıçkandar da, koyöndor da jok. Ak çümböt jamıngan özöndör meltirep
jımjırt jatat. Bardıgı katıp kalganday tokoy içi kıymılsız. Suuk da mına
uşul azırkıday bolçu. Karañgıda jıldızdar jakın jana çoñ körüngönsüp,
sekirip oynop biylegensişet; kündüzü kündün közü birde körünüp, birde
bulutka jaşınıp, bizge bir neçe kün sıyaktuu sezilip, kıjırdı keltiret, aba
jarkıldap jılt-jılt etet; kar bolso kauhardın tozoñunday jıltıldayt.
Aylanada jagılgan ot da, çıkkan tabış da Jok, bar bolgonu — suuk ayaz menen
Ak-Meykin. Biz kündü, ubakıttı eseptöönü koyup, kudum ölük sıyaktuu basa
berdik. Bizdin közübüz Şor-Suu jakka tigilip, es-dartıbız Şor-Suuda bolup,
buttarıbız özdörü ele bizdi Şor-suunu közdöy alıp ketip barattı. Biz tak ele
Tahkinanın özünö barıp toktoduk, birok anı taanıganıbız jok. Bizdin
közübüz Ak-At jaktı tiktep turganı menen, anı körbödü. Bizdin butubuz Kanon
jerin tepsep turganı menen, anı sezgen jok. Biz eçteke sezbedik. Bargan sayın
köbüröök jıgıla berdik, birok jıgılıp baratkan kezde da közübüz Şor-Suuda
boldu.
Dayıma tepe-teñ bölüşüp, jep jürgön ookatıbız tügünö baştadı, birok emne
üçündür maga karaganda Passuk köbüröök jıgılçu boldu. Bugu-Aşuunun etegine
jetkende al taptakır küçtön tayıdı. Oşentip bir künü erteñ menen biz jolgo
çıkpastan japadan jalgız töşögübüzgö oronup, kardın üstündö jattık. Men da
oşoerde Passuk menen koyundaşıp jatıp, ölümgö birge moyun sungum keldi,
antkeni — men köptü bilip, ayaldın süyüüsü emne ekenine tüşünö baştagam.
Heynstin missiyasına çeyin dagı seksen mil bar, birok tetigi alısta,
tokoydun jogoru jagında, boroon çaldı-kuydu kılgan çokusun zañkıytıp uluu
Çilkut jatat.
Passuk erinderin kulagıma tiygizip, men ukkuday kılıp şıbırap akırın
süylöy baştadı. Al emi menden çoçurkabay, kaarıman korkpoy kalgandıktan,
kökürögündögü bardık sırın açıp, özünün süyüüsü jönündö jana men murun
tüşünbögön kep nerseler jönündö aytıp berdi.
— Sen, Çarli, menin küyöömsüñ, men senin jakşı ayalıñ elem. Men dayıma
senin otuñdu jagıp, ookatıñdı bışırıp, itteriñdi bagıp, kayıgıñdı eşip,
joluñdu saldım, birok eç kaçan kabagım-kaşım dep, kıñk etip, ün çıgarıp
dattanbadım. Menin atamdın üyü jıluu je bizdin Çilkutta tamak-aş köp ele
— dep eç kaçan arman kılganım jok. Sen süylögöndö ugup gana oturçumun. Sen
buyurganda, kıñk etpey atkarçumun. Uşunday emes bele, Çarli? — dedi al.
— Ooba, oşondoy bolçu, — dep joop berdim.
— Sen birinçi jolu,— dep sözün ulanttı Passuk, — bizdin Çilkutka kelip,
meni bir karap koyboston it sıyaktuu meni satıp alıp eerçitip ketkeniñde,
seni içimen abdan jaman körüp, jürögüm ızaga tolup, bütkön boyumdu korkunuç
baskan. Birok, andan beri aradan köp ubakıt öttü. Sen Çarli, ak köñül adam
özünün itin kanday ayasa tak oşondoy meni ayadıñ. Jürögüñ meni kaalooçu emes,
jürögüñdö men üçün kımınday da orun jok bolçu; birok sen ar dayım maga
adilet eleñ jana oşondoy mamile kılçusuñ. Sen çoñ kooptuu işterge bet alıp,
kıyınçılıktı başıñan ötkörgön ubaktarıñda men dayıma janıñda birge
boldum. Seni başka erkekter menen salıştırıp körüp, sen alardın köbünön
mıktıraak ekeniñdi, özüñdün ar-namısıñdı saktay bile turgandıgıñdı jana
senin sözdörüñ ajayıp, tilin çınçıl ekenin bildim Men saga sıymıktana
baştadım. Mına oşentip, menin jürögümdü büt boydon biylep algan mezgil da
jetti. Mına oşondon beri es-dartım sen gana bolup kaldıñ. Sen men üçün
altınday adırlardı aralap jılıp, bir saatka asmandan ajırabagan jaykı
kündöy bolup kaldıñ. Kayakka köz çaptırbayın, ar dayım özümdün gana künüm
közümö körünçü. Birok senin jürögüñ, Çarli, murunkusunday ele kaymana, aerde
men üçün kımınday da orun jok bolçu.
— Ooba, oşondoy bolgon, — dep joop berdim. — Jürögüm kaymana ekeni çın
jana aerde sen üçün orun jok ele. Birok, bul murda bolgon. Azır menin jürögüm
küngö erigen jazgı karday eljirep turat. Jürögümdögünün baarı erip, bulaktar
şıldırap, bardıgı kögörüp jana güldöp jatat. Kekilikter menen
torgoylordun sayraganı, muzıkanın şıñgıraganı ugulat, antkeni jürögümdögü
muz eridi, Passuk, ayaldın süyüüsü emne ekenin men emi tüşündüm.
Al jılmayıp, maga dagı jakınıraak ıktaldı. Añdan kiyin:
— Men ıraazımın,— dedi.
Anan başın kökürögümö koyup, jay dem alıp, köpkö unçukpay jattı.
Bir ookumda:
— Menin jolum uşuerden toktolot, çarçadım, — dedi ünün akırın çıgarıp. —
Birok, men saga dagı bir nerselerdi aytıp bergim keldi. İlgeri-ilgeri men
kiçinekey kız kezimde, Çilkuttagı atamdın üyündö jalgız kalar elem, antkeni
erkekter añ uuloogo ketçü da, ayaldar menen baldar bolso tokoydon öltürülgön
añdın etin taşışçu. Bir künü jazında men üydö jalgız kalıp, terilerdin
üstündö oynop oturgan elem. Kaydan-jaydan ekeni belgisiz, kışkı çeenden
jañı ele çıgıp, arıp jana açıkkan bir çoñ küröñ ayuu üygö kirip kelip: «Ö-öh!
— den kürküröp koyö berdi. Dal oşol kezde menin bir tuuganım añdın eti
salıngan birinçi çananı aydap üygö kelip kalgan eken. Al, oçokto küyüp jatkan
ustundun çıçalasın ala koyup, ayuunu kaçırıp sala berdi, çanada çegilüü turgan
itter da çananı süyrögön boydon ayuuga jarmaşıp kalıştı. Ayabaganday
salgılaşuu, oñbogondoy karsa-kurs boldu. Küyüp turgan otko barıp
jıgılıştı, terilerdin tımtırakayın çıgarıp çaçıştı jana üydü da
alasaldırıp jiberişti. Akırı, ayuu çalkasınan tüşüp, sulk jattı, birok
menin bir tuuganımdın betinde ayuunun tırmagının tagı, bir barmagı ayuunun
oozunda kaldı.
Bayagı Pellini karay baratkan indeets kolun otko jılıtkanda baş barmagı jok
ekenin baykagan joksuñbu?.. Oşol menin bir tuuganım bolçu. Birok, men aga
ookat bergenim jok, oşentip al Ak-Meykinge ookatsız ketti.
Mına, dostor, Bugu-Aşuuda kardın üstündö kaza tapkan Passuktun süyüüsü kanday
ekenin. Bul nakta taza süyüü ele! Bolboso, özün dalay kıyın azapka salıp,
kıstalış joldo, kaygı menen muñga alıp baratkan adam üçün özünün bir
tuuganınan keçebi! Anın süyüüsü uşunçalık küçtüü ele, jadasa, al üçün öz
ömürün da kurman kıldı. Közü tübölükkö jumuluudan murda, al özünün tıyın
çıçkandın terisinen jasalgan çıptamasının iç jagına menin kolumdu alıp
bardı. Belindegi çımçıp buulgan baştık koluma urunganda — bardıgına
tüşündüm. Biz jol azıktı akırkı kıpınına çeyin künügö tepeteñ bölüşüp
jeçü elek, birok Passuk özünö tiygen bölüktün jartısın jep, jartısın uşul
baştıkka salıp, maga saktaçu eken.
— Mına emi Passuktun içe turgan suusu, körö turgan künü, basa turgan jolu
uşuerden tügöndü, — dedi Passuk, — senin joluñ bolso, Çarli, tügönböyt, al
mından arı uluu Çilkuttu basıp ötüp, deñizdin jeegindegi Heynstin
missiyasına alıp barat. Al jol andan da arı, arı jaktagı kündün jarıgı köp
tiygen jerlerge jetkizet, başka jerlerdi jana adam körbögön belgisiz
suulardı basıp ötöt; mına uşul joldo sen uzakka ömür sürösün, atak jana
dañkka ee bolosuñ. Al jol seni tolup jatkan jakşı ayaldardın üyünö alıp
barat, birok sen Passuktun süyüüsündöy taza jana çın süyüünü eç kaçan
keziktire albaysıñ.
Çındıktı aytıp jatkanın men jakşı tüşündüm. Deldirep, esim ooy tüştü.
Çımçıp buulgan baştıktı ırgıtıp jiberip, menin jolum da tügöngönün jana
anı menen birge kala turgandıgımdı aytıp kargandım. Birok, Passuktun
çarçagan közdörü kılgırıp, jaşka tolup, mınday dedi:
— El içinde Sitka Çarli ar dayım ak niet adam katarı eseptelip, anın ar bir
sözü tekke ketçü emes. Uşul kereksiz sözdördü Bugu-Aşuuda aytkıday, ıras ele,
öz uyat-sıyıtın unutup kalıptırbı? Aga jakşı tamak-aşın, jakşı itterin
bergen Kırkınçı-Mildegi adamdardı al çın ele esten çıgarabı? Passuk
özünün küyöösü menen dayıma sıymıktançu. Kana emese, küyöösü turup lıjasın
tagınıp jolgo çıksın, Passuk da murdagısınday ele aga sıymıktanganday
bolsun.
Anın denesi menin kuçagımda muzdagandan kiyin, men orduman turup, çımçıp
buulgan baştıktı taap aldım da, lıjamdı tagınıp, teñselip jolgo çıktım.
Buttarım şiltöögö kelbey şaldayıp, başım tegerenip, kulaktarım çuuldap,
közümön ot çagılıştı. Unutulgan balalık çak köz aldımdan tizilip ötüp
jattı.
Toy-tamaşada buloologon kazandın janında oturup, köñül açam, jigitter,
kızdar menen birge morjdun terisinen jasalgan barabanga koşulup ırdap jana
biyleym — uşul mezgilderdin baarında Passuk meni menen kol karmaşıp,
janımda birge jürgönsüyt. Uktap kalsam, al oygotot. Çalınıp jıgılıp kalsam,
al öydö turguzat. Tereñ karda adaşıp jürsöm, al dañgır jolgo jetelep çıgarat.
Oşentip, men esten tanıp, közümö ukmuştuu nerseler körünüp oturup, akırı
deñizdin jeegindegi Heynstin missiyasına jettim.
Sitka Çarli ordunan turup, çatırdın kapşıt eşigin açıp, sırtka çıktı. Kün
çak tüş. Çıgış jakta, Genderson adırlarının nak töbösündö munarıktagan
suuk kündün közü körünöt. Közdü çagılıştırgan boz kıroodon ulam aba
jörgömüştün jelesindey kabat-kabat türülgönsüyt. Aldı jaktagı joldun
janında, jününö boz kıroo turgan, karışkırga okşoş it tumşugun jogoru
kötörüp, ayanıçtuu uluyt.
KİŞ JÖNÜNDÖ AÑIZ
İlgeri-ilgeri bir zamanda dal Tündük Uyul deñizinin jeeginde Kiş degen
bala jaşagan eken. Al öz elinin kösömü katarı aylında atak-dañkka ee bolup,
köp jıldar boyu baktıluu turmuşta ömür sürgön. Anı eli, közü ötköndön kiyin
da zor urmattap, Kişti oozdorunan tüşürüşkön emes. Andan beri bir top jıl,
bir top ay, neçen kış, neçen jay öttü, birok Kişti unutpay, anın iştegen
işteri jönündögü añızdı abışkalar jaş kezderinde özdörünün atababalarınan kulagı çalgan, emi alar bala-bakırasına aytıp berip jatışat, al
emi jaştar bolso öz kezeginde kartaygan kezde özülörünün baldarına, nebereçöbörölörünö añız kılışmak. Oşentip, Kiş jönündögü añgeme oozdon-oozgo
uçu-kıyrı jok aytılıp kete bermek. Tündüktün ozoñdogon kaarduu boroonu
muzdun betine kar juguzbay üylöp, tirüü jandı sırtka baş baktırbagan Tündük
Uyuldun tünörgön uzak kışkı tünündö el çogulup, kedeydin üy-bülösünön
çıkkan Kiştin el arasında kadır-barkka kantip ee bolgondugu jönündö
añgemeni üydö oturup uguu kanday jakşı.
Añgeme aytılganga karaganda Kiş akılduu, çımır, kayrattuu, küçtüü jana
kündün közün on üç jolu körgön bala bolot. Tündüktö jıldı uşunday esepteşet,
antkeni — jıl sayın kışında kündün közü körünböy jogolup, jerdin beti
tünörüp, karañgı tartıp turat. Andan kiyin kelerki jılda gana jañıdan
kündün közü körünüp, jerdin betin jılıtıp, adamdar biri-birinin ireñin
oşondo taktap körüşö turgan. Kiştin atası er jürök kayrattuu mergençi
bolgon. Bir jılı katuu açarçılık bolup, oşondo öz elinin ömürün saktap
kaluu üçün al bir çoñ ak ayuu menen jekeme-jeke alışıp, jırtkıçtın
tırmagınan kaza tapkan. Ayuu anın bardık sööktörün bılçırata çaynayt, birok
ayuu da soo kalbayt. Ayuunun eti arbın boluçu, oşonduktan ayıl açarçılıktan
jabırkabay kenen-kesiri kıştan çıgışat. Kiş baatır mergendin japadanjalgız balası boluçu. Atası ölgöndön kiyin bir üydö Kiş enesi eköö gana
kalışat. Birok anın atasının kılgan erdigi eldin esinen bat ele çıgıp
ketet. Kiş bolso bala ele boydon, enesi bolso — ayal da. Oşonduktan bulardı da
el ayañ kılbayt, alar jardılıkka uçurap, özdörünün jırtık aybaalısında
eptep jan saktaşat.
Bir künü keçinde ayıl başçısı Kloş-Kvandın keñ-kesiri üyündö bolgon
jıyılışta kütülbögön jerden Kiş özünün kızuu kanduulugun jana eç kimge
baş iybey turgan er jüröktüülügün körsöttü. Al ordunan kadimki çoñ kişi
sıyaktuu salabattuu turdu da, uu-çuunun basılışın küttü.
— Men çındıktı aytamın, — dep sözün baştadı al, — Apam ekööbüzgö
tiyiştüü et berilip turat. Birok, köbünçö eski jana taştay katuu, etinen söögü
köp.
Bul sözgö jıyılışta oturuşkan añçılardın baarı — aksakal, kök ala sakal
karıyalar, kara muruttuu jigitter jana jaştar — baarı ayrañ tañ kalıştı. Eç
kaçan kargaday balanın teñsizdikke karşı çıgıp, uluudan uyalbay, kiçüünü
kiçüü debey betke çaap süylögönün uguşkan emes!
Birok, Kiş sözün taymanbastan mostoyup kaardana sözün ulanttı:
— Menin mınday dep jatkanımdın sebebi; atam Boktun ataktuu añçı
bolgonun men jakşı bilem. Eldin aytımına karaganda, al añdın etin eñ
mıktı eki mergençiden köp alıp kelçü eken, alıp kelgen etin öz kolu menen
bölüp, ayıldagı öböktögön karı-kartañga, abışka-kempirlerge tiyiştüü
ençileri adilettüü bölündübü, jokpu, oşol jagın baykaçu eken.
— Eşikke kuup çıkkıla! — dep açuulandı mergençiler. — Alıp ketkile,
bul oñbogurdu! Arı alıp barıp, uktatıp koygula, aksakaldar menen söz
talaşuuga, karşı süylöögö ali jetile elek deşti.
Birok Kiş salmaktuu gana ızı-çuunun basılışın kütüp turdu.
— Senin ayalıñ bar, Ug-Gluk, — dedi al, — demek, sen ayalıñdın talamın
talaşıp süylöysüñ. Massuk, senin da ayalın, eneñ bar, sen da alardın kamın
körüp, ookatı jönündö süylöysüñ. Apamdın menden başka eç kimi jok, andıktan
men da enem üçün süylöymün. Menin aytarım: Bok baatır mergençi
bolgonduktan, özünün eli üçün kurman boldu, oşonduktan anın balası — men,
jana Boktun ayalı, enem — Aykiga ayılda et bolo kalganda, ookattan
tarıbaganday bolup, tiyiştüü bölügübüzdü alıp tursak durus bolor ele. Men,
Boktun uulu Kiştin aytarı uşul. Al orduna oturdu, birok özünün sözünön ulam
çıkkan uu-duunu, kıjırlangan, açuuluu naarazılıktardı kunt koyup tıñşadı.
— Kenedey baldar jıyılışta beti-başı çımırabay kantip diti barat? —
dep bulduradı karıya Ug-Gluk.
— Oozunan ene sütü kete elek baldar kaçantan beri bizdi, erkekterdi üyrötçü
boluşkan? — dep suradı doruldagan Massuk.
— Je et kerek bolgondo ele körüngön şok bala meni şıldıñ kıla bergidey
menin koluman eçteke kelbey kalgan beken?
Kıjırlanuu köböyö berdi. Azır üyüñö barıp ukta dep, oturgandar Kişke
buyruk berişti, mınday kılıgın koyboso mından arı etten kur kalat dep
korkutup, tentektik işi üçün anı jakşılap turup «domdop» koyuunu da
eskertişti. Kiştin közü jaynap, kanı kızıp, beti kıpkızıl bolup albırıp
ketti. Jeme sözdör söögünö abdan batkan okşoyt. Kiş ordunan ırgıp turup:
— Siler, erkekter, ugup koygula! — dep ünün kötörüñkü çıgardı al. — Kaçan
gana özüñör maga kelip: «Kiş, sen bizge öz pikiriñdi aytıp ber, senin sözüñdü
ukkubuz kelet» dep suramayınça silerdin jıyılışıñarga kelbeymin jama eç
kaçan bir ooz söz süylöböym. Menin akırkı sözümdü baarıñar ukkula jana
esiñerden çıgarbagıla. Menin atam Bok ataktuu mergençi bolgon. Anın uulu,
Kiş, men da añçılık kılamın jana mından arı etti özüm taap kelem. Mından
arı esiñerde bolsun, menin alıp kelgen tabılgam kalıstık menen bölünöt. Bir
da jetim-jesir, bir da musapır karı emi mından arı azırkıday jokçuluktun
azabınan tün boyu kıñıldap, köz jaşın köldötüp ıylabayt; al emi alduuküçtüü erkekter bolso etti çeginen aşıra jep, küptüü bolup içi oorup
kıñkıstayt. Mına oşondo etti köp jep jibergen alduu-küçtüü erkekter üçün
betke çirköö bolot. Men, Kiş baarın aytıp büttüm .
Eşikke çıgıp baratkanda Kişti üydögülör mıskıldap, keleke kılıp, külkü
menen uzatıştı. Kiş tiştengen boydon, açuusu ayabay kelip, eç jaktı
karabastan tüz üyünö keldi.
Kiş ertesi jer menen muz koşulgan jeekti boylop jolgo çıktı. Çoñ jaa
jana uçuna şişmekey uçtuu temir kiygizilgen jaanın köp ogun, iynine
atasının çoñ ak soygogun asınıp bara jatkanın körüptür. Bul jönündö ar
türlüü oy joruular jana tolgon mıskıl, külkülör boldu. Çınında da mınday
okuya murda bolgon emes. Bul jakta kiçinekey bala japadan jalgız añga çıkmak
tügül, al jönündö söz da ugulgan emes. Erkekter baştarın çaykaşıp, «munun
akırı jakşı bolbos» deşip, aldın ala boljop koburaştı, ayaldar bolso
Aykiganın tünörgön, kaygıluu jüzünö ayanıçtuu karaştı.
— Al köp keçikpey ele kaytıp kelet dep, — ayaldar kayrat aytımış
boluştu.
— Kelse kele bersin. Bul aga abdan jakşı sabak bolot, — deşti
mergençiler. — Al jakında, jooş jana tilin tartıp süylöy turgan bolup,
ilberiñki kaytıp kelet.
Birok bir kün, ekinçi kün öttü, üçünçü künü alay-dülöy katuu boroon boldu,
Kişten kabar bolgon jok. Aykiga öz çaçın julup, oor kaygının belgisi katarı
betine köö şıbadı. Ayaldar bolso, jaş balaga eregişip, anı köz körünö ölümgö
jiberdiñer dep erkekterdi katuu jemeleşti. Erkekter kıñk ete albay, boroon
basılar menen balanın söögün izdöögö dayardanıştı. Birok, ertesi tañ erteñ
menen Kiş ayılga özü kelip kaldı. Al jüzü jarık bolup kayttı. Añdın etinen
ança-mınça kötörüp algan bolçu. Kiş kandaydır menmensinip, ünün kötörüñkü
çıgarıp:
— Siler, erkekter çananı aydap menin izim menen jönögülö — dedi al. —
Mından arı bir kün jol jürgöndön kiyin muzdun üstünön bir urgaaçı ayuunun
jana anın eki mamalagının etin tabasıñar.
Aykiga kubanganınan jer üstünö batpay jürdü. Kiş enesinin kubanıçına
koşulup, kadimki çoñ kişidey: — Jür, Aykiga, ookattanış kerek. Andan kiyin
men jatıp uktayın, abdan çarçadım, — dedi.
Oşentip, al üyünö keldi da, tamakka mıktap toyup alıp, baş kötörböstön
jıyırma saat katarı menen uktadı.
El arasında obolu bir top işenböölör jana tolup jatkan talaş-tartış
boldu. Tündük Uyuldun ayuusun uuloo oñoy iş emes, al emi mamalagı menen ayuuga
kol saluu üç ese korkunuçtuu. Kargaday jalgız balanın kolunan uşunçalık çoñ
iştin kelgenine erkekter işenişken jok. Birok ayaldar Kiş alıp kelgen et
jañı ele soyulgan añdın jaş eti ekendigin aytışkanda, alardın kümönü
solgunday tüştü. Akırı erkekter ubap-çubaşıp etti alıp kelüügö ketişti.
Eger al çın ele bul işti iştegende da, balanın işi çala da, terisin sıyrıp,
etti jakşılap jaygaştırdı deysiñbi deşip koburaşıp baratıştı. Tündüktö
bolso añdı öltürör menen terisin sıyrıp, etin jilik-jilik kılıp koyuu
kerek, bolboso oşol zamat et suukka toñup kalat da jalañdagan kurç bıçak menen
kesip bolboyt. Al emi üç jüz kadaktay zıñkıyıp toñgon ayuunun etin çanaga
salıp alıp, öñgül-döñgül muzdun üstü menen süyröö oñoy-oltoñ iş emes. Birok,
çınbı, kalppı deşip eki oyluu bolup kelatışkan mergençiler aytılgan jerge
jetkende, Kiş ayuunu jana anın eki mamalagın öltürüp gana tim koyboston,
tajrıybaluu mergençilerdey etti törtkö bölüp, içek-kardın alıp tazalap
taştaganın körüştü.
Uşintip Kiştin sırduu añçılıgı baştalat. Kündör zakımdap ötüp jattı,
birok bul sırdın tüyünü çeçilgen jok. Kiş ekinçi sapar barıp bir jaş çoñ
ayuunu sulattı, andan kiyinki jolu — bir çoñ erkek ayuunu, bir urgaaçı ayuunu
süyröttürüp keldi. Al dayıma ayıldan üç-tört kündük alıs ketçü, keede muzduu
meykindikte bir juma jogolgon kezderi da boldu. Janına joldoş albay
jalgız ketip jürgönünö el ayabay tañ kalışçu. «Kapıray, kolunan mınça zor iş
kantip kelet? — deşip añçılar bir-birinen suraşa turgan. — Jadasa, janına
it da albayt, al emi ittin añçılıkka çoñ jardamı tieri baarıga belgilüü».
— Emne üçün sen jalañ gana ayuuga añçılık kılasıñ? — dep surap kaldı bir
künü Kloş-Kvan.
— Ayuunun eti bardık añdın etinen arbın bolo turganın kim bilbeyt! —
dep Kiş aga tiyiştüü joop kayırdı.
Aga karabastan ayıl arasında sıykırçılık jönündö sözdör jürö baştadı.
— Buga jin-periler daarıp, jardamdaşıp jüröt, — dep dalildeşti kee
biröölör. — Mına oşonduktan anın ar dayım jolu bolot. Jin-perilerdin
dubası bolboso, al mınday işti ömüründö jalgız iştey almak emes!
— Kim bilsin! Mümkün, jin-periler emes ele, arbaktar koldop jürgön
çıgar? — deşti başkalar. — Atası ataktuu añçı emes bele, mümkün azır uulu
menen uuga koşo çıgıp, anı çıdamkaylıkka, şamdagaylıkka jana erdikke
üyrötüp jürgöndür. Kim bilsin anı!
Aytor, emnesi bolso da Kiştin jolu bolo berdi. Çeberçiligi az añçılar köp
ubaktarda ayılga Kiştin ayuusun gana taşuu menen alek bolup kalıştı. Kiş
etti da adilet, kalıs bölüştürdü. Özünün atası sıyaktuu al çabal-çubal, karıkartañdarga türdüülöp tiyiştüü bölüktün berilişine ar dayım köz saldı.
Özünö ookattanuuga jetkidey gana et alıp kalçu. Mına, oşonduktan jaş
mergençini köpçülük el zor urmattap, kee bir murunku künöm sanap jürgöndör
ooz açuuga daaşpadı. Kart Kloş-Kvandın közü jumulgandan kiyik Kişti sözsüz
ayıldın başçılıgına koyuunu ıygaştırıştı. Oşentip, Kiş atak-dañkka ee
bolgondon kiyin emi al jıyılışka keletko dep kütüştü. Birok, öz betinçe
bargan jok, erkekter bolso özdörü çakırıştan uyalıp, batınışpadı.
— Men özümö jañı üy turguzup alsambı deym, — dedi Kiş Kloş-Kvanga jana
başka añçılarga. — Al üy Aykiga ekööbüz turuuga ıñgayluu jana kenen-çonon
boluu kerek.
— Meyli, — dep alar akıl salganına sıymıktanışıp, baştarın iykeşti.
— Jaman jeri, menin bul iş menen ileşüügö ubaktım jok. Menin işim —
añçılık, ubaktımdın baarı oşogo ketet. Oşonduktan, men alıp kelgen etti
jegen ayıldın erkekteri menen ayaldarı maga üy turguzup berişse, abdan
adilet jana tuura bolgon turat — dedi al.
Köp uzabay ele çoñdugu jana keñdigi jagınan ayıldagı eñ çoñ dep eseptelgen
Kloş-Kvandın üyünön da aşıp tüşkön zañgıragan jarık üy turguzup berişti.
Kiş enesi eköö jañı üygö köçüp barıştı. Küyöösü Bok ölgöndön kiyin Aykiga
birinçi jolu janı jay taap, kaparsız jırgap jaşay baştadı. Ookattuu jana
jetiştüü jaşoo gana emes, Aykiga eñ mıktı mergençinin enesi bolgonduktan,
ayıl arasında kadır-barkka ee boldu. Küyöölörü menen çataktaşıp, je öz ara
talaş-tartış bolo kalganda ayıldın başka ayaldarı aga keñeş salıp, akıl
surap, akılduu sözdörün ugup, anın aytkanı menen boluştu.
Birok Kiştin şumduktuu añçılıgının sırı köp kişilerdi oylonttu. Bir
künü Ug-Gluk sıykırçılık menen iştep, ookat kılıp jürgöndügü jönündö
Kiştin özünö betke ayttı.
— El-jurttun aytkanına karaganda, seni jin-periler daarıp, oşondon
ulam jolduu bolup jürgön ekensiñ, — dedi Ug-Gluk mıskılday külüñdöp.
— Emne, men alıp kelgen et jaman beken? — dep suradı Kiş. Oşol etterdi
jep uşul ayılda kimdir biröö oorup kaldıbı? Maga sıykırçılık
kömöktöşüp jürgönün kaydan bildiñ sen? Je körö albastık menen ele boljop
aytıp jatasıñbı?
Ug-Gluk katuu uyalıp, eşikke çıgıp baratkanda, ayaldar külüp kalıştı. Bir
künü keçki jıyılışta uzakka sozulgan talaş-tartıştan kiyin, Kiş emki
jolu ayuu uuloogo çıkkanda anın sırın bilüü üçün artınan tıñçılar
jibereli deşti.
Akırı bir künü Kiş kamdanıp uuga çıktı. Ayıldagı eñ mıktı degen jaş
mergençiler — Bim menen Boun anın közünö çaldıkpastan, akmalap artınan
kalbay añdıp jönöştü. Beş kündön kiyin alar kaytıp kelişti. Körgöndörün
tez aytıp berüügö şaşıp çıdabay aptıgıp turuştu. Kloş-Kvandın üyündögü
çukul çakırılgan jıyılışta Bim, tañ kalgandıktan közün çakçaytıp, sözün
baştadı:
— Agayındar! Silerdin aytuuñar boyunça biz Kiştin soñunan tüştük. Abdan
kıldat, abaylap jürgöndügübüzdön, özübüzdü aga eç sezdirgen jokpuz. Çıkkan ele
künü tüş çende al ayabaganday çoñ erkek ayuuga joluktu...— dey bergende:
— Andan çoñ ayuu da bolboyt, — dep Boun Bimdin sözün julup, andan arı
ulanttı. — Birok, ayuu küröşküsü kelbey artka burulup, muzdun üstü menen
jaybarakat kete berdi. Biz jeektegi jartaşka çıgıp, karap turduk. Antkeni
ayuu tüz ele bizdi karay kelatkan. Kiş bolso kımınday da korkup koyboston
ayuunun artınan takay eerçip aldı. A tügül Kiş ayuuga kolun bulgalap, birdeme
dep sögünüp, katuu kıykırıp jattı. Akırında ayuu açuulanıp, artkı buttarı
menen tik turup aykırdı, Kiş jazganbastan tüz ele ayuunu közdöy bastı...
— Ooba, ooba, — dep ilip aldı Bim, — Kiş tüz ele ayuuga jakındap basıp
barganda, ayuu anı kaçırıp sala berdi. Kiş kaçıp jönödü. Kaçıp baratıp
muzdun üstünö kiçinekey togolok nerseni taştap ketti. Ayuu toktop
tomolokçonu jıttagılap turup, jep jiberdi. Kiş çurkap baratıp, kiçinekey
tomolokçolordu taştap kete berdi, ayuu bolso alardı terip jedi.
Bardıgı kümön sanaşıp, çuuldap jiberişti. Ug-Gluk bolso mınday jomokko
işenbey turgandıgın açık ayttı.
— Biz, munu öz közübüz menen kördük, — dep Bim erkekterdi ınandıruuga
arakettendi.
— Çın ele öz közübüz menen kördük — dep Boun da tiginin sözün ırastadı.
— Bir top ubakıttan kiyin ayuu tık toktop, katuu aykırıp ulup-uñşup
kuturganday aldıñkı tamandarı menen muzdu çapçılay baştadı. Kiş muzdun
üstü menen jügürüp oturup, korkunuçsuz alıstıkka barıp toktodu. Ayuunun anı
menen eç kanday işi bolbodu, antkeni janagı jutup jibergen tomolokçolor
janın közünö körsöttü okşoyt, ayabay katuu kıynaldı.
— Çın ele katuu kıynaldı, — dep sözdü böldü Bim. — Antkeni ayuu özün-özü
tırmalap, oyun salıp jürgön ayuunun balasınday möñküp, muzdun üstündö
iyiktey çimirildi. Birok, al oynogon jok, tek gana içi ooruganınan aykırıp
ulup-uñşudu. Ömürümdö mınday şumduktu tük körgön emesmin.
— Men da körgön emesmin, — dedi kayradan sözgö aralaşıp Boun. — Ayuunun
çoñdugun aytpa emi!
— Sıykırçılık, — dep jiberdi Ug-Gluk.
— Al jagın bilbeym, — dep joop berdi Boun. Öz közüm menen körgöndörümdü
gana aytıp jatam. Lüküyüp oor bolgonduktan ayuu katuu sekire berip, bat ele
çarçap alsıray baştadı. Andan kiyin al başın teñsele çaykap, jeekti boylop
jönödü, şoñşoyup otura kalıp ögüzdöy ökürüp-ulup, anan kayra maypañdap basıp
ketti. Kiş ayuunun artınan, biz Kiştin soñunan bir künü jürüp oturduk, anan
dagı üç kün alardı eerçip sandaldık. Ayuu ulam alsırap, ökürö berdi.
— Bul sıykırçılık, sözsüz sıykırçılık! — dep kıykırdı Ug-Gluk.
— Anday boluu etimal.
Bim Boundun sözün kayta bölüp, öz sözün ulanttı:
— Ayuu aylanpaday çarık aylanıp, oñgo, solgo, alga, artka je dayınsız
tegerenip, bir baskan jerin ulam-ulam kezip ötüp, akırı eñ algaçkı Kiş menen
joluguşkan jerge kelip toktodu. Mına uşul jerge kelgende ayuu taptakır
aldan tayıp butun şiltöögö darmanı kelbey kaldı. Oşondo gana Kiş aga jakın
bardı da, soygok menen saygılap öltürdü.
— Andan kiyin? — dep suradı Kloş-Kvan.
— Andan kiyin Kiş ayuunu soyö baştadı, biz Kiştin añdı kanday ulay
turganın körgöndörübüzdü silerge daroo jetkiriş üçün bıyakka çurkadık, —
dedi Bim.
Erkekter jıyılışta oturgan künü ayaldar ayuunun etin ayılga alıp
kelişti. Kiş keler menen erkekter anı jıyılışka çakırtıp çabarman
jiberişti. Birok, Kiş açka ekendigin, çarçap-çaalıgıp kelgendigin jana
anın üyünö kança adam bolso da kenen bata turgandıgın jıyılışka aytıp
baruunu çabarmanga tapşırdı.
Kiştin añçılık sırın bilüügö ıntızar bolgondor köp ele, oşonduktan,
Kloş-Kvan baş bolup, tüp kötörö Kiştin üyün karay çubaştı. Alar kelgende
Kiş ookattanıp jatkan bolçu. Birok, ordunan ırgıp turup, alardı ızaattuuluk
menen urmattap tosup alıp, uluulata jaylaştırıp oturguzdu. Aykiga bir turup
uuluna sıymıktanıp kökürögün kerip kekireyse, bir turup oñtoysuzdanıp
uyaldı. Kiş bolso özün jay barakat, salabattuu tuttu. Bim menen Boundun aytıp
kelgen sözdörün Kloş-Kvan baştan-ayak kaytalap çıgıp, sözünün akırında ünün
katuurak çıgarıp:
— Kiş, bizge tüşündürüşüñ kerek. Çınıñdı aytçı, sen añdı kandayça uulap
jürösüñ? Bul işte sıykırçılık barbı, jokpu? — dep suradı.
Kiş başın kötörüp, Kloş-Kvan jakka burulup, külümsürödü da:
— O, Kloş-Kvan! — dedi al. — Kiçinekey bala sıykırçılık degendi kaydan
bilsin jana sıykırçılık emne ekenin da özüm bilbeymin. Men bar bolgonu,
Tündük Uyulda jaşagan ayuunu kantip oñoy öltürüünün jolun gana oylop taptım.
Al sıykırçılık emes, jön ele oylop tabılgan amal.
— Al bardık adamdın kolunan kele turgan işpi, je kanday?
— Ooba, kimdin da bolso kolunan kelet.
Üydün içinde jımjırttık öküm sürdü.
Erkekter unçuguşpay añ-tañ bolup biri-birin karaştı. Kiş tamagın jey
berdi.
— Ee, Kiş, sen... sen anı bizge aytıp beresiñbi? — dep suradı akırı KloşKvan mukaktagan ünü menen.
— Jakşı bolot, aytsa aytıp bereyin, — dep Kiş kolunda kemirip oturgan
jiliktin çuçugun sorup bütüp, ordunan turdu. — Bul ötö ele jönököy. Mına
karap turgula!
Al kittin içke uzun murutun koluna alıp, baarına körsöttü. Anın eki jagı
teñ iynedey uçtuu bolçu. Kiş anı iyip orop togoloktogondo, al kipkiçinekey
bolup kaldı, kayta koyö bergende, jazılıp murunkusunday tüptüz bolo tüştü.
Andan kiyin Kiş bir kesim tyulendin mayın koluna aldı.
— Mına, — dedi al, bir kiçinekey kesim tyulendin mayın alıp, — anın tak
ortosun oyup, mına mınday oyuk jasoo kerek. Anan kittin murutun momintip
bapestep türüp orop, anı oyukka salıp, üstün başka bir kesim may menen jaap,
bekitip koyösuñ. Anan anı suukka alıp çıgıp toñdurganda kiçinekey togolok
nerse bolup kalat. Ayuu oşol kiçinekey togolok maydı jutat, anın içine
barganda may erip, kittin murutu jazılıp ketet da, içek-kardın ooruta
saygılayt. Ayuu jantalaşıp aykıra baştayt. İçek-kardı abdan katuu oorup,
şaymanı ketken kezde, soygok menen öltürösüñ. Mına, bar bolgonu uşu.
— O-o!— dep jiberdi abdan tañ kalgan Ug-Gluk.
— A-a!— dedi Kloş-Kvan da.
Mına oşentip ar kim ez bilgenderin aytıp, Kiştin añçılık sırına
tüşünüştü.
İlgeri-ilgeri Tündük Uyul deñizinin jeeginde jaşagan Kiş jönündögü
añgeme uşundayça bütöt. Sebebi, al sıykırlık menen emes, akıl menen
arakettenip, ötö jardı kedeydin üy-bülösünön çıgıp, kadır-barkka ee bolup, öz
elinin başçısı bolgon. Ulamaga karaganda, al tirüü kezde el kuunak jaşap, bir
da jetim-jesir, bir da bökçöygön karı jep-içkenge etibiz jok dep tün içinde
zarlap ıylagan emes eken.
1904-j.
SAKRAMENTONUN JEEGİNDE
Işkırıp jel zuuldayt,
Sakramento — bay ölkö,
Kaliforniyaga soguuçu.
Sakramento — bay ölkö,
Altındın küröp aluuçu.
Frusko 13 portuna jönöö üçün yakordun töñölügün aylandırıp jatıp bardık
jerdegi matrostordun baarı sozolontup aytuuçu mına uşul deñiz ırın — arık
çıray, jaş öspürüm bala çañıldagan içke ünü menen ırdap oturdu. Egerde
özünön eki jüz fut alıstıkta, askadan tüşö kalgan jerdegi kirgildenip akkan
Sakramento darıyasın esepke albaganda, bul ömüründö öz közü menen deñizdi
körbögön karapayım bala ele. Anı — bala Djerri dep ataşa turgan, antkeni —
andan başka da anın atası karı Djerri bar ele; mına uşul ırdı da atasınan
üyröngön, anın sapsarı tarmal çaçı, külmüñdögön kök közdörü jana sepkildüü
ak kuba ireñi atasına tüspöldöştürüp jiberet.
Karı Djerri moryak bolup, ömürünün jartısınan köbüröögün deñizde süzüp
jürüp ötkörgön, al emi ır bolso matrostun oozuna özünön-özü kele beret emespi.
Birok, bir künü Aziya porttorunun birinde jıyırma çaktı matros menen birge
kargış tiygen döñgölüktü aylandıra albay jatıp, uşul ırdı ırdaganda
birinçi jolu çındap anın maanisine köñül burup, oylonup kaldı. SanFrantsiskogo keler zamat, özünün kemesi jana deñiz menen kol üzüşüp,
Sakramentonun jeegin öz közü menen körüügö jönöyt.
Mına uşul jerden birinçi jolu altındı kördü. «Altın Kıyal» kenine
jaldanıp işke ornoştu jana darıyanın üstünön eki jüz fut biyiktikte
tartılgan asma jol kuruuda abdan paydaluu adam ekendigin körsöttü.
Andan kiyin bul jol anın közömölündö kaldı. Al bolot sımdan örülüp
jasalgan temir arkandardın üzülgön-üzülbögönün baykap, alardı dayıma
janınday körüp, tıkandık menen köz salıp, köp keçikpey «Altın Kıyal»
keninde eñ mıktı kızmatçı bolup kaldı. Andan soñ al jakşınakay Margaret
Kellini süyüp kalıp, aga üylönöt, birok köp uzabay al küyöösün, jañı tamtuñ
baskan Djerrini kaltırıp tünörgön kalıñ karagaydın arasındagı kiçinekey
beyitte ekinçi oygonbos bolup tübölük uykuga ketti.
Frisko — San-Frantsisko portunun kıskartılıp alıngan atı.
Kart Djerri, oşentip, deñizge kayrılıp bargan jok. Darıya üstündögü özünün
asma jolunun mañdayında ömür sürüp, bolot zımdan örülüp jasalgan joon
kerme arkan menen kiçinekey Djerrige jürögündö bolgon bardık süyüüsün
berdi. «Altın Kıyal» keninin işi oñunan çıkpay, başına karantün tüştü,
birok karıya eç kayda ketpesten çaçılıp kalgan mülktü küzötüügö kaldı.
Birok al bügün erteden beri emne üçündür tegerekte körünböyt. Bala Djerri
matrostun eski ırın sozolontup, eşiktin aldında jalgız oturat. Al özü erteñ
menenki ookattı dayardap, kursagın toyguzup alıp, jarık düynönü körüü üçün
tışka çıkkan. Andan alıs emes, jıyırma kadam jerde uçu-kayrı jok temir
arkan orolgon kürsüygön bolot baraban 14 zañkıyat. Barabandın janında ken
taşuu üçün jasalgan, zım arkanga mıktap bekitilgen vagonetka turat. Özöndün
üstündö ötö biyiktegi baştı aylandırıp kaykıgan bolot arkanga eerçin köz
jiberip, bala arkı jeektegi vagonetka menen barabandı biri-birinen ajırata
baamdadı.
Bul kuruluş tek gana oor salmaktın küçü menen kıymılga kelip turçu:
jüktüü vagonetka özünün salmagı arkıluu jıla baştayt, oşol ele mezgilde
tigi jeekten ekinçi bir boş vagonetka da jolgo çıgat. Jüktüü vagonetka
boşotulup jatkanda, boş vagonetkaga jük jüktölöt — oşentip alar ulam
ayırbaştalıp, uçu-kıyrı jok kaytalana beret. Kart Djerri asma joldun
küzötçüsü bolgondon beri bul bir neçe jüzdöp, miñdep kaytalandı.
Bala Djerri jakındap kele jatkan tabıştı ugup, ırdap jatkan ırın daroo
toktottu. Kök köynökçön, jonunda beş atar mıltıgı bar uzun boyluu adam
kızıl karagayluu tokoydon çıga keldi. Bul «Sarı-Ajıdaar» keninin küzötçüsü
Holl bolçu. Al ken Sakramento darıyasının agımının jogoru jagında, mından
bir mildey alısıraak jerde ele, anın da arkı öyüzünö çeyin tartılgan asma
jolu bar.
— Salamatpı, iniçek! — dedi al dobuşun kötörüñkü çıgarıp. — Japadan
jalgız bierde emne iş bütürüp jatasıñ?
— Emi bul jerdegi kojoyun menmin, — dep kamırabay sestene joop berdi
Djerri, mından murun da bir neçe iret jalgız kalıp jürgön adam sıyaktanıp,
— Atam, bilseñiz, alıska ketken.
— Kayda ketti? — dep suradı Holl.
— San-Frantsiskogo. Keçee keçinde ele ketken. Kaydadır Eski Düynönün 15
bir jerinde bir tuuganı ölüptür. Oşo jönündö advokat menen süylöşüügö
ketti. Er teñ keçinde kelet.
Djerri özünö bir çoñ jooptuu iştin kalgandıgın — «Altın Kıyal» kenin
küzötüü jalgız özünö jüktölgönün sezgensip, bir türdüü sıymıktanganday
süylöp jattı. Oşondoy ele bul sonun okuyaga — özöndün jeegindegi biyik
askanın jonunda japadan jalgız özü jaşap turganına jana üç maal ookat
jasap içkenge jaraganına abdan ıraazı ekendigi körünüp turdu.
— Boluptur, sak bol, — dedi Holl akıl aytıp, — temir arkandar menen
oynoymun deçü bolbo. Men, mınabu, «Aksak Uydagı» jarduu koktudan bugu-mugu
uçurap kalabı, baykap köröyün dep baratamın.
— Jamgır jaap jiberbes beken, — dep Djerri ulgaygan adamday, kompoyup
koydu.
— Maga baarı bir! Suu bolomun dep korkomunbu? — dep küldü da, Holl
burulup bak-daraktardın arasına kirip, közdön kayım boldu.
Djerrinin jamgır jönündö aytkanı dal üstünön tüştü. Saat on çende
karagaylardın baştarı ırgalıp, çaypalıp kaçıradı, terezenin aynekterin
Baraban — bul jerde aylanuuçu köndöy tsilindrdin maanisinde.
Eski Düynö (Starıy Svet)— Amerikada Eski Düynö dep Evropanı aytışat.
şıñgıratıp urgulap, sozolongon uzun, kıygaç jamgır tögüp jiberdi. On ekige
jarım saat kalganda Djerri meşke ot jaktı da, saat on eki bolor-bolbosto
ookattanuuga oturdu.
— «Bügün, albette, sayrandap kelüügö bolboy kaldı» — degen korutunduga
keldi, al tüştönüp bütköndön kiyin, idiş-ayaktardı taza juup jana
jıyıştırıp jatıp. Anan dagı: «Kantse da, Holl suu boldu go, bugu atıp ala
aldı beken?»— dep oylodu.
Kündüzgü saat bir çende eşik tıkıldadı. Djerri barıp açar zamat
kandaydır katuu şamal küç menen türtüp kirgizgen sıyaktuu bir ayal menen
erkek entigişip, şaşkalaktap üygö kirip kelişti. Bular, özöndön on eki mil
alıs, oboço tünt örööndö turuuçu erdi-katın Spillen degen fermerler bolçu.
— Holl kayda? — dep suradı Spillen entigip, demige süylöp.
Djerri fermerdin emnegedir tınçsızdanıp, bir jakka aşıgıp turganın
sezdi. Missis Spillen katuu kabarıp turgan sıyaktanat.
Bul ömürünün köpçülügün oor jumuş menen ötkörüp, tüyşüktüü, üzürsüz emgek
ireñine tamga salgan; kuu çüpüröktöy bozorup, jüdöö tartıp, jüünü boş, arık
ayal ele. Oşol azaptuu oor turmuş anın küyöösünün belin bükçüytüp,
kabırgasın kayıştırıp, kolunun tamırların sooltup, betine kabat-kabat
bırış tüşürüp, çaçına ubagınan murda ertereek ak kirgizgen bolçu.
— Al «Aksak Uydagı» jarduu koodon añ uuloogo ketti. Sizderge, tigi
mañdayga ötüü kerek bele?
Ayal akırın solkuldap ıylay baştadı. Spillen bolso abdan katuu
öküngöndüktün belgisi katarında üşkürüp koydu. Çıday albay terezege bardı,
Djerri da, anın janına basıp barıp, özön üstündögü asma jol jaktı terezeden
karadı; kuyup turgan jamgırdan temir arkandar körünör-körünbös bolup, arañ
bülbüldöyt.
Adatta bul tegerektegi kıştaktın kişileri Sakramento darıyasınan «Sarı
Ajıdaardagı» asma jol arkıluu ötüşö turgan. Al üçün ötköndör azın-oolak akı
tölöşçü. Andan tüşkön akçadan «Sarı Ajıdaar» kompaniyası Hollgo mayana
tölööçü.
— Biz tigi mañdayga ötüübüz kerek ele, Djerri — dedi Spillen. Söömöyü
menen ıylap turgan ayaldı jañsap körsötüp, sözün ulanttı: — Munun atasın
«Bede Jalbırak» şahtasındagı kendin içinde urandı basıp kalıptır. Al
jerde jarıluu bolgon eken. Adam bolboyt deşet. Bizge kabar emi ele jetti.
Djerri özünün jürögünün şuu dey tüşkönün sezdi. Antkeni, al Spillendin
«Altın Kıyal» arkanı arkıluu ötüünü suranıp jatkanın toluk tüşündü, birok
kart Djerrisiz mınday işke batına albadı, sebebi bul jol menen
jürgünçülördü eç kaçan taşuuçu emes, ekinçiden bul jol özü da köptön beri
işten çıgıp, paydalanbay kalgan.
— Mümkün, köp keçikpey Holl da kelip kalar! — dedi bala.
Spillen al kelbeytko degensip başın çaykadı.
— Atañ kayda? — dep suradı.
— San-Frantsiskogo ketken, — dep kıska joop berdi Djerri.
Spillen kırıldagan ontoo aralaştıra kaardanıp, muştumu menen ekinçi
kolunun alakanın şap bir koydu. Ayal ogo beter katuuraak bışaktay baştadı.
Ayaldın: «Ay, ülgürö albaybız, ülgürö albaybız, ölüp kalat go...» — dep özünçö
kübüröp jatkanın Djerri uktu.
Bala emi bir azdan kiyin özü da ıylap jibererin sezdi da, emne ayla
kıların bilbey, dal bolup turup kaldı. Birok, maseleni Spillen özü çeçe
saldı.
— Bala, sözdü ukçu, — dedi karşı söz aytpay turganday ün menen jay süylöp.
— Ayalım ekööbüz kanday gana bolbosun senin joluñ menen ötüşübüz kerek.
Teetigi nemeñdi jürgüzüp körüp, uşunday kıstalışta bizge jardam kıla
alasıñbı?
Kandaydır bir kol tiygizbey turgan nerseni karmatkanı jatkansıp bütkön
boyu dürüldöp, Djerri ketençiktedi.
— Andan körö men Holl keldi beken barıp karap keleyin, — dedi
koomaylanıp.
— Eger al kelbeseçi?
Djerri joop taba albay, takala tüştü.
— Egerde jazatayıp kokustuk bolso, bardıgına men özüm joop berem. Körüp
turasıñ go, Djerri, ölsök-tirilsek da biz tigil mañdayga barışıbız kerek.
— Djerri başın boşoñ iykedi. — Al emi Holldu kütüünün keregi da jok, —
dedi sözün ulantıp Spillen, — sen özüñ tüşünösüñ, al «Aksak Uydagı» jarduu
koodon tez ele kaytıp kele koyboyt. Andan körö jürü, tigi barabandı jürgüz.
«Vagonetkaga oturguzuuga jardamdaşıp jatkanıbızda missis Spillendin
üröyünün uçkanı uşul turbaybı» dep tañ kalıp oylondu Djerri takır tüpsüz
bolup körüngön tömön jaktagı tuñguyuktu karap. Jeti jüz fut aralıktagı
tigil jeek, katuu jaap turgan jamgırdan, jaalduu şamaldın kuyununa çıdabay
bezildegen buluttun tüydök-tüydök üzündülörünön, bulkunup asmandı karay
atırılgan tolkundun köbügünön jana çaçırandısınan taptakır közgö
ilinbeyt. Alar çokusunda turgan biyik zooka tik ıldıy keregesi menen
tömöndö burkan-şarkan tüşkön boz munarıkka kirip jok bolup jattı. Anın
bolot arkandan tömön karay darıyaga çeyinki eki jüz futça aralıgı keminde
bir mildey bolup körünöt.
— Kana, dayarsızdarbı? — dep suradı Djerri.
— Kettik! — dep ününün baarınça kıykırdı Spillen, zuuldagan şamaldan
ugulbay kalbasın degensip.
Al vagonetkanın içindegi ayalının janına oturup, anı kolunan karmap
aldı.
Anın bul jorugu Djerrige jakkan jok.
— Vagonetkanın kırın eki koluñuz menen teñ karmañız, bolboso jel katuu
sogup turat, ırgıp ketesiz, — dep kıykırdı al.
Erdi-katın eköö daroo koldorun bir-birinen ajıratıp, vagonetkanın
kırın bekem karmap alıştı, a Djerri bolso kıymıldı jöngö salıp turuuçu
tetikti (tormoz rıçagın) akırın boşottu. Baraban jay aylanıp, uçsuz temir
arkandın türmögü jazıla baştadı da, jogoru jaktagı jılbay turgan temir
arkança kiçinekey çimirik döñgölökçölör arkıluu bekitilgen vagonetka aba
meykininde jay jılıp jönödü.
Djerri bul vagonetkanı birinçi gana jolu jürgüzüp jatkan jok. Birok, künü
bügüngö çeyin al munu atasının baykoosu astında gana işteçü. Al kıymıldın
ıldamdıgın tormoz rıçagı arkıluu jöngö salıp turdu. Mintip kıymıldı
tınımsız jöngö salıp turuu sözsüz kerek bolçu, antkeni uyulgup sokkon dolu
şamaldın katuu epkininen vagonetka ukmuştuuday katuu çaykalıp jattı, al
emi kuyup turgan bopboz jaanga kirip taptakır körünböy kaluudan murun
vagonetka bir jagına uşunçalık jantayıp kıyşaydı deysiz, içindegi tirüü
jüktördü tuñguyukka az-az jerden tögüp kete jazdadı.
Andan kiyin Djerri vagonetkalardın kıymılın temir arkandardın
jılışı boyunça gana oy jorup bildi. Barabandan temir arkandardın çubalıp
jazılıp jatkanına nazarın salıp baykap turdu.
— Üç jüz fut...— dep kübürödü al, kabeldegi jılıp ötüp jatkan belgige
karap. — Üç jüz elüü... tört jüz... tört jüz...
Temir arkan tırs toktodu. Djerri tormoz rıçagın bulkup aldı, birok temir
arkan kıymıldagan jok. Bala temir arkandı koş koldop karmap turup, ordunan
kozgoltuu üçün arakettenip, özün karay katuu ıçkınıp turup tarttı. Jok!
Çını menen bir jerde toskool bar boluş kerek. Birok, al toskooldun kaysı
jerde ekenin bala bile algan jok. Vagonetkalar da körünböyt. Al jogoru jaktı
teşe tiktep jatıp arañdan zorgo degende abada turgan boş vagonetkanı kördü.
Jüktüü vagonetka kanday ıldamdık menen tıyakka ketse, kança jol bassa, bul
vagonetka da oşondoy ıldamdık menen anı karay bıyakka oşonçoluk jol basuu
kerek ele. Boş vagonetka andan eki jüz elüü futtay alıstıkta turgan. Demek
buurakandap agıp jatkan özöndün üstündö, eki jüz fut biyiktikte, arkı
jeekten eki jüz elüü futtay berireek — karañgı munarıktın bir jerinde
Spillen ayalı menen orto joldo abada asılıp turat degen söz ele.
Djerri alarga ününün bardıgınça üç jolu katuu kıykırdı, birok anın
dobuşu tigilerge jetpesten, duuldagan jaan-çaçın menen kürkürökşarkırakka siñip, jok bolup jattı. Al emne kılsam dep, karbalastap turgan
kezde, zımırılgan buluttar dal özöndün üstünö kelgende suyula tüşüp, eki
jakka uyulgup bölünüp ketti. Oşol zamat tömöndö burkan-şarkan tüşüp,
köbüktönüp agıp jatkan Sakramentonu jana abada salbırap asılıp turgan
adamdar oturgan vagonetkanı Djerrinin közü çaldı. Andan kiyin köz
irmegençe bolboy buluttar kaytadan toptolup özöndün (üstü murdagısınan
beter tünörüp, karañgılanıp ketti.
Bala barabandı abdan kadalıp karap çıktı, birok andan eç kanday kıntık
taba albadı. Kebetesi, tigil jeektegi barabandın bir balaası bar bolso kerek.
Emnege toktop kalışkanın bilişpey alay-dülöy zuuldagan jamgırduu
şamaldın ortosunda jana uçu-kıyrı jok kübürdün üstündögü çaldıbarı
çıkkan eski vagonetkanın içinde arı-beri teñselip, asılıp turgan aligi
eköönü eske tüşürüünün özü ele ayabaganday korkunuçtuu bolçu. Anın üstünö
«Sarı Ajıdaardagı» asma jol menen ar jakkı jeekke ötüp, uşunun bardıgına
kesiri tiygen kara joltoy barabanga jetkeninçe, tigil eköö ara joldo asılıp
turganı turgan!
Birok, temir-tezek, şaymandar saktaluuçu bölmödögü uçu ilmek çıgırık
menen jip kılt esine tüşüp, Djerri butu-butuna tiybey oşoyaktı karay
tızıldap jönödü. Temir arkanga çıgırıktı daroo ile salıp, iyninen koldoru
üzülüp, bulçuñ etteri az ele jerden jarılıp kete jazdagıça, jan-alı kalbay,
bardık küçün salıp, ıçkına tarttı. Birok, temir arkan kıymıldap da koygon
jok. Emi arkı jeekke ötüüdön başka eç ılaajı kalbadı.
Jaan iyne-jibine çeyin suu kılıp, söögünö jetti, birok Djerri kuyup
turgan jamgırdı sezbey şıyragı üzülgönçö zımırılıp «Sarı Ajıdaardı»
karay jügürdü. Arkadan sokkon şamaldın oñun karay baratkandıktan, çurkoogo
jeñil boldu, birok Holl jok, vagonetkanı kim jürgüzüp, kim toktotot degen oy
jüröktü öyüp barattı. Oñtoy berdi bolup — al çıyrak jipten tuzak jasap,
jılbas temir arkanga kiygizdi da, toktotuuga jaraktuu özü aspap jasadı.
Jin urganday zuuldagan dolu şamaldın ışkırıp, ulup-uñşuganı anın
kulagın tundurup, vagonetkanı teñseltip, arı-beri katuu ırgıttı. Djerri
alige eköönün — Spillen jana anın ayalının — uşul kezdegi abalına dagı
toluguraak tüşündü. Bul anı ogo beter kayrattandırdı. Aman-esen ötüp alıp,
şamaldın bulkkanına arañdan zorgo turuştuk berip, ulam alga umtulup, boordo
tırmışıp, «Altın Kıyaldagı» barabandı karay bet aldı.
Birok, barabandın eç jerinde kıntıgı jok ekendigin körüp, anın üröyü uça
tüştü. Tıyaktagısı da, bıyaktagısı da toluk öz jayında. Anda munun kıntıgı
kaysı jerinde boldu? Boldu bolbodu ortosunda!
Erdi-katın Spillender oturgan vagonetka Djerriden bar bolgonu eki jüz
elüü fut alıstıkta asılıp turgan. Bala jış jaap turgan jamgırdın arasınan
tabiygattın tilsiz, kataal balesinin kıynoosuna tuş bolup, aga moyun
sungansıp vagonetkada bürüşüp-çürüşüp oturgan erkek menen ayaldı arañdan
zorgo baykadı. Uyulgugan katuu şamal basañday kalgan uçurda al Spillenge: —
jürüüçü çimirik döñgölökçölör jayında beken, tekşerip körçü dep kıykırdı.
Sıyagı Spillen ukkan okşoyt, antkeni Djerri anın akırın tizelep turup,
vagonetkanın döñgölökçölörün eki kolu menen karmalap jatkanın kördü. Andan
kiyin Spillen jeekti karay burulup:
— Bıyakta eç bale jok, bardıgı jayında, Djerri! — dep kıykırdı.
Djerri bul sözdördü arañ-arañ ele uktu, birok maanisine toluk
tüşüngönsüdü. Kapıray, emne boldu, kıntık kaerinde? — Balenin baarı boş
vagonetkada ekendigine emi kümön sanagan jok. Boş vagonetka bul jerden
körünböyt, birok Djerri anın mınabu jüröktü opkoljutkan kara tünök
tuñguyuktun arasında, Spillendin vagonetkasının ar jagında eki jüz futtay
jerde salbırap asılıp turganın aykın bildi.
Emne kıluu kerek ekenin al köpkö oylonup oturbastan, daroo bile koydu. Bul
— arık çıray, eti tirüü, çıyrak balanın jaşı on törttö gana bolçu. Birok al
toodo öskön, anın üstünö atası anı matros önörünün ar türlüü sırların
bilüügö tarbiyalagan, oşonduktan al biyiktikten tük korkçu emes.
Barabandın janındagı şayman, temir-tezek salıngan üköktün içinen dat
baskan burama açkıçtı, ançalık uzun emes, içke temir jana bir türmök janı
manil şpagatın 16 taap aldı. Matros lyulkasın jasap algısı kelip, juka
taktayça izdep beker ubara boldu, — kileygen taktaydan başka eçteme tappadı:
anı araalay turgan da eç nerse jok, oşentip, al ıñgayluu eersiz ele iş
jürgüzüügö majbur boldu.
Djerri özünö jasap algan eer jönököy ele bir nerse bolçu: al boş vagonetka
bekitilgen jılbay turgan temir arkanga joon arkandı arta salıp, uçtarın
koşup, tüyüştürüp, ilmek jasadı: mına uşul ilmek-selkinçekke minip alıp,
opoñoy temir arkanga jetüügö, al turmak karmaloogo da bolot. İlmektin
jogorku temir arkanga sürülüp, jeşilip kete turgan jerine jaman-juman
çüpörök je eski kap-baştık izdep tappagandıktan, özünün kürmösün töşöp
koydu.
Bardıgın şapa-şupa dayındap bütköndön kiyin, Djerri ilmekke minip
alıp, kolu menen arkandı karmalap, tuñguyuktu karay jılıp jönödü. Al özü
menen birge burama açkıç, ançalık uzun emes, içke temir jana bir neçe kulaç
arkan aldı. Bara turgan jolu tüz emes bolçu, bir kança örüröök ele, birok anı ör
kıynagan jok, uyulgup sokkon şamaldan gana aşkere japa çekti. Ulup-uñşugan
katuu şamal töñkörüp kete jazdap, birde beri çaypaltıp, ırgıtkan kezde,
Djerri korkkonunan jürögü kabınan çıgıp kete jazdaganın sezgensidi.
Antkeni temir arkandın ışpaldası çıkkan eski ele... Kokus balanın
salmagına jana şamaldın bulkkanına turuştuk berbey üzülüp ketse emne
bolmok?
Bul barıp turgan köz körünöö açık korkunuç ele. Djerri jürögünün solgun
sogup jatkanın sezdi: temir arkandı jakşılap karmoogo çaması kelbey,
tizeleri kalçıldap ketti.
Birok, Djerri kayrattuuluk menen alga jıla berüüdö. Çaldıbarı çıkkan
eski arkan jışılıp, ar kaysı jeri üzülüp, zımdın bardık jagına iynedey
tikiyip çıgıp turgan uçtarı balanın eki kolun kanga boyödu. Birinçi jolu
toktop, Spillenderge kıykırmakçı bolgondo gana Djerri munu baykadı. Alar
tüşkön vagonetka dal anın tömönkü tuşunda, bir neçe fut alıstıkta asılıp
Şpagat — içke iyrilgen kendir jip.
turgandıktan, bala alarga emne kırsık bolgonun jana özünün uşintip saparga
çıkkanın bayanday aldı.
— Koluman kelişinçe jardamdaşsam jakşı bolot ele, — dep kıykırdı
Spillen, — birok, ayalımdın taptakır üröyü uçup ketti! Bayka, Djerri sak bol!
Bul baleeni özüm surap aldım, birok emi senden başka bizdi kutkarıp ala
turgan eç kim jok.
— Oşondoy bolgon soñ men sizderdi bul boydon kaltırbaymın! — dep
kıykırıp joop berdi Djerri. — Bir minutka jetpey tigi jeekte bolorun
missis Spillenge aytıp koyuñuz.
Köz açırbay kuyup turgan jamgırda saattın mayatnigi sıyaktuu arı-beri
çaypalıp turganına, zımga tıtılıp kızıl joşo bolgon alakanının çıdatpay
ooruganına karabay Djerri katuu kıymıldan jana tumçukturgan şamaldan teztez oor dem alıp, akırında, zorgo boş vagonetkaga jetti.
Bul korkunuçtuu saparga bekerinen çıkpagandıgına bala adegende ele közü
çalganda ınandı. Vagonetka eki kiçinekey döñgölökçölörgö ilinip turgan:
oşol döñgölökçölördün biröö uzak ubakıttan beri arı-beri jürgöndüktön
kajıp, jeşilip, temir arkandan tayıp ketiptir. Temir arkan döñgölökçö
menen anın kutusunun ortosuna bekem kısılıp kalıptır.
Obolu döñgölökçönü kutudan ajıratuu kerek ekendigi balaga aykın-açık
tüşünüktüü boldu. Bul jumuştu iştep jatkan kezde vagonetkanı jılbay turgan
temir arkanga jip menen bekem tartıp baylap koyuu kerek ele.
Djerri on beş minutça alışıp jatıp, akırında, vagonetkanı bayladı.
Döñgölökçönü okton çıgarbay biriktirip karmap turuu üçün sayılgan
çıbıktay içke şiş dat basıp, kıymıldabas bolup, katıp kalıptır. Djerri
küçünün bardıgınça bir kolu menen çıbık şişti koyguladı, a ekinçi kolu
menen tırmışıp arkanga jarmaştı, birok şamal tuş-tuştan uyulgup tiyip,
termetip, urgan sayın kolu şişke jaza tiyip jattı. Anın bardık araketinin
ondon toguzu özün bir jerde karmap turuuga ketti. Burama açkıçtı tüşürüp
jiberböödön saktanıp, anı jüz aarçısı menen koluna baylap aldı.
Jarım saat ubakıt öttü. Djerri çıbık şişti ordunan kozgoltuu, birok
suurup ala albay koydu. Onçaktı jolu terigip-aynıdı, küdör üzüügö argasız da
boldu, antkeni — özün uşunçalık opurtalduu işke kiripter kılıp, kılgan
bardık araketi kuru ubara sıyaktuu sezildi. Mına uşul uçurda kokustan bir oy
kılt dey tüştü. Şaşkalaktap çöntöktörün añtara baştadı. Oşentip özünö
kerektüü nerseni — uzun, joon mıktı taap alıp çıktı.
Egerde çöntögünö kaçan jana kandayça tüşkön belgisiz bul mık bolbogondo,
Djerrige kayradan jeekke baruuga tuura kelmek. Çıbık şiştin közönögünön
mıktı ötközüp, bekem mıkçıy karmap, akırı bir minuttan kiyin şişti
ogunan suurup çıktı.
Andan kiyin al temir arkan menen kutunun ortosuna kıstırılıp, jılbay
kalgan döñgölökçönü boşotuuga kirişip, içke temir menen alışa baştadı.
Munu iştep bolgondon kiyin Djerri döñgölökçönü murunku eski orduna koydu
da, vagonetkanı jip menen tartıp kelip jetkirip, akırı döñgölökçönü temir
arkanga oturguzdu.
Birok munun baarı az ubakıtta ele bütö koygon jok, Djerri bul jerge
kelgenden beri bir jarım saat öttü. Mına emi al akırı özünün jipten jasap
algan «eerinen» çıgıp, vagonetkaga sekirip tüşüügö bel bayladı. Vagonetkanı
karmap turgan jipti çeçkenden kiyin, kiçinekey döñgölökçölör temir
arkandın nugu menen akırın jıla baştadı. Vagonetka alga jıldı. Bala
körbösö da, aytor kaydadır tömöntödön Spillender tüşkön vagonetka da kayçı
ötüp baratkanın bildi.
Emi aga kıymıldı jöngö salıp turuuçu tetiktin keregi jok ele, antkeni bul
vagonetkaga öz denesinin salmagı koşulganda tigil vagonetkanın salmagına
toluk barabar bolçu. Oşentip köp uzabay koyuu tumandın arasınan biyik aska
jana kadimkisindey aylanıp jatkan eski, taanış baraban körünö tüştü.
Djerri jerge sekirip tüşüp, öz vagonetkasın bekitip bayladı. Munu al
jaybarakat jana kıldat iştedi. Andan kiyin al kütpögön jerden ele murunku
kayratın jogotup nöşör menen şamalga karabastan, barabandın takay janına
jerge otura kalıp, ozondop koyö berdi.
Iyloonun köp sebepteri bar ele: tıtılgan kolunun çıdatpay ooruganı, şayı
ketip, ayabay çarçaganı jana bir neçe saat boyu çımırkanıp oturgan
korkunuçtan akırı kutuldum go dep ererkegeni, baarınan murda — emi Spillen
ayalı eköö aman-esen koopsuz jayga jetti dep kubanganı muun-jüünün boşotup
jiberse kerek.
Alar alısta bolçu, demek, balaga oozmo-ooz alkış ayta alışpay turgandarı
belgilüü. Birok, mınabu jin urganday dolulangan özöndün ar jagında jalgız
ayak jol menen «Bede Jalbırak» şahtasın karay aşıga ketip bara jatışkanın
bilip turdu.
Djerri çarçagandan daldırap üyün karay jönödü. Al karmagan eşiktin ak
tutkası kızıl kanga boyöldu, birok anı baykoogo anın çaması kelgen jok.
Balanın köñülü kuunak ele, sıymıktana özünö-özü ıraazı bolup, jakşı iş
kılgandıgına tüşündü, antkeni al mınday jagdayda jaltaktagandı, kuulukşumduktu bilbey turgan, oşonduktan jakşı iş kılgandıgın moynuna
algandan da korkpoy turgan kebetesi bar. Birok, bir gana kiçinekey ökünüç
balanın jürögün öyüdü: attiginiñ, atası bierde bolup, anın iştegenin körüp
tursaçı!
1904-j.
ÖMÜR KIZIK
Alar eñkeyiş ıldıy özöndü karay ileñ-salañ basıp kele jatıştı. Aldıda
baratkanı baş-alaman jatkan koy taştarga müdürülüp, bir iret jıgılıp da
kete jazdadı. Küçtön tayıp, aşkere çaalıgışkandıktan, uzakka sozulgan
musapırçılıktan kiyin alardın ireñderinde tobokeldik menen
kıyınçılıkka moyun sunuunun türü bar ele: Arkalarındagı arçındagan oor
jüktün salmagı artka karay tartkandıktan, alar köödöndörün jütküntö alga
taştap, belderin bükçüytüp, moyundarın sozup, közdörün jerden albastan kele
jatıştı. Eköönün teñ mıltıgı bar.
— Aligi jaşıruun jayga katılgan bizdin patrondordon uşul azır kur
degende eköö bolso emne? — dedi biröö.
Anın ünü kamırabastıktay üldüröp çıktı. Anda eç kanday sanarkoonun
belgisi jok, jay süylödü. Aldıñkı bara jatkan jolooçu koy taştarga urunup,
köbüktöngön kirgilt taşkınga butun sala sürdügö tüşüp, joop kaytarbastan
keçip kete berdi.
Ekinçi adam da anın soñunan suuga kirdi. But kiyimderin çeçişken jok. Aga
karabastan meege çıkkan muzdak suu kızıl aşıgın sızdatıp, çuçukka jetip,
buttun baştarın jansızday seleytti. Suunun kaysı bir jerleri tizege çeyin
jaba beret. Jolooçular teñselip, suunun tübün buttarı menen sıypalap,
kıldattık menen zorgo basıp kelatıştı.
Artta kele jatkan adam jılmakay tegiz taştı basıp alganda jıgıla jazdap
barıp, kıyınçılık menen jer takandap oñolo tüşüp, ooruksungandan katuu
kıykırıp jiberdi. Közü ımır-çımır bolo tüşüp, jer köçüp, başı aylanıp,
denesin toktoto albay eki kolun alga sunup, abadan tayanıç izdegendey
tamtañdap kaysaladı. Boyun toktotup, alga karay jıluuga umtuldu ele, birok
kayradan teñselip jıgılıp kete jazdadı. Andan kiyin al kayra toktop turup,
başın öydö kötörüp, artka kılçayıp köz kırın salbay ketip bara jatkan
aldıdagı joldoşuna karadı.
Özü menen özü alpuruşkanday bir minutça kıymılsız turdu da:
— Oy, Bill, men butumdu kokustatıp aldım! — dep kıykırdı. Bill bolso
köbüktöngön agımdı jirep, artına kılçaybastan kete berdi. Ekinçi adam bolso
andan közün albay karap turdu; ajarında eç kanday özgörüş bolbogon menen eki
közü jaradar bugunun közündöy jaloorup jaşıldandı.
Bill arkı öyüzgö çıktı da, kılçayıp karabastan ilgeri karay jürüşün
ulanta berdi; suunun tak ortosundagı tigi kişi Billden közün albay karap
turdu. Erinderi bir az kemşiñdey tüşüp, tikireygen sargıç murutun kaltırak
basıp, tilinin uçu menen erdin jalanıp:
— Bill! — dep ayanıçtuu ün çıgardı.
Bul — kıyınçılıkka duuşar bolgon, birok kayrattuu adamdın köşörgön
jan soogası ele. Birok, Bill kılçaybadı. Artta kalgan joldoşu eki jagına
teñsele müdürülüp, temteñdep basıp baratkan Billdi, kiçinekey döñdü
kaptaldap, kırdan arı aşıp, közdön kayım bolgongo çeyin karap turdu. Bill
ketkenden kiyinki özü jalgız kalgan aylanasına başın burup köz çaptırıp
çıktı.
Aylananı uçu-kıyırı jok jış çulgagan koyuu tumandan jana bozomuk
tartkan munarıktan kündün bolor-bolbos küñürt şoolası köründü. Jolooçu
bardık salmagın soo butuna salıp, saatın alıp çıgıp, karadı. Ubakıt tört
bolçu. Akırkı eki jumada al ötkön kündördü eseptöödön janılıp kalgan: birok
iyuldun ayak çeni jana avgusttun baş çeni bolgonduktan, kün uşul mezgilde
tündük batış jakta turarın boljop bilçü. Teetigi tünörgön adırlardın arı
jagında Çoñ Ayuu kölü bar ekendigin jana oşol tarapta Kanada tüzdügün kak
jarıp ötkön korkunuçtuu Tündük uyul jolunun jatkandıgın bojomoldop,
tüştük jakka nazarın tikti. Özü ortosunda keçip turgan suu Koppermayn
darıyasına kelip kuya turgan; Koppermayn bolso tündüktü karay agıp Tündük Muz
deñizine, Koronatsiya kısıgına koyuuçu. Al ayakta eç kaçan bolup körgön emes, tek
gana Gudzon kısıgındagı Kompaniyanın kartası arkıluu bilçü.
Özü jalgız kalgan jaratılıştın aymagına dagı bir jolu köz jügürtüp
çıktı. Körünüş ötö ele köñülsüz. Bir-birine jılçıksız uçkaşkan japıs
adırlar iyri-buyru sızıktar menen kurçap turat. Uçu-kıyrı jok memiregen
korkunuçtuu een talaadan başka közgö iliner bir da darak, bir da tal çöp, bir da
butak jok. Anın köz karaşında korkunuç payda bolo baştadı.
— Bill! — dedi al akırın kübüröp — Bill! — dep dagı bir kaytaladıAylananı kurçagan köz jetkis melmildegen een talaa erme çöl özünün küçü
menen anın maanayın basıp, meerimsiz tınçtıgı menen kıynap jibergensip
al ılay suunun tak ortosuna çök tüşüp oltura kaldı. Bezgek bolgondoy
kalçıldadı, mıltıgı kolunan çulp etip suuga tüşüp ketti. Bul anın esin
jıyuuga majbur kıldı. Korkunuçun basıp, akılın toktottu da kolun suuga
salıp, sıypalap jatıp mıltıgın izdep, taap aldı. Andan kiyin mertingen
butuna oorduk az kelsin üçün, kötörgön tañılçagın sol iyinine küyşöp,
çokurañdap, ıldıy karay akırın ilkip jönödü. Suudan çıkkandan kiyin al
toktogon jok. Butunun ooruganına karabastan, özünün şerigi aşıp ketken
döböçögö jetüügö jantalaştı. Buttarın ileñ-salañ şiltep, aksañdap kırdan
arı aşıp ketken Billige karaganda, munun körünüşü andan da oldokson jana
adamdın külküsün keltirgendey ele. Kırga çıksa ançalık tereñ emes kiçine
koktudan eç kim körüngön jok. Kaytadan korkunuç basıp, anan kayrattana tüşüp
tañılçagın dagı sol iynine karay kopşop, aksañdap döbödön ıldıy karay
bastı.
Kalıñ eñilçek baskan öröön sazdak bolçu. Sazdak balçık but şiltegen sayın
tuş-tuşka atılıp, çaçırap buttu küç menen arañdan zorgo tartıp algan sayın
koruldap turdu. Jolooçu eñilçektin arasındagı kiçinekey aral sıyaktuu
çıgıp turgan koy taştardı basıp, kölçüktördön kölçüktördü aylanıp ötüp,
özünün joldoşunun izi menen kele jattı.
Jalgız kele jatsa da joldon adaşkan jok. Anın esebi boyunça mından alıs
emes jerde, kıska jana kuuragan pihta 17 menen mayda karagay tegeregin
kurçagan kiçinekey köl boluu kerek. Al Titçinniçili, je jergiliktüü tilde
«Kiçinekey Tayakçalardın Ölkösü» dep atalçu. Jılga ıldıy akkan möltürögön
taza suu kölgö kuyuuçu. Suunun jeegin boyloto kamış ösö turgan — al munu
unutkan emes, birok bak-darak jok. Uşu jılganı ördöp, suunun agımın boylop
jürüp oturup, suunun bölüngön jerine deyre barıp andan batıştı karay ketken
ekinçi suunu ıldıy boylop, Diz darıyasına jetip, al jerden kömkörülüp, taş
menen korumdalgan kiçinekey kayıkçanın astındagı jaşıruun körböyşörböyün taap almak. Kayıkçanın astına: patron, kayırmak, anın jibi jana
tırmaktay toru katılgan — munun baarı ookat taap jeş üçün kerektüü
nerseler. Andan başka, az da bolso birtike un, buurçak jana bir kesim töş et
bar bolçu.
Bill al jerde anı kütüp turat. Oşondon arı eköö kiçinekey kayıkçaga
olturup Diz darıyası arkıluu Çoñ Ayuu kölünö jetip andan ötüp alışıp, tüz
gana tüştüktü karay bet alıp, Makkenzi darıyasına jetmeyinçe tınımsız
jürüp oturuşat. Suunun agımı basañdap toñot, kün suuk bolo baştayt, alar
çıgıştı karay, buydalbay jürüp oturuşup, kış kuup jetkençe butaktuu biyik
jıgaçtar ösö turgan, ookat da jetiştüü Gudzon kısıgındagı sooda-satık
kıluuçu bir jıluu jayga barıp kalışat.
Oor kıyınçılık menen ilkip arañ basıp kelatkan jolooçu uşulardı oylop
barattı. Kançalık kıynalıp kelatsa da, Bill anı taştap ketpestigine,
ırastan ele jaşıruun jerdin janında kütüp tura turgandıgına özün özü
işendirüü andan da kıyın boldu. Anın mınday oyloşu mümkün ele, bolboso
jaşoo üçün küröşüünün eç kanday kajatı jok — uşu jerge jata kalıp ölüü
gana kerek. Oşol mezgilde tündük-batış jaktagı küñürt kündün şar sıyaktuu
tegerek közü kalkamandap tömöndöy berdi. Jolooçu bolso kuup kele jatkan
kıştan tartıp Bill eköönün tüştüktü karay basa turgan jolunun ar bir
kadamına çeyin bir neçe jolu eseptep çıktı. Kayıkçanın astındagı
jaşıruun jerdegi jana Gudzon kısıgındagı Kompaniyanın skladındagı belen
azıktardı kayta-kayta estedi. Mına, al eki kün boyu naar ala elek, al emi
tamaktı toyö jebegeniçi. Ulam. ulam eñkeyip sazdak jerge çıkkan büldürkön
sıyaktuu, boz jemişterdi julup oozuna salıp, şimip çaynap kele jattı. Suuluu
büldürkön oozdo bat erip, tek açuu katuu danekteri gana kalat. Al büldürköndün
ookat bolboy turganın tüşündü, birok, ayla kança az da bolso araljı bolor
degen işenim menen kajılay berdi.
Saat toguzda butunun baş barmagın taşka katuu urup aldı, közünön ot
çagılıp teñsele tüşüp, açkalıktan alsırap jana karjalgandıktan jıgılıp
ketti. Bir jak kırınan dalayga kıymılsız jattı. Anan jüktün
arçındamaların çeçip, boşonup zorgo başın kötörüp, koomay oturdu. Ali köz
baylana elek, iñir talaşta taştardın arasınan eñilçektin kurgak
termeçikterin eñkeyip tere baştadı. Bir kuçak otundu terip alıp, bıkşıtıp
ot jaktı da, çelekke suu kuyup asıp koyduAndan kiyin jügün çeçip, aldı menen şireñkesinin baştarın sanadı.
Altımış jeti tal eken. Anıgına jetüü üçün dagı üç iret sanoogo tuura keldi.
Andan kiyin anı üçkö bölüp, ar biröönü pergament18 kagazına orodu da,
tüyünçögünün biröönü boş çöntögünö, ekinçisin tarpı çıkkan baş kiyiminin
kırına, üçünçüsün koynuna kattı. Oşonun baarın iştep bütköndön kiyin,
kandaydır bir korkunuç payda bolo kalıp, tüyünçöktördü çeçip şireñkelerdi
Pihta — tündük jakta ösüüçü jıgaç.
Pergament — nım karmabay turgan jaltırak kagaz.
kaytadan sanadı. Alardın sanı murunku kalıbında altımış jeti bolup
çıktı.
Eskiligi jetip, çaldıbarı çıkkan, suu bolgon but kiyimin otko kurgattı.
Çarıktarı, odeyaldan tigilgen baypaktarı baştan ayak tamtıgı ketken, buttarı
kantalagança sürülüp öykölgön. Kızıl aşıgı sızdap oorugandıktan karasa:
tizege teñelip şişip ketiptir. Bir odeyalının çetinen ayrıp alıp kızıl
aşıgın bekemdep tañdı, uzatasınan dagı ayrıp alıp baypaktarının jana
çarıktarının orduna buttarın orodu da, kaynak suudan içip, saatın burap,
odeyalga oronup jattı.
Tañ atkança but serppey uktadı. Tün ortosunda aylana bir az karañgılandı,
birok kaytadan jarık bolo baştadı. Kün tündük-çıgış jaktan, tagıraak
aytkanda, jarık murda ayañ bergen jaktan çıktı, antkeni boz buluttardın arı
jagına jaşınıp kalgan bolçu.
Jolooçu saat altı çende çalkasınan jatkan kalıbında oygondu. Al bozorgon
asmanga karap turup, oşol zamat kursagının açkanın sezdi. Kömkörösünön
oodarılıp çıkanaktap jatkanda bışkırık ugula kaldı, bet mañdayında özün
tañırkap adırayıp karap turgan bir çoñ bugunu kördü. Bugu eñ ele jakın; kırk
kadam çamasınday alıstıkta turgan. Oşol zamat kömöç kazanda kuurulup
jatkan bugu etinin jıtı jana daamı kele tüştü. Argasızdan janında jatkan
ogu jok mıltıgın ala koyup, şıkaalap turup maşaanı basıp jiberdi. Bugu
çoçup ketti da taştan-taşka sekirip közdön kayım boldu.
Jolooçu öz aldınça sögünüp, mıltıgın ırgıtıp jiberip, ontolop öydö
turuuga arakettendi. Köpkö kıynalıp jatıp, arañdan zorgo tikesinen turdu.
Muundarı katıp kalgan nemedey seleyip, bügülüp je öydö bolgon sayın
zırkırap, tikesinen turuuga bardık küçün jumşoogo tuura keldi. Akırı öydö
turgandan kiyin da boyun toktotup, adam sıyaktuu tüz turuu üçün köp ubakıt
jumşadı.
Japısıraak döbögö çıgıp, tört tarabın ıntaasın koyup karap çıktı.
Aylananı jış kurçagan tünörgön boz eñilçek deñizinen başka bir da jıgaç,
bir da butak jok. Anda-sanda gana bozomuk tartkan jar taştar menen kölçüktör,
bulaktar körünöt. Asmanda boz bürkök. Kündün közü tügül, kımınday şoolası da
körünböyt. Jolooçu bardık boljoolorunan adaştı; tündüktün kaysı jakta
ekenin, keçee keçinde kaysı taraptan kelgenin estey albadı. Kantken menen
azır baratkan jolunan adaşpaganın sezdi. Çukul arada Kiçinekey
Tayakçalardın Ölkösünö kelişi kerek. Kebetesi, al sol jakta alıs emes; mümkün,
kelerki aydöşünün arı jagında çıgaar dep oylodu.
Kaytıp kelip, jügün oñtoyloto tuuralap buup tañdı, tüyünçöktögü
şireñkelerin tügöldödü, birok sanagan jok. Bugu terisinen jasalgan, şıkap
çımçıp buulgan kapçıttuu jalpak tuluptu tiktep bir az oygo battı. Tulup
ançalık dele çoñ emes — koçuşka gana batkanday. Anın oordugu bardık başka
buyumdarının oordugu menen barabar — on beş kadak ele. Bul jüröktü öyüdü.
Akır ayagında tuluptu çetke alıp koyup, tañılçagın tañdı; anan tuluptu karay
salıp, tez ala koydu da een talaa anın altınına ozbodorçuluk kılıp
jatkansıp, jan jagına alaktap karandı. Akırı jolooçu öydö turup, alga
jönögöndö anın arkasındagı tañılçaktın içinde aligi tulubu da bar bolçu.
Al kayta-kayta eñkeyip sazdaktagı büldürköndön üzüp oozuna salıp, solgo
karay bet alıp jönödü. Kokustan butu jıgaçtay zıñkıyıp katuu ooruksunup,
aksaganı küçödü, birok kursaktın «oorusuna» karaganda buttun oorusu eç nerse
emes ele. Açkalık çıdatpay barattı. Anın azabınan Kiçinekey Tayakçalar
Ölkösünö jetüü üçün kayaktı karay basuu kerek ekenin da sezbey kaldı. Terip
jegen jemişteri karınga jugun bolbogonu mınday tursun, kayta tañday menen
tildi kuurup açıştırdı.
Kiçireek koogo kelgende, aldınan bir top ak çil uçup çıktı. Taş menen urup
bir da biröönö tiygize albadı. Andan kiyin jonundagı tañılçagın jerge koyö
koyup, çımçık añdıgan mışık sıyaktuu, booru menen jılıp, çildi añdıy
baştadı. Arsaygan kurç taştarga şımı tıtılıp, tizesi tilinip kanadı,
birok açkalıktın kaarı barına baş iydirdi. Çılpıldagan nımduu
eñilçektin üstündö booru menen jılıp jürüp, kiyimi suu bolup, bütkön boyu
kayıgıp, tişi-tişine tiybey kalçıldadı. Mında da açkaçılıktın japası
eçtekeni sezdirgen jok. Ak çilder bolso ulam-ulam tegereginen bırp etip,
çırkıldap uçup-konup jattı, akırı alar anı mazaktap jatkanday köründü:
çilderge sögündü da, alardı tuurap ün çıgarıp eliktedi.
Bir jolu az jerden tepsep ala jazdadı, kıyası uktap jatkan çil boluu kerek.
Çil karpa-kurpa uçup, bırpırap kelip betine bir tiygenge çeyin al körgön
emes. Çil kançalık tez uçsa da, uşunçalık ıldam kıymıl menen serpkendikten
üç tal kuyruk jünü anın kolunda kaldı. Özünö jamandık kılgansıp, uçup
baratkan çildin artınan akırayıp karap turdu. Andan kiyin tañılçagına
kaytıp kelip, anı arkasına kötörüp, joluna tüştü.
Kuştarı, añdarı arbın sazdak jerge tüş çende kelip jetti. Jön ele közdün
joosun alıp buta atım jerden jıyırma çaktı bugu jandap öttü. Bugulardı
kuup jönöögö, egerde antse, kuup jeterine işengen sokur sezim biylep,
azgırılıp turgan mezgilde oozuna çil tiştegen kaltar tülkünü körö koyup,
katuu kıykırıp jiberdi. Açuu kıykırıktan üröyü uçkan tülkü çooçup ketip
mant berdi, birok oozundagı tiştegen jemin taştay kaçkan jok.
Keçke juuk jeekterine seyrek kamış çıkkan çopoluu suuga tuş keldi. Suunun
içindegi mayda kamıştın sabagın mıkçıy karmap, koydun kumalagınday
kamıştın tübün suurup alıp, jumşak tamırın çaynagan sayın kırs-kırs etet.
Birok anın söñgögü ötö katuu eken, oşonduktan büldürkön sıyaktuunu kançalık
köp jese da kursagı kompoybodu. Aga karabastan jügün jerge taştap koyup, ar bir
kamıştın tübünö tört ayaktap jılıp barıp, julkup alıp, kepşööçü janıbar
sıyaktuu karsıldatıp çaynap jürdü.
Abdan karjaldı, janı jer tartıp but serppesten uktagısı keldi; birok
Kiçinekey Tayakçalar Ölkösünö jetüü dalalatı, açkalıktın zarpı tüyşükkö
saldı. Alıskı tündüktö kurt-kumurskalar jana bakalardın bolboosun bilse da,
kölçüktördön baka izdedi, kurt-kumurska tabılar beken dep kolu menen jerdi
tırmaladı.
Ar bir çöötkö tigile karap jürüp, akırında, iñir talaş bir çööttön
japadan jalgız kiçinekey çabaktı közü çaldı. Oñ kolun iynine çeyin suuga
matırıp, karmayın dedi ele çabak başka jakka jılt berip ketti. Andan kiyin
eki kolu menen karmoogo kirişti, çapçılay berip suunu ılaylap da jiberdi.
Kanday gana bolbosun karmaş üçün jan talaşıp jatıp balıktı jaza basıp,
jütkünö berip özü da kömkörösünön suuga barıp tüştü. Bel kurçoosuna çeyin suu
boldu. Balık körünbögöndöy bolup suu ılaylanıp ketkendikten, tungança
kütüügö tuura keldi.
Kaytadan balık uloogo kirişip, suunu dagı ılaylap jiberdi. Emi suunun
tunuusun kütüügö çıdabadı. Çelegin çeçip alıp, suunu çelip ırgıtıp kirdi.
Adegende açuusu kelip baş-alaman suzup tökköndüktön suu özünün üstü-başına
çaçırap jana çöötkö kayta kelip kuyuldu. Andan kiyin jürögü dürsüldöp kolu
kaltırasa da sabırduu boluuga tırışıp, kıldattık menen jay suzup töktü.
Jarım saatça çööttögü suu tügöndü. Tübündö bir tamçı suu kalgan jok, birok,
balık kaydadır jitip ketti. Taştardın arasında baykalbagan kiçinekey
jılçık jar eken, balık oşol jılçık arkıluu ekinçi çoñ çöötkö ötüp ketse
kerek, anı kereli keçke suzup töksö da tügönböy turgan. Egerde al jılçıktı
murda körgön bolso, sözsüz anı taş menen keptep bekitip balıktı almak eken.
Izası kelip, balıktan ümütün üzüp, nım jerge otura kalıp ıylap jiberdi.
Adegende akırın bışaktap, andan kiyin aylananı kurçagan meerimsiz een
çöldü jañırtıp katuu üñüldöp, öpkö-öpkösünö batpay bir topko çeyin basıla
albay şoloktodu.
Ot jagıp, suu kaynatıp içip, bütkön boyun jılıttı da ötkön tündögüdöy
taştın üstünö uktoogo jay kamdadı. Jatar aldında nımdanıp kalbadı beken
dep şireñkelerin körüp-bagıp saatın buradı. Odeyalı suu jana muzdak bolçu.
Butu çıdatpay oorup, ısıp-küyüp çıktı. Birok jalgız gana açkalık sezimi
kıynap, tañ atkança oyun-toy, ar türdüü daamduu ookattar koyulgan stoldor
tüşünö kirip çıktı.
Erteñ menen anın bütkön boyu oor tartıp, çıyrıgıp ooruluu oygondu. Kündün
közü körünböyt. Jer menen asmandın tünörgön ireñi bozomuk tartıp, katuu jel
sogup, birinçi appak karga adırlar bölöndü. Jolooçu ot jagıp, suu kaynatkança
aba koyuulana tüşkönsüp appak bolup ketti. Jamgır aralaş nımduu kar
lapıldata jaap kirdi. Adegende jerge tüşör menen erip jattı, birok ulamdanulam kalıñdap, eñilçek suu bolup, ot öçüp kaldı.
Bul jagday kaytadan jügün tañıp, kaydadır belgisiz, aytor ilgeri karay
jılışına jolooçuga sebep boldu. Emi anın oyuna Kiçinekey Tayakçalar Ölkösü
da, Bill da, Dizdin jeegindegi kayıkçanın astında katılgan emerekter da
kelbedi. Esi-dartı jalañ tamakta boldu. Açkalıktın azabınan akılga
jeñdirdi. Tüzöñ jer gana bolso başı oogan jakka kete beret ele. Nım kardın
astınan sıypalap büldürkön izdep terip, kamıştı tamırı menen koşo julup
şamşum etip jürüp oturdu. Birok daamsız neme toyguza algan jok. Bir jerden
daamı kıçkıl bir çöp kezdeşti. Al çöptü tapkanınça jedi, birok bul ötö az
bolçu, sebebi, japırılgan çöptü kar basıp kalgandıktan, arbıta izdep tabuu
mümkün bolboy kaldı.
Bu tünü ot jaga albay ısık suusuz odeyalga çulgandı da büktüşüp, açkalıktan
tınçı ketip, eptep köz ildirgen boldu. Kar suuk jamgırga aylandı. Kuyup
turgan jamgırdan içirkenip, bir maalda aylasız oygondu. Tañ attı, birok
kündün közü körünböyt, aylana tegerek tünörüñkü. Jamgır basıldı.
Açkalıktın azabı ançalık sezilbesten, içek-kardı gana zırkırap oorup,
kıñırılgansıyt. Birok aga ançalık kıynalgan jok. Kayta esine kelip,
Kiçinekey Tayakçalar Ölkösü_jana Dizdin jeegindegi emerekter jönündö oy
jügürtö baştadı.
Bir odeyalının kaldıgın bölüp-bölüp ayrıp, sürülüp-öykölgön, kanagan
butun orop, ooruluu butun oñdop tañıp, jolgo çıguuga kamdandı. Tañılçagına
kelgende bugunun terisinen jasalgan tulubun köpkö tiktep turdu, kantken
menen kıya albadı, taştoogo diti barbay ala ketti.
Jamgır kardı eritip, jer beti büt karaydı. Döböçölördün gana çokularında
az-az kılamık kar kaldı. Kündün közü kıltıyıp köründü. Jolooçu emi joldon
çıgıp adaşıp ketkenin tüşünsö da, tört taraptı teriştirip taktagansıdı.
Boljolu, kiyinki kündördö al adaşıp jürüp sol jakka itapkan burulup ketken
okşoyt. Emi tuura jolgo çıgış üçün, oñ jaktı karay bet alıp jönödü.
Açkalıktın kıynoosu basañdaganı menen, kündön-küngö alsırap baratkanın
sezdi. Kamıştın tübün jana büldürköndü taap jep, köbüröök toktop, kaytakayta dem aluuga tuura keldi. Tili kurgap kürmöögö kelbey, tük baskanday
kuudurap oozuna batpay kööp şişip, oozunun içi ermen daamdandı. Baarınan da
jürögünün ooruganı öttü. Bir az jol jürgöndön kiyin ele, tınımsız dikildep,
anan saygılaşıp, bulkup-bulkup, dirildegende demi kısılıp, köñülü
karañgılap, esi ooy jazdayt.
Tüş çende bir çoñ kölçüktön eki çabak kördü. Kölçüktü kañıltır kiçinekey
çelegi menen sooltuu jönündö söz boluuga mümkün emes ele, birok bu jolu
çabaktardı akırın añdıp turup, çelegine tüşürüp aldı. Karmagan çabaktarı
çıpalaktay bolgonu menen anı azır jeöögö köñülü çappadı. İçegi-kardının
zırkırap ooruganı basañdap, eçtekeni sezbegendey memiredi. Öz akılı boyunça
uşintüü kerekko dep, çabaktardı çiyki boydon köpkö çaynap şimip oturup
jedi. Ookatka tabıtı çappasa da, tirüü kalış üçün kantken menen jeş kerek
ekenin bildi.
Keçke juuk dagı üç çabak karmap alıp, eköönü jep, üçünçüsün erteñ menenkige
kaltırdı. Kündün tabına kurgagan seyrek eñilçekti terip, ot jagıp, suu
kaynatıp içip jılındı. Bul künü al on milden aşpagan jerdi bastı, ekinçi
künü jürögü oorubagan kezde gana jürüp oturup beş milden alıs ketpedi. Aş
kazanı oorubay taptakır uktap kalganday tınçıp, memiredi. Özünö taanış
emes bir jerge keldi. Bugular, karışkırlar köbüröök kezdeşe baştadı. Bir
künü üç karışkır üñüy basıp, jele-jorto anın jolun kesip ötüp, közdön kayım
boldu.
Dagı bir kün öttü. Erteñ menen akırı akılına kelip bugu tulubunun oozun
çeçti. Tuluptun içinen altındın tomoloktoşkon kumu, uyugan taza altın jerge
tögüldü. Jolooçu altındı ekige teñ bölüp, bir bölügün odeyaldın jartısına
orop, urkuygan zookanın astına, körünöö jerge kattı da, ekinçi bölügün kayta
salıp aldı. Odeyalının akırkı kaldıgın butuna orodu. Birok Dizdin
jeegindegi patrondorun estep mıltıgın taştagısı kelbedi.
Kün bürkök, tumanduu. Bul künü açkalıktın kıynoosu kayta baştaldı. Al
katuu alsıradı; başı aylanıp, kezek-kezegi menen köñülü karañgılap, közü
eçtemeni körböy kalat. Kayta-kayta müdürülüp, jıgılıp turup, bir iret tak ele
çildin uyasının üstünö barıp jıgılat. Uyada jumurtkadan jañı ele çıkkan
kızıl et kiçinekey tört balapan bar bolçu. Munun ar birin eki çaynap bir
jutup jiberüügö bolot. Al balapandardı tirüülöy boydon aptıga oozuna şıkap,
jumurtkanın kabıgınday kıçıratıp çaynap jattı. Balapandardın enesi
çırkıldap çarkelek aylanıp, uçup-konup çebelendi. Çildi mıltıktın
kundagı menen jañsadı ele, çil buytap tiygizbey ketti. Andan kiyin çildin
bir kanatın taş menen sıyıy urdu. Çil bırpırap uçumuş bolup jaradar
kanatın süyröp jer menen jörgölöp jönödü, tigil da soñunan kalgan jok.
Balapandar jolooçunun araanın açkanı bolboso, jumuruna juk da bolgon
jok. Ooruluu butun oldokson kıñırañdap birde çildi taş menen jañsap, birde
kırıldap ün çıgarıp, birde özü menen özü alp uruşup jıgılıp turup, ar bir
jıgılıp tura kalgan sayın karañgılagan köñülün jubatıp, kolu menen
közdörün ukalap esin jıyat.
Çildi kubalap jürüp, batkaktuu oyduñga kelgende, bul jerden ımkıl tartkan
eñilçekti japşıra baskan adamdın izi közünö çaldıktı. Bul özünün izi
emestigine toluk tüşündü. Kıyası, Billdin izi boluu kerek. Birok çil uzap
ketip baratkandıktan, ayalday algan jok. Adegende çildi kolgo tüşürüp, anan
kayra kelip izdi teriştireyin dedi.
Jolooçu, çil çarçap jıgılgança kuup jürüp oturup özü da ayabay çaalıgıp,
et-betinen ketti. Çil kanatın jayıp akaktap oor dem alıp, bir jak kırınan
jatat. Andan onçaktı kadam alıs jerde jatkan çilge jakın jılıp baruuga
şaymanı kelbedi, dembe-dem entige uzununan tüşüp jolooçu jattı. Bir topton
kiyin adamdın umtulgan suuk kolunan çoçup kaçıp jönödü. Oşentip eköö teñ es
alıp algandan kiyin kayradan kuuş baştaldı. Birok iñir kirip ketip çil
közgö ilinbey kalıp kutulup ketti. Alsıragan adam sürdügüp barıp, jonundagı
jük-mügü menen kömkörösünön tüştü ele beti taşka tiyip, kan jayıla berdi.
Köpkö kıymılsız jatıp, andan soñ bir kaptalına oodarılıp, saatın burap,
oşol kalıbında tañ atırdı.
Kün dagı bürkök bolçu. Akırkı odeyalının jartısın butuna orodu. Billdin
izin kezdeştire algan jok, emi anı kezdeştirüünün da kajatı jok ele.
Açkalık anı alga jütküntö berdi. Çını menen... Çını menen ele Bill da
adaşıp kettibi? — degen oygo keldi. Tüşkö jakın al takır ele aldan tayıdı.
Altındı dagı bölüştürdü. Bu jolu jartısın tüz ele jerge tögüp taştadı.
Keçke juuk odeyalının ayrıgın, kañıltır çelegin jana mıltıgın gana alıp
kalıp, altındın kalganınan da taptakır kol juudu. Kaydagı-jaydagı bir jok
nerseler közünö elestep, mazasın aldı. Emne üçündür mıltıgı dürmöttölgön —
bir ok boluu kerek, murun anı baykabagan sıyaktuu oy jorudu. Bir jagınan oşol
ele mezgilde mıltıgının jatınında ok jok ekenin jakşı tüşünüp turdu.
Kantken menen ümütün üzbödü. Bir neçe saat eles menen alpuruşup akırı
ayagında mıltıgın karap körüp, oktun joktuguna közü jetti. Çını menen ele ok
taap aluuga ümüttöngönbü, katuu kaygırıp, içi açışıp, şaldaya tüştü.
Jarım saat ötköndön kiyin bayagı uygaktay jabışkan eles kayta payda
boldu. Kançalık alpuruşsa da, andan kutula algıday emes. Kayta-kayta elestey
bergen soñ, köñülün tındıruu üçün, mıltıgın dagı karoogo tuura keldi. Andasanda akılınan aynıp, başı oogon jakka kañgıraktap ukmuştuu oy jana ıgı
jok elester meesinde kurttay bıjıdı. Birok açkalıktın ayöosuz sokkusu esin
tez jıyuuga aga ulamdan-ulam türtkü berip turdu. Bir künü kokusunan kezdeşken
bir körünüş anın esin eriksiz jıygızdı. Körünüş közünö çaldıgar zamat,
kubanganınan antalap, közü alaçakmaktap, mas adamday teñseldi. Bet
mañdayında bir at turat. Kadimki ele at! Öz közünö özü işenbedi, köz aldına
koyuu kara tumandın arasınan jıltıragan kiçinekey gana şoola körünöt.
Közdörün kayta-kayta sürtüp, tunarganı taraganda karasa, teke mañdayında at
emes, çoñ küröñ ayuu anı tañ kalıp, şektüü karap turuptur.
Jolooçu mıltıgın şapa-şupa betine karmay bergende dürmötünün joktugun
oşol zamat estey koydu. Mıltıgın taştay salıp kınınan bıçagın suurudu. Bet
aldında et jana ömür eköö teñ elestedi. Barmagı menen bıçaktın mizin janıp
kördü. Bıçaktın mizi da, uçu da jalañdap kurç eken. Azır ayuunu kaçırıp sala
berip, jarıp saluu gana kaldı. Birok bir nerseni aldın ala sezgensigen jürök
tük-tük-tük sogup kabınan çıgıp ketçüdöy lakıldadı. Kıpçuur menen
kıskansıp, çekesi kuuşuruldu, kulaktarı çuuldap, közü tunardı.
Ötö ıgı jok erdikke, korkunuçtun tolkunu üstömdük kılıp ketti. Uşunday
alsırap turgan kezde ayuu kaçırıp kol salsa emne bolmokçu? Al boyun kerip
kayrattangansıdı, bıçagın karmagan boydon ayuunu teşe tiktedi. Ayuu
maymañdap ilgeri bastı, artkı butu menen turup, birok batına albay, tek gana
ırıldadı. Egerde kaçıp jönösö, ayban sözsüz artınan kuup jönöyt bolçu.
Birok, bardık jazmışka bel baylap, ordunan kıymıldagan jok. Kayta ömürdün
tamırı menen tereñ baylanıştuu korkunuçtan jan soogalap aybança jaalduu
ırıldadı.
Ayuu eç nerseden taymanbay kakıyıp karap turgan bul eki ayaktuu janıbardan
aybıgıp, batına albay aybattuu ırıldap çetke çıga berdi. Korkunuç ötüp
ketmeyinçe ordunan kozgolboy tikiyip karap turdu da andan kiyin bezgek
karmaganday kalçıldap, ımkıl eñilçektin üstünö et-betinen ketti.
Azıraak ös algandan kiyin, dagı ar türdüü jañı korkunuçtardan japa çegip,
ilgeri karay ilkip jönödü. Emi al açkalıktan ölgönünön korkposton, zordukzombuluk menen ayban kolduu bolup ölüü korkunuçunan kooptondu. Tegerekte
tolgon karışkır. Meykin çöldün ar tarabınan alardın ulup-uñşugandarı
ugulat. Jelge dirildegen çatırdın öñüründöy, kaltıldagan kolun öydö
kötörüp, uşunçalık zor korkunuçtuu sezimdi toskon sıyaktanat.
Karışkırlar ekiden-üçtön top-top bolup, anın jolun torop, kesip ötüp
jatıştı. Birok jakındap kelüügö batınışpadı — sebebi, alar ançalık köp
emes bolçu; ekinçiden karşılık körsötö alışpagan bugularga gana kol saluuga
üyrönüşköndüktön, eki buttuu janıbarlardın çapçıp je tiştep aluuga
jöndömdüülügünön küdüktöngöndöy çoçulaşıp, kol kata alışkan jok.
Keçke juuk karışkırlar müljüp ketken bir tarptın üstünön çıktı. Bul,
mından bir saat murun oyun salıp çurkap jürgön bugunun muzoosu bolçu.
Taptakır kaşkayta müljülgön, birok ali da bolso, kanı kaça elek mala kızgılt
sööktörgö suktanıp karadı. Mümkün, keçke çeyin anın da şaldıragan gana
sööktörü kalabı, kim bilsin? Ömür degen tüyşüktüü jana oomaluu-tökmölüü
bolot emespi. Jalgız gana ömür ubaralantuuga nakta sebepker. Ölüü ançalık
kıyın emes. Al uktoo menen teñ. Ömür degen kıynaluunun akırı, tınçtık. Anda
emne üçün al öz janın kıygısı kelbeyt?
Bul oygo al köp berilip oturgan jok. Köp uzabay jüyürtö basa çök tüşüp, ali
da bolso kızgılttanıp turgan sööktördün kanın şimiy baştadı. Bolor-bolbos
mala daamı kalgan tattuu et anın napsisin açıp, özögünö tüşüp ketti okşoyt,
akılınan adaştırdı. Sööktördü azuu tişterine salıp, çımırkanıp kemirip
kirdi. Birde söök, birde özünün tişi sınıp jattı. Andan kiyin sööktördü taş
menen jançıp übölöp, oozuna talkanday kuyup, kee birin bükülü boydon irmedi.
Şaşkalaktap özünün mançaların da bılçıyta koyup alıp jattı. Emne üçündür
mançalarının oorugandıgın sezbegendigine özü ayran tañ kalat.
Ukmuştuuday jaan-çaçınduu kündör da bolup öttü. Birok al kaysı jerde kün
keç kirgenin, kaerge toktogondugunun jana kaysı künü jolgo çıkkanın
baamdagan jok. Ubakıttı tandabay kündür-tündür jürö berdi, jıgılgan
jerinde jatıp dem alıp, basuuga darmanı kelgende jolgo çıgat. Akıl-esi
ordundagı adam sıyaktuu ömür üçün küröşüünü koydu. Emi ömür özü ölgüsü kelbey,
anı alga karay süyröy baştadı. Emi azap tartıp, japa çekkenin eles algan jok.
Sezimderi abdan janserek tartıp mokop, zeeni jalañ gana ukmuştuuday
körünüştör menen tattuu kıyalga jık toldu.
Sööktördü taş menen talkanday jançıp, kılday kıpının kaltırbay jıynap
alıp jolgo çıktı. Al emi döböçölörgö da çıkkan jok, suu keçip jılgalardan da
ötkön jok, tek gana keñ örööndü jarıp akkan bir çoñ özöndü boylop,
eñkeyiştep-kaptaldap jürüp olturdu. Köz aldınan çooçun eles ketpedi.
Bir künü erteñ menen jalpak taştın üstündö kadimkidey akıl-esine keldi.
Kün çayıttay açık jana memirep ısık. Alıstan bugunun muzoolorunun
möörögöndörü ugulat. Al jaan-çaçınduu kündördü esine tüşürüügö arakettendi
ele, birok eki künbü, je eki jumabı, aytor kança ubakıtka sozulganın eseptep
çıgara albadı.
Uzakka kıymılsız jattı. Meerimdüü kün jarkıragan nurun tögüp meelüün
şoolası menen ayanıçtuu denesin memiretip jılıttı. «Kün jakşınakay, açık
bolso kerek» dep oylodu öz içinen. Mümkün kündün jılıganı boyunça özünün
kaysı jerde jatkanın bilüügö bolor. Ötö kıynalıp jatıp bir jak kırına
oonadı. Aldı jakta melmildegen akırın akkan çoñ özön jatat. Suu aga taanış
emes. Bul anı tañdandırdı. Suunu jay barakat köpkö karap turup, anın
tunjuragan japıs döböçölörün aralap, buralıp agıp jatkanın baykadı.
Döböçölör da murunku körgön döböçölörgö karaganda, andan da sürdüü jana ötö
japıs. Özünö taanış emes suunun agımın köşüün, eç kanday ıklassız tañırkap,
közü jetken jerge çeyin eerçip karap barıp, anan jarkıragan tunuk deñizde
kuyup jatkanın közü çaldı. Buga adegende alep-jelep bolup kubangan jok.
«Kızık! Bul küüsünön jangan elestin zakımı je körünüşü çıgar» — dep
oylodu. Jaltıragan deñizdin ortosundagı yakordo turgan kemeni körüp, özünün
bul jalgan oyuna işenimi dagı küçöy tüştü. Bir az közün jumup turup, kayra
açtı. Ukmuş körünüş köz aldınan ketken jok, bayagı ele ordunda turdu. Tañ
kalarlık eç nerse jok. Bayagıda mıltıgının dürmöttölbögönü kanday aykın
bolso, deñizdin da, kemenin da jok ekendigi oşondoy aykın anı jakşı bilet.
Al art jagınan, je ontoo emes, je jötöl emes, aytor bir kışıldagan dobuştu
uktu. Çegine jetip kalgan alsızdıktı jeñip, arañdan zorgo ekinçi kaptalına
oodarıldı. Jakın jerde eçteke körünböyt, birok çıdamduuluk menen dobuştu
dagı küttü. Ontoo jana jötöl dagı uguldu. Özünön jıyırma çaktı kadam
alıstıkta, eki arsak taştın ortosuna arta salıngan boz karışkırdın başı
köründü. Başka karışkırdın kulagınday kulagı tikçiybeyt, közdörü küñürt
kantalap turat, başın jerge salıp, üldüröyt. Dayıma bışkırıp jötölgönünö
karaganda, ılañdagan karışkır boluu kerek.
«Mına bu ançeyin körünüş bolboo kerek — dep oylodu da, murda aga küñürt
tartıp, köşögölöp turgan jarık düynönü körüü üçün kaytadan ekinçi
kaptalına oodarıldı. Deñiz murdagı kalıbında ele jarkırayt, keme da
aykın-açık köründü. Mümkün, çınında ele uşunday bolup jürbösün? Közün
juump alıp, köpkö oylondu, akırı kaysı jerge kelgenin tüşündü. Al Diz
darıyasınan alıstap, tündük-çıgıştı karay jürüp olturup, Koppermayn
darıyasına tuş kelgen. Mına bu melmildep jılıp akkan jayık özön
Koppermayn darıyası eken. Al emi tigil jarkıragan deñiz — Muz okeanı bolçu.
Keme bolso Makkenzinin kuymasınan alıs çıgışka süzüp kelip Koronatsiya
buluñunda turgan kit ulooçu keme. Bir ubaktardagı Gudzon buluñundagı
Kompaniyanın kartasın esine tüşürdü. Oşondo gana bardıgı aykın-açık jana
tüşünüktüü boldu.
Al başın kötördü, eñ zarıl işter jönündö oy jügürttü. Odeyalçulgoolorunun tamtıgı çıgıp, buttarı taşka ayrılıp, tilinip — kızıl
joşo. Odeyaldan bir ayrık da kalgan emes. Mıltıgı menen bıçagı dayınsız
jogolgon. Baş kiyminin kırındagı şirenkeleri menen koşo kaergedir tüşüp
kalgan. Jakşı jeri koynundagı pergament kagazga orolgon şirenkeler tügöl
jana kurgak boydon saktalgan bolçu. Saatına karasa, ubakıt on bir eken. Kıyazı,
saattı unutpay kez-kezde burap jürgön okşoyt.
Anın akılı öz jayında jana sanaası tınç ele. Ayabay alsırasa da, eç bir
oorugan jerin sezgen jok. Ookattangısı takır kelbeyt. Al turmak anı
estegende jipkirip da jiberet. Özü iştebegendin bardıgın akılı menen
jaygaştırdı. Şımının bagalekterin tizesine çeyin ayrıp alıp, butunun
baştarın jana tamanın orodu. Emne üçündür kiçinekey çelegin taştabay ala
jürüptür. Kemege karay oor jolgo çıguudan murda ısık suu kaynatıp içüü
kerektigin oylodu.
Bardık kıymılı ötö ele jay. Şal bolgonsup büt denesi özünükü emestey
şaldayat. Kurgak eñilçekti jıynamakçı bolup, turuuga uzak ubaralandı, birok
tura albasına közü jetip, emgektep jıldı. Bir künü ılañdagan karışkırdın
janına jakındap jılıp, barıp kalgan eken. Ayban tilin alsız jalmañdatıp
tumşugun jalanıp argasızdan ketençiktey berdi. Karışkırdın tili
kadimkidey kızıl emes, emnegedir sargıç-küröñ tartıp, büdür-büdür, koñur
kurgak şilekey menen çaptalışkansıp turganın közü çaldı.
Suu kaynatıp içkenden kiyin, obduluuga kımınday küçü kalbasa da, eptepseptep öydö turup, ilkip-kalkıp basuuga jaradı. Ar bir minut sayın toktop,
dem aluuga tuura keldi. Jolooçu alsız tamtañdap buttarın arañdan zorgo
süyrösö, karışkır da üldüröp, anın soñunan eerçiy bastı.
Küügüm kirip, jarkıragan deñizdi karañgılık kurçagan kezde jolooçu aga
bügün tört mildey jakındaganın bojomoldodu.
Tün boyu ılañdagan karışkırdın jötölü, bugunun muzoolorunun möörögönü
aga ugulup jattı. Aylana tiriçilikke tolgon öz küçündö, taza ömürgö toltura.
Al emi tigil ooruluu karışkır adam andan murunuraak mert bolot degen ümüt
menen anın soñunan kalbay, eerçip keletkanın jolooçu toluk tüşündü. Tañ
erteñ menen közün açar zamat özün teşe tiktep jalmañdap turgan karışkırdı
kördü. Jırtkıç ayabay jabırkagan, şiltisi tügöngön ittey başın şılkıytıp,
kuyrugun şöpöytüp söldüröp turgan. Jolooçu kargıldanıp ugular-ugulmaksan
koburaganda, karışkır tañkı suuk jelge üşüp kaltıragan kebetesinde tişin
ırsaytıp, ırıldamış bolup, aybat körsötkönsüdü.
Jarkırap kündün közü kötörülör zamat, jolooçu müdürülüp-jıgılıp turup,
jarkıragan deñizdegi kemeni közdöy jılıp jönödü. Aba ırayı eñ ele sonun,
Tündük keñdiktin, bayçeçekeydin ömüründöy kıska jayı kelgen mezgil. Bul bir
jumaga sozulat, je bolboso erteñ je bürsügünü jay ötüp ketişi ıktımal.
Tüştön kiyin al bir izge kezdeşti. Bul tört ayaktap emgektep jılgan başka
bir adamdın izi bolçu. Mümkün bul Billdin izi bolup jürbösün dep, oy
jügürttü. Birok anı suz kaydıger gana oylondu. Emi aga akırı bir nerseni
oyloo jana kaygılanuu degen sezimi çını menen ele jat bolup kalgan. Eç bir
oorugan jerin sezgen jok. Sezim müçölörü jana kardı beykut uktaganday
memireyt. Birok jantalaşkan ömür dale bolso alga süyrödü. Ötö karjalsa da
ömürdü kıygan jok. Oşonduktan sazdak jerdin büldürkönü jana çabaktar menen
özök jalgap, suu kaynatıp içip karışkırdan közün albay, ölüm menen
alpuruşup jürüp oturdu.
Al janagı tört ayaktap jılgan başka adamdın izi menen kele jatıp, köp
uzabay anın tügöngönün — ımkıl eñilçektin üstündö ali saktalgan
karışkırlardın izderin jana müljülgön sööktördü kördü. Bul jerde dal
özünün tulubuna okşoş çımçıp buulgan bugu terisinen jasalgan tuluptun tiş
tiybegen jeri jok, tamtıgı kalbay tıtılıp jatkan bolçu. Mınday salmaktuu
nerseni öydö kötörüügö anın manjalarının kubatı jok bolso da, anı koluna
alıp arı-beri ala saldırıp karadı. Bill munu ömürünün akırına çeyin
taştagan emes eken, ha-ha! — dep Billdi tabalap küldü. Bul jolooçu tirüü kalat
jana tuluptu tigil jarkıragan deñizdin ortosunda turgan kemege alıp ketet.
Karganın karkıldaganı sıyaktuu tiri ukmuştuu külkü menen ıksız kırıldap
külgöndö, ılañdagan karışkır da aga koşulup, alsız ünün çıgarıp ulumuş
boldu. Jolooçu külküsün tıp toktottu. Egerde bul Bill bolup, andan kalgan
tigil kızgıltım sööktör bolso kantip al Billdi tabalap külöt?
Bul körünüştü karap tura albay, teskeri burulup ketti. Çın, Bill anı taştap
ketken bolçu. Birok al anın altının da albayt, söögün da şimibeyt. Egerde
Bill tirüü bolup, men ölüp jatsam, anda al baarınan tartınbayt ele — dep
oylodu süyrölüp jılıp baratıp.
Kiçinekey bir kölçükkö kez kelip, çabak balıktar bar boldu beken dep suuga
eñkeye berip, suudan özünün sölökötün körüp, bir nerse çagıp alganday
ketençiktedi. Özünün eñ ele ukmuştuuday korkunuçtuu kebetesin körgöndö,
anın eç nerseni sezbey uktap kalgan sezimi oygono tüştü. Kölçüktö üç çabak
balık jürgön, birok kölçük aymaktuu jana tereñ bolgonduktan anı çakalap
sooltuuga mümkün emes ele. Kiçinekey çelegi menen bir az tosmolop karmamış
boldu, akırı kolunan kelbey turganın bilip, al araketinen küdör üzdü. Alsız
neme suuga jıgılıp ketip çögüp ketemin go dep kooptondu. Mına oşol sebep
menen suunun jeeginde ar türkün jıgaç ustundardı suuga tüşürüp üstünö
oturup, agım menen ıldıy kete berüüüdön da baş tarttı.
Bul künü kemege çeyinki aralıktı dagı üç milge, ertesi arañ eki milge
kıskarttı. Antkeni al Billge okşop emgektep jılıp kalgan. Beşinçi kündün
akırında keme ali da jeti mildey alıstıkta turdu, emi kününö bir da mil
alga jıluuga kudureti kelbedi. Kıska jay azırınça ayardap turat. Jolooçu
birde es-uçunan tanıp, birde eptep boortoktop jılat. Ilañdagan karışkır
bayagısınday bışkırıp-jötölüp adamdı akmalap eerçigenin koybodu.
Adamdın tizeleri jana tamandarı kızıl joşo bolup taşka sürülgön.
Köynögünön ayrıp alıp tañımış bolgonu menen, jılıp ötkön jerge
taştardın jana eñilçektin üstündö sozulgan kızıl çiyim tak kaltırıp kele
jattı. Kokusunan artına karay salıp, kanduu izdi jabışa kalıp jalap kele
jatkan karışkırdı kördü da, egerde al özü murda jırtkıçtın közün
tazalabasa, iş emne bolup bütörün açık tüşündü. Mına uşundan baştap ömür
üçün turmuşta bolo turgan katuu küröş baştaldı. Een talaada arañ emgektegen
alsız adam menen anın soñunan kalbay süyrölüp kele jatkan ılañdagan
karışkır birin-biri añdıp, jekeme jeke arbaştı.
Kim bilet egerde bul deni sak, kara jandı karç urgan karışkır bolso, anda
adam mümkün kayaşa kılbay anın talabına moyun sunat bele! Birok adam özünön
özü jıgılganı turgan ölmösök emege bekerinen jem bolgusu kelbey, katuu
namıstandı. Al kayta dagı esinen tanıp, közünö kaydagı-jaydagı jok nerseler
elestep, jöölüdü.
Bir maalda tak kulagının tuşunan entikken demdi sezip, esine kelip, selt
közün aça koydu. Karışkır artka sekire berem dep çöp-çarga çalınıp,
alsızdıgınan boyun toktoto albay çalkasınan ketti. Bul adamdın külküsü kele
turgan iş boldu, birok tigil jılmayıp da koygon jok. Jadasa çoçup ketken da
jok. Antkeni korkuu degendi takır bilbey kalgan. Antkeni menen saal esine
kelip, akılın jıyıp, oy jügürtö baştadı. Kemege tört milden kem emes jer
kaldı. Tunarıp karañgılagan közün sürtüp, kemeni anık kördü, al gana emes
jarkıragan deñizdi jirep kelatkan kayıktın daldayıp tartılgan parusu da
daana köründü. Birok bul tört mildey aralıktı jılıp ötüügö anın çaması
takır kalgan emes. Buga jakşı tüşünüp tursa da, eç bir kamıragan jok. Tört
mil tügül jarım mil jerge jıla albay turgandıgın jakşı bilet. Oşondoy
bolso da jaşagısı keldi. Uşunçalık kıynaluunu, azap-tozoktordu baştan
ötkörgöndön kiyin ölüü — akılga sıybay turgan iş emespi! Tagdır andan köptü
talap kıldı. Ölüm oozunda jatsa da, aga bagıngan jok. Mümkün bul barıp turgan
akılsızdıktır, birok ölümdün tırmagında jatıp, kayta anı menen ayabay
köpkö küröştü.
Eki közün jumup, bardık küç-kubatın boyuna jıyuuga köpkö arakettendi. Büt
boyun taşkındagan kirgil suuday kaptap algan alsızdıkka berilgisi kelbey,
çımırkandı. Bul sezim tolkunday kötörülüp, özünün es uçun kaptap ketip
jattı. Keede al tolkunga çögüp, esten tansa, keede belgisiz bir kayrat, akırkı
küçü jardam berip tolkundun betine kalkıp çıgat.
Kıymıldabay çalkasınan jatıp, akırın jakındap kele jatkan
karışkırdın kırıldagan dabışın uktu. Ubakıt sozulup dabış ulam-ulam
jakındadı. Adam kıymılsız sulk jattı. Mına emi karışkırdın demi anın
kulagının tuşuna keldi. Dattı sürö turgan kum kagazday karışkırdın bodur
katuu, kurgak tili anın betin tikendey tırmadı. Anı karmagısı kelip eki
kolun öydö sunup, imergende, alsız manjaları tarbayıp arañ bügülüp, abanı
mıkçıp tim boldu. Tak jana tez kıymıldoo üçün küç kerek go, mınday küç anda
jok bolçu.
Karışkır jakşı ele çıdamkay eken, adam andan kem kalışkan jok. Esinen
tanıp, eñgiröö menen karmaşıp közü jumulsa, kanına toyuuga dayar turgan tigil
karışkırdı, ıgı kelse anı öltürüp jeögö niettenip tüşkö çeyin jattı. Kee
kezde anı esten tanuunun tolkunu jaba koyup, uzak tüş köröt. Birok dayıma
tüşündö da, öñündö da kırıldagan demdi ugup jana tüktüü bodurakay tildin
saygılaganın kütüp jattı.
Adam demdi ukpastan, tek gana kolun jalap jatkan bodurakay tilden
kıtıgısı kelip oygondu. Birok bılk etken jok.
Karışkır köptön beri kaytarıp jürgön jemine tişterin tereñireek
batıruu üçün küçünün bardıgınça tırışıp azuuları menen ulamdan-ulam
katuu kabıştırdı. Birok adam da anı köp küttü. Mına emi akırı anın kolu
karışkırdın jaak sööktörünö jabıştı. Karışkır boşonuu üçün darmansız
tırbalañdadı. Birok adamdın alsız manjaları jaaktı koyö bergen jok, ekinçi
kolu aybandın moynuna arta salındı. Beş minuttay ubakıttan kiyin adam
bardık salmagı menen karışkırdın üstündö jattı. Muuntup öltürüügö
kolunun küçü jete albadı, birok adamdan amal kaçıp kutulgan jok, —
karışkırdın tamagına tişteri jabışa tüşüp, kılga oozun tolturup, atkıpatkıp aldı. Jarım saattan kiyin al tamagına kuyulup jatkan jılımçı
nerseni sezdi. Bul anın içine korgoşundun eritmesin zorduktap kuyup
jatkansıp kıynaldı. Birok kantse da çıdoogo tuura keldi. Andan kiyin adam
çalkasınan oodarılıp katuu uykuga ketti.
Kit ulooçu «Bedford» attuu kemede ilimiy ekspeditsiya menen bir top adam
bar bolçu. Alar palubada 19 turuşup jeekte kandaydır bir ukmuştuu
kıymıldagan janıbardı baykaştı. Al kumdun üstü menen arañ kıbırap,
deñizdi karay jılıp kelatkan. Okumuştuular ayran tañ kalıştı jana ötö ele
kızıgışkandıktan, öz közdörü menen körüü üçün kayıkka oturup jeekti karay
süzüp jönöştü. Jeekke kelip bir tirüü jandı körüştü, birok anı adam dep
aytuuga bolboyt. Al süylömök tügül, eç nerse ukpayt jana tüşünböyt, tek gana
zor kurtka okşop bürüşüp-jıyrılat, kumdun üstündö sulk jatıptır. Tırp
etüügö alı bolboso da, dalbas urup, iyrilip-jıyrılıp saatına jıyırma kadam
alga jılımış bolgon eken.
Üç juma ötköndön kiyin adam kit ulooçu «Bedford» kemesinin koykasında
jatıp, közünün jaşın köldötüp, özünün kim ekendigin, başınan kanday
okuyalardı ötkörgöndügün aytıp berdi. Al añgemesinde enesi jönündö, tüştük
Kaliforniya jönündö, apelsin daraktarının arasında gülgö bölöngön üyü
jönündö sözünün baş-ayagı jok dayınsız koburadı.
Bir neçe kün ötköndön kiyin okumuştuular, kemenin kapitanı menen birge
stoldo ookattanıp oturdu. Bir çeti tamak-aştın köptügünö süyünsö, bir çeti
başka biröölördün jegen-içken tamaktarın eerçiy karap, içinen keyip
kapalanat. Kadimkidey toluk akılında bolso da, stoldo ookattanıp
jatkandardın bardıgın kırtışı süyböy alardan ookattı kızganıp, tamak-aş
jetpey kaluu korkunuçu ar dayım kököyün keset. Aşmaçıdan, yungadan 20 jadasa
kapitandın özünön kemedegi tamak-aştın jetiştüülügü jönündö üzböy
suraştıra jürdü. Al turmak, alardın bir neçe iret aytkandarına işenbey öz
közü menen körüü üçün, uurdanıp azık-tülük saktaluuçu jaydı tekşerip da
çıktı.
Anın epsiz semirip bara jatkandıgı biline baştadı. Kündön küngö semire
berdi. Okumuştuular tañdanıp, başın çaykaşıp, al jönündö ar kimisi ar
kanday pikir aytıştı, oy joruştu. Ookattı çenem menen berişti, oşentse da
bargan sayın tuurası ösköndön ösüp, içi çıktı.
Matrostor öz ara külkü kılışçu boldu, antkeni alar bul emnelikten ekenin
bilişe turgan. Okumuştuularga, kaçan gana özdörü tımızın baykoo
jürgüzüşköndön kiyin bardıgı dayın boldu. Kündördün birinde erteñ
menenki ookattan kiyinki bakka 21 barıp matrostordun birine kayırçıga
okşop kolun sunup birdeme surap jatkanın körüştü. Matros külümsüröp turup,
bir sındırım suharın karmattı. Tigil aç köz adam altınga umtulganday şap
Paluba — kemenin üstü.
Yunga — kemede matrostukka dayardanuuçu jaş öspürüm bala.
21 Bak – keme palubasının tumşuk jak bölügü
ilip alıp, suktana karap turup, koynuna kattı. Uşunday «sıydı» başka
matrostordon da algan bolçu.
Okumuştuular unçuguşpay, öz jayına koyuştu. Birok tımızın barıp,
koykasın karaştı. Koykanın astı-üstü, matrats suharga jık tolgon, burçtarga
suhar jıynap koygon. Birok oşentse da, toluk öz akılında bolçu. Anın büt
araketi egerde ekinçi açkaçılık bolo kalsa, kor bolboodon saktanganı.
Okumuştuular munu bara-bara özünön-özü jogolo turgandıgın aytıştı.
Çınında ele, «Bedford» San-Frantsiskogo barıp yakorgo turguça, al kadimkidey
akılına kelip, ubaktıluu oorusunan ayıktı.
1905.
JALGAN KÜNDÖRDÜN ŞOOLASIN EERÇİP22
Sitka Çarli oozuna kanjasın tiştegen boydon «Polis-gazettin» dubalga
çaptalgan bir sürötün köpkö üñülö tiktep turdu. Andan jarım saatça köz
ayırgan jok, birok ulam aldırtan tımızın aga köz jiberip baykap turdum.
Anın başına kandaydır bir oy tüşkönsüdü — kanday oy ekenin kuday
bilsinbi, işi kılıp kızık boluu kerek. Al öz ömüründö köptü körüp, dalaydı
başınan ötkördü jana ukmuştuuday özgörüp ketüü da kolunan keldi: al öz
elinen çettep, kolunan kelişinçe büt diti menen ak adam bolup ketti. Bizdin
ortobuzdagı jıluu jayga kelip, otko jılınıp bizdin öz kişibizdey bolup
kalganın özü da aytkan bolçu. Kantken menen al okugandı, jazgandı üyrönö
algan jok, birok süylöögö kelgende söz berçü emes, tildi eñ sonun bilçü,
süylöşüüdögü ak adamdın oy-pikirin, akılın, kıyal-jorugun mayın çıgara
üyröngön.
Biz kereli-keçke oor jol jürgöndön kiyin, een alaçıkka tuş keldik. İtterge
bolso ookat berilgen, keçki tamaktan kiyin kazan-ayak da juuldu, emi biz buttukoldu kerip, Alyaskada jol jürgöndör üçün sutkasında bir ele jolu kelüüçü
jırgalçılıkka batıp — jataardın aldında kanja tartıp, ırakattanıp
oturduk. Bizden murda konup ketkenderdin biröö alaçıktın dubaldarına
jurnal menen gazetalardın süröttörünön çaptap koyuptur, mından eki saat
murda — biz bierge kelgenden beri Sitka Çarlinin köñülün burgan mına oşol
süröttör boldu.
Al ulam biröönö köz jiberip, süröttördü kunt koyup teriştirip jattı; men
anın emnegedir tañ kalıp, tüşünböy, kıynalıp jatkanın baykadım.
— Emne eken? — dedim akırı jımjırttıktı buzup.
Al oozunan kanjasın aldı da, jay gana
— Tüşünböy jatam, — dedi.
Kayta kanjasın oozuna salıp sordu da, kayta koluna alıp, anın müştök jagı
menen «Polis-gazettin» süröttörün jañsap körsötüp:
— Mınabu süröt. Bul emne degen süröt? Tüşünböy koydum, — dedi.
1 Jalgan kündör — asmandagı optikalık kubuluş: kün ıldıy jerge jakın turganda, anı menen
birdey biyiktikte keede payda bolo kalgan açık şoola.
Men köz çaptırdım. Ukmuştay türü suuk bir adam jürögün mıkçıgan boydon
jerdi karay et-betinen kulap baratat. Adonis ireñdengen jazalooçu perişte
sıyaktuu biröö oozunan tütünü taray elek tapançasın karmagan boydon anın bet
mañdayında turat.
— Kandaydır bir adam biröönü öltürüp jatat okşoyt, — demiş boldum.
Sebebi — al süröttün maanisine özüm da tak tüşünö albay, deñdaroo bolup,
tiyiştüü joop izdep taba albasımdı sezdim.
— Emne üçün? — dep suradı Sitka Çarli.
— Bilbeym, — dep çınımdı ayttım.
— Bul süröttö okuyanın ayagı gana körsötülgön — dedi al. — Baştalışı
bolso jok.
— Bul turmuş da, — dedim.
— Turmuştun baştalışı bolot, — dedi al makul bolbogonsup.
Men unçukpay kaldım, al bolso dagı bir başka — erkek ak kuu jana urgaaçı
ak kuu degen sürötkö buruldu.
— Mına bu süröttö baştalışı jok, — dedi al, — Ayagı da jok.
Men sürötkö taptakır tüşünböyt okşoym.
— Mına munu karap körçü, -dedim üçünçü süröttü körsötüp. — Munun özünçö
bir belgilüü maanisi bar eken. Sen aga kandayça tüşünösüñ?
Al anı bir neçe münöt tiktep turdu.
— Kız ooru eken, — dedi bir topton kiyin. — Tigi doktor, anı körüp jatat.
Alar tün boyu uktabay çıgışıptır: kördüñbü, çırakta may az kalıptır,
terezeden tañdın şoolası baykalıp turat. Oorusu katuu eken, kızdın ölüp
kalışı da mümkün, antkeni doktordun kabagı salıñkı. Bul bolso kızdın enesi.
Oorusu katuu bolgonduktan kızdın enesi başın stolgo koyup, ıylap jatat.
— İreñi körünböyt, ıylap jatkanın kaydan bildiñ? — dedim anın sözün
bölüp. — Mümkün uktap jatkandır?
Sitka Çarli tañ kalganday men jaktı jalt karap aldı da, kayra süröttü
karadı. Anın tüşünügü tak emes ekendigi açık baykalıp turdu.
— Mümkün, uktasa uktap jatkandır, — dedi al makul bolgonsup. Andan kiyin
nazarın salıp, üñülö tiktep turdu da: — Jok, uktagan jok. Uktabaganı iyninen
bilinip turat. Men ayaldardın ıylaganın köp körgöm — iyinderi uşintip
solkulday tüşöt. Enesi ıylap jatat. Oorusu abdan katuu eken.
— Mınakey, süröttün maanisine tüşünüpsüñ — dedim.
Al kaygırıp, başın çaykap:
— Kız ölöbü? — dep suradı.
Bul suroogo men joop bere alganım jok.
— Al ölüp kalabı? — dedi Sitka Çarli suroosun kaytalap. — Sen sürötçü
emessiñbi. Mümkün, bileersiñ?
— Jok, bilbeym, — dep çınımdı ayttım.
— Bul turmuş emes, — dep al akıl-nasaat ayta baştadı. — Turmuşta je kız
ölöt ele, je ayıgat ele. Turmuşta kandaydır bir özgörüü bolot. Süröttö bolso
eç kanday özgörüü jok. Jok, bul süröttörgö tüşünböym.
Al abdan ıza bolgonsudu. Ak adamdar bilgendin baarına tüşüngüsü keldi,
birok azır al oyu ordunan çıkpay kaldı. Anın sözünön da oşondoy çakırık
sezilip turdu: bul süröttördün bardık maanisin iyne: jibine çeyin dalildep
aga tüşündürüp berüüm kerek ele. Anın üstünö anın köz karaşında kandaydır
bir eñ küçtüü kıyal bar bolçu, — men anı köptön beri sezip jürgöm. Al bardık
nerseni öz közü menen daana körgöndö gana elestetçü, turmuştu da üstürtön
elestetçü, üstürtön sezüüçü jana al jönündö obrazduu oy jügürtçü. Birok,
başkalar jasap boyök menen çiyimderdin jardamı arkıluu polotnoygo
tüşürülgön elesterge tüşünçü emes.
— Süröt — turmuştun bir gana bölükçösü, — dedim. — Biz turmuştu
körgönübüzdöy süröttöybüz. Misalı, Çarli, sen, jalgız ayak jol menen ketip
baratasıñ deyli. Tün. Bet aldıñdan kiçinekey kepe kezdeşti. Terezesi jarık.
Sen bir-eki sekund terezege köz çaptırdıñ. Közüñö birdeme urundu, andan arı
kete berdiñ. Misalı, sen üydön kişi kördüñ deyli, al kat jazıp oturat. Başı
da, ayagı da jok birdeme kördüñ. Eç kanday özgörüş kıymıl bolgon jok. Baarı
bir sen turmuştun bir kiçinekey bölükçösün kördüñ. Anı kiyin esteysiñ.
Senin esiñde bir süröt kalat. Al, bayagı terezenin alkagındagı süröt.
Al abdan tañ kaldı. Menin aytkandarımdı kızıgıp ugup jatıp, dal oşol
uçurda terezeni karap, kat jazıp jatkan kişini körgönsüp jatkanın men
bilip turdum.
— Sen bir süröt tartıpsıñ, mına oşonuñ maga abdan tüşünüktüü, — dedi al.
— Çındık. Maanisi da tereñ. Bir top kişi Dousondogu alaçıgıña çoguluşup,
stoldu tegerektey oturuşup, kumar oynop jatkan eken. Akçanı çenemsiz köp
saygan eken.
— Çenemsiz akçanı köp sayganın kantip bildiñ? — dep suradım
tolkundanıp, sebebi — menin çıgarmaçılıgımdı kalıs sot baalap jatkan ele,
al sot turmuştu gana bilet, iskusstvo menen taanış emes, al emi çındık jagın
bolso eç kimden surabayt. Çının aytsam, dal uşul sürötümdü özüm da jogoru
baalaçumun. Aga men «Akırkı saam» degen at koygom jana mıktı
çıgarmalarımdın biröö dep esepteçümün.
— Stoldo akça jok, — dep tüşündürdü Sitka Çarli. — Akça orduna jürö
turgan kagazdar menen oynop jatışat. Demek bankadagının baarına doo koyup
jatışat. Biröönün kolunda ar biröö bir miñ je eki miñ dollardık sarı kagaz.
Ekinçisinde — biröö beş jüz je bir miñ dollardık kızıl kagaz. Eñ ele çoñ
oyun. Akçanı köp sayıp, bankaga büt doo koyup jatışat. Munu men kaydan
bildim? Senin karta berip jatkan kişiñdin çekesi ımşıp, beti kıpkızıl
bolup, albırıp turat. (Men tañ kaldım). Senin karta alıp jatkan kişiñ
oturguçta alga jütkünüp oturat. Al emnelikten alga jütkünüp oturat? Emne üçün
anın ireñi sustayıp, tiştenip, közü tikireyip, çanagınan çıgıp kete jazdap
turat? Emne üçün karta berip jatkan kişinin beti kıpkızıl bolup, albırıp
turat? Emnelikten oturgandardın baarı katıp kalganday misireet? Sarı kagaz
karmagan kişi da? Ak kagazçan kişi da? Kızıl kagazçan kişi da? Emne üçün
baarı teñ ün katpay oturuşat? Sebebi, abdan çoñ oyun bolup jatat, sebebi —
oyundun akırkı saamı jürüp jatat.
— Akırkı ekenin kantip bildiñ? — dep suradım.
— Bank nayzada, jetilik açılıp jerde jatat, — dep joop berdi al. — Öz
kartalarına oynogon eç kim jok. Öz kartaların mınday taştap koyuşkan.
Baarının teñ közdögönü biröö. Baarı teñ jetilikke oynop jatışat. Bank je,
jıyırma miñden ajırayt, je utat. Mına, bul sürötkö men tüşünöm!
— Baarı bir oyun kanday ayaktaganın sen bilbeysiñ da! — dedim şañdanıp.
— Bul oyundun akırkı saamı, birok kartalar alige açıla elek. Süröttö alar
açılbagan boydon kala beret. Kim utup, kim utturganı da dayınsız boydon kala
beret.
— Alar uşintip unçukpagan boydon otura berişebi? — dedi al tañ
kalgansıp jana üröyü uçup. — Karta alıp jatkan adam da alga jütküngön boydon
otura berebi? Karta berip jatkan kişinin betindegi kızılı tarabagan boydon
kalabı? Kızık eken! Alar orundarında tübölükkö oturup kalışat turbaybı.
Kartalar da açılbagan boydon kalat eken da.
— Bul süröt, — dedim. — Bul turmuş. Mınday okuyanı sen özüñ da körgönsüñ
jana keziktirgensiñ.
Al meni karap, oylonup turup, andan kiyin jay gana:
— Ooba, sen çın aytasıñ... Munun ayagı jok. Anı eç kim bilbeyt. Birok, bul
çındık. Men körgöm. Bul turmuş, — dedi.
Al öz içinde ak adamdın çıgarmaçılık emgegin baalap jana anı turmuştuk
kubuluştarga salıştırıp, kanjasın tartıp, köpkö unçukpay turdu. Keede
başın çaykayt, bir eki jolu ugular-ugulmaksan özünçö küñküldöp koydu. Andan kiyin kanjasının külün kagıp tüşürüp, aga dagı
şaşpay tameki tolturdu da, bir az oylonup turup, tutandırıp, tarta baştadı.
— Ooba, men da turmuştun süröttörün köp kördüm, — dedi al akırı. — Al
süröt tartılgan emes, öz közüñ menen körgöndörüñ. Men anı janagı kat jazıp
oturgan kişini körgönsüp, özünçö bir terezeden kördüm. Turmuştun ayagı-başı
jok, açık maanisi jok bölükçölörün eñ köp kördüm.
Al maga jalt burulup, oylono teşe tiktep turup:
— Ugup turçu. Sen sürötçü emessiñbi. Bir kezde turmuştun baş-ayagı
tüşünüksüz bir sürötün körgöm. Tündüktün şoolası jarık kılgan jana
Alyaskanın alkagına koyulgan bul turmuştun bir bölügün sen kandayça tartar
eleñ? — dedi.
— Çoñ süröt eken, — dedim.
Birok al menin sözümö köñül burgan jok. antkeni anın közünö estelikten
kalgan kaçankı bir süröt elestep jatkan bolçu.
— Aga ar kanday at koyuuga bolot, — dedi al sözün ulantıp. — Birok ayakta
jalgan kündör köp bolgonduktan, men aga: «Jalgan kündördün şoolasın eerçip»
degen at oylop taptım. Bul alda kaçan bolgon okuya ele. Men al ayaldı birinçi
jolu mından jeti jıl murun, bir miñ segiz jüz tokson jetinçi jılı küzündö
keziktirdim. Menin Linderman kölündö piterborustuk jakşınakay kayıgım
bar bolçu. Dousongo alıp baratkan eki miñ kattı kötörüp Çilkuttu aşıp
tüştüm — anda men poçtoçu bolçumun. Anda jan-janıbardın baarı
Klondaykanı közdöy julkunup jatkan kez. Joldo el köp. Köbü baktı jıgıp
alıp, kayık jasap jatkan. Az kündö suular toktoyt; abada da, jerde da kardı,
köldü da, agın özöndördü da bulun-burçu menen muz kaptayt. Kün ötkön sayın kar
da, muz da kalıñday beret. Je bir kündön kiyinbi je üç kündön kiyinbi, je bir
jumadan kiyinbi suuk tüşüp, ayaz karmasa, suu jogolup, jalañ gana muz kalat,
mına oşondo jöö jürüügö tuura kelet. Dousongo çeyin altı jüz mil — uzak
jol. Kayık bolso tez jüröt. Baarının teñ kayıkka tüşkülörü kelişet: Baarı:
«Çarli, kayıgıña sala ket, eki jüz dollar berem», «Çarli üç jüz dollar»,
«Çarli, tört jüz» deşet. Birok men: «Jok» deym. Bardıgına teñ: «jok»,
poçtoçumun deym.
Bir künü erteñ menen Linderman kölünö keldim. Tün boyu jöö jürüp, abdan
çarçagam. Ookat dayardap içip, jeekke jatıp, üç saat uktadım. Oygonsom saat on.
Kar jaap jatat. Katuu şamal, bolgondo da boroon-çapkın. Mınday karasam —
mañdayımda kardın üstündö bir ayal oturat. Ak ayal, ukmuştay suluu, jaş, — je
jıyırma, je jıyırma beşter çamasında. Al, meni tikteyt, men anı tikteym.
Ayabay çarçagan. Şaykeleñ ayalga okşoboyt, durus neme ekeni sırtkı
kebetesinen ele körünüp turat. Ayabay çarçaganı da baykalıp turat.
— Sitka Çarli sensiñbi? — dep suradı.
Men öydö turup, juurkandın içine kar kirbesin üçün anı oñdop, kagıp
kübüdüm.
Men senin kayıgıña tüşüp, Dousongo baram, — dedi al. — Kança alasıñ?
Men kayıgıma eç kimdi alçu emesmin, birok «jok» dep aytkım kelbedi. Men
aga:
— Bir miñ dollar, — dedim.
Men bul sözdü, ayal meni menen kete albaganday bolsun degensip tamaşa
katarı ayta saldım; «jok» degenden körö oşentkenim jakşı emespi dep
oylodum. Ayal meni köpkö tiktep turup, andan kiyin:
— Kaçan jolgo çıgasıñ? — dep suradı.
— Azır.
Andan kiyin al:
— Boluptur, — dedi.
Ayal maga bir miñ dollar beret.
Emne ayla kılış kerek? Ayaldı ala ketüügö köñülüm çapkan jok, birok bir
miñ dollarga jetkirüügö özüm söz berip koybodumbu. Ayran-tañ kaldım.
Mümkün, al da tamaşa kılıp jatkandır?
— Körsöt bir miñ dollarıñdı, — dedim.
Mına oşol ayal, çümkögön adırlardın arasında japadan jalgız jaş ayal bir
miñ dollardık kagaz akçalardı suurup çıgıp, koluma karmattı. Bir akçanı,
bir anı karaym. Emne desem?
— Jok, kayıgım eñ ele kiçinekey. Jük bata turgan orun jok, — dedim.
Al külüp:
— Men — taasıgan sayakatçımın. Mına menin bar bolgon jügüm dep, kardın
üstündögü tüyünçöktü butu menen teep koydu. Anda: kendir kezdemege orolgon ekn
jıluu jamınçı jana ayaldın azıraak kiyim-keçegi bar eken. Tañılçaktı
koluma alıp, salmaktap körsöm — otuz beş kadaktan aşa turgan emes. Ayran-tañ
kaldım. Ayal koluman tañılçaktı julup aldı da:
— Kettik, — dedi.
Al tañılçaktı kayıkka alıp barıp, oturdu. Emne deysiñ? Özümdün
töşögümdü kayıkka alıp barıp saldım. Jönödük. Şamal katuu sogup turat.
Kiçine parustu kerdim. Kayık toodoy türmöktölgön tolkundardın üstünön tim
ele kuştay sızıp jönödü. Ayal ayabay korkup ketti.
— Korko turgan bolgondon kiyin Klondaykaga emnege keldiñ? — dep suradım.
Ayal joop katarı katkırıp külümüş bolgonu menen, katuu korkkonu körünüp
turat. Ayal abdan çarçadı okşoyt. Suunun kürüldöp, şar akkan jerinen kezip,
Bennet kölün közdöy kayıktı burdum. Suu dolulanıp burkan-şarkan tüşüp agıp
jatat, ayal korkkonunan çañırıp jiberdi. Bennet kölü menen süzüp jönödük.
Kar, muz arkırap betten urgan şamal, birok ayal ayabay çarçagandıktan uktap
ketti.
Keçinde Uindi-Armga tünödük. Ayal kolomtonun jeeginde oturup, tamak içip
jattı. Men andan köz ayırbay tiktep oturam. Al abdan suluu. Çaçın tarandı.
Koyuu, kara koñur çaçı ottun jarıgına çagılışıp altınga okşoyt, kokus
başın mına mınday bursa, tim ele altınday jaltıldayt. Çoñ kara közdörü
keede köşögönün arı jagındagı şamdın jarıgınday moymoljup ıymanduu
bolso, keede kündün nuruna jaltıragan muzga okşop kaarduu balbıldayt.
Jılmayganın kanday dep aytsam?.. anın jılmayganı menin tüşünügümçö: ak
adamdın öpkönünö abdan jaraşıktuu. Ooba, dal oşondoy! Al kara jumuştu eç
kaçan bilgen emes okşoyt. Anın koldoru balanın kolunday jumşak, nazik.
Aytor, anın bardık tula-boyu, turpatı balanıkınday nazik — ançalık çıñ
bolboso da jumşak; koldoru, buttarı, bardık bulçuñdarı da balanıkınday
nazik jana jumşak. Tulku-boyu şıñga jana içke. Anın öydö turganı, arı-beri
baskanı, jalt karaganı, kolun kötörgönü, sunganı... söz taap ayta albaym, karap
ele turguñ kelet, aytor... aytor, sın-sıpatı — jakşı kayık sıyaktuu zımpıyıp
turat, — Ooba, ooba, dal oşondoy; anın kıymılı da memiregen suunun üstündö
jılıp je köbüktöngön tolkunda sızıp baratkan jakşı kayıktıñ
kıymılınday. Köz ayırbay karap turgun kelet.
Tolgon akçası menen japadan jalgız Klondaykaga emnege keldi? Bilbeym.
Ertesi künü men andan suradım. Al külüp:
— Sitka Çarli, anı menen senin işiñ bolbosun. Meni Dousongo jetkirüü
üçün saga men miñ dollar tölöym. Başkasında senin işiñ bolbosun, — dedi.
Anın ertesi künü atı-jönün suradım. Küldü da, andan kiyin:
— Meri Djons, bilgiñ kelse, — dedi.
Atı kim ekenin bilbeym, birok Meri Djons emes ekenin jakşı tün1ünüp
turdum .
Kayıktın üstü ayabay suuk, al üşüy baştadı. Kee kezde kayrattanıp jakşı
bolo tüşköndö ırdap koyöt. Anın ünü koñguroodoy şañkıldayt. Men Svyatoy
Krest çirköösündö oturgansıp, köñüldüü barattım. Anın ırınan ulam küç alıp,
tim ele kalaktı ukmuştuuday ayday baştadım. Andan kiyin al külüp turup:
— Suu toñgonço Dousongo jete alabızbı? Sen kanday dep oyloysuñ, Çarli? —
dep suradı.
Kayıkta oturup keede alıs jakka köz jiberip emne jönündödür meltirey
köpkö oylonot! Köz karaşında Sitka Çarlini da, muzdu da, kardı da közünö
ilbegensiyt. Anın oyu kaydadır eñ alıs jakta. Kandaydır alıs jak jönündö
kayta-kayta oylonçu. Oşol alıs jaktı oylongon ubakta anın ireñi buzulup,
kumsarıp ketet, adam dit bagıp karoogo çıday albayt. İreñi katuu kaardangan
adamdın ireñine okşop ketet. Biröönün kanın tögüügö, bir jañjal çıgaruuga
baş koygon adamdın kebetesi ele.
Dousongo jeteerge bir kün kalganda jol jürüü ötö oor boldu. Buluñ-burç,
jeektin baarı muz, suunun üstünö muzdun kertindileri kalkıp çıktı. Küröögö
bolboyt. Kayıktı muz karmap, toñup kalat. Jeekke çıguuga mümkün emes. İş
jaman. Yukon darıyası menen tömön karay süzüp baratabız — jol jış muz. Tün
içinde muzdun katuu şuuldagan dabışı uguldu. Andan kiyin muz akpay toktop
kaldı, kayık da toktodu, baarı toktodu.
— Jür jeekke, — dedi ayal.
Men:
— Jok, kütö turganıbız oñ, — dedim.
Kaytadan bardıgı az-azdan özön menen tömön karay jıla baştadı. Kar jaap
kirdi, aylana közgö saysa körüngüs. Tünkü saat oñ birde bardıgı toktodu. Saat
birde kaytadan jıldı. Üçtö toktodu. Kayık jumurtkanın kabıgınday
bılçıradı, birok çögüp ketken jok, antkeni muzdun üstünö çıgıp kalgan.
İtterdin ürgönü ugulat. Küttük. Uktap kettik. Tañ agarıp, sögülö baştadı. Kar
basılıp kalıptır. Özön akpay, toktop kalgan. Bizdin dal ele bet aldıbızda
Douson turat. Kayık tak ele Dousondun janına kelgende kıyraptır. Oşentip
Sitka Çarli eki miñ kattı eñ akırkı suu menen jetkizdi.
Ayal döbödögü kepenin biröönö jaylanıştı, men anı bir juma körgönüm jok.
Anan bir künü kütpögön jerden maga keldi da:
— Çarli, jür maga kızmatçı bol. Çanaga çegilgen itterdi aydaysıñ, tünkü
kono turgan jaydı kamdaysıñ, meni menen birge jürösüñ, — dedi.
— Men poçtoçumun, — dedim, — tapkan kızmat akım özümö jetet.
Ayal bolso maga:
— Çarli, men köp tölöym, — dedi.
— Ken kazuuçu bir kündö on beş dollar alat, — dedim.
Ayal:
— Demek bir ayda tört jüz elüü dollarbı? — dedi.
— Sitka Çarli kençi emes da, — dedim.
— Bilem, Çarli, — dedi ayal. — Men saga ayına jeti jüz elüü dollardan
tölöym.
Bul abdan jakşı aylık akı. Men oşentip ayalga iştöögö barmak boldum. Biz
Klondaykanı, Bonanzeni jana Eldoradonu, İndey özönün, Sernıy suusun öydö
boylop, Kanadaga çeyin barıp, kayra tartıp, eki ayrıktı Çuñkurdu jana Altın
Topuraktı basıp, Dousongo kaytıp keldik. Ayal birdeme izdegensiyt, birok emne
izdegenin bilbeym. Ayrañ-tañ kaldım.
— Senin izdegeniñ emne? — dep suradım.
Ayal külüp koyöt.
— İzdegeniñ altınbı?
Dagı külüp koydu. Anan:
— Anda senin işiñ bolbosuñ, Çarli, — dedi.
Oşondon kiyin men aga suroo bergendi koydum..
Anın beline kıstarıp jürgön kiçinekey tapançası bar. Keede joldo atıp
könügöt. Men külöm.
— Emne külösüñ, Çarli? — dep surayt ayal.
— Munu menen emne üçün oynoysuñ? — dep suradım. — Eçtekege jarabayt. Eñ
ele kiçinekey. Balanın oyunçugu.
Dousongo kaytıp keleribiz menen kadimkidey çoñ tapança taap berüünü
menden surandı. Kırk törtünçü kalibrdüü tapança satıp berdim; ayabaganday
oor; birok anı da belinen tüşürçü emes.
Dousongo bir kişi payda boldu. Kayaktan kelgenin bilbeym. Bilgenim gana —
al çeçako, bizçe — ene sütü oozunan kete elek bala, je kelgin kişi degen söz.
Tigi ayaldın koluna okşop, anın da koldoru nazik. Kara jumuştu eç kaçan
körbögön. Bütkül turpatı nazik. Adegende men boldu-bolbodu küyöösü dep
oylodum. Jok, ötö ele jaş. Anın üstünö bölök jatışat. Öñünö karaganda anın
jaşı jıyırmalarda. Közdörü kök, çaçı sarı, murutu da sarı. Atı Djon Djons.
Mümkün, inisibi? Bilbeym. Men suroo bergendi toktotkom. İşi kılıp, menimçe
anın atı Djon Djons emes. Bardıgı anı mister Djirven dep çakırışat.
Menin oyumça bul da anın anık familiyası emes. Ayaldı da miss Djirven deşet,
birok al miss Djirven emes. Menimçe, alardın anık attarın eç kim bilbeyt.
Bir künü tün içinde Dousondo uktap jatkan jerime jigit kelip meni
oygotup:
— İtterdi koş. Kettik, — dedi.
Men suroo bergenimdi koygonmun, turup itterdi çanaga koştum, biz jolgo
çıktık.
Yukondu boylop ıldıy kettik. Tün tüşkön mezgil, noyabr ayı, ayabaganday
suuk: noldon tömön altımış beş gradus. Ayal da nazik. Jigit da nazik. Suuk
bolso kaarıp turat. Alar abdan çaalıktı, özdörünçö tımızın ıylaşat. Men
alarga: «Andan körö toktop, ör alalı» deym. Birok alar: «Alga» deşet. Men
toktop es alalı dep ekinçi jana üçünçü jolu ayttım, birok alar ar dayım:
«Alga» deşet. Andan kiyin men alarga ooz açkandı koydum. Oşentip, kündön kün
öttü. Alar ötö ele nazik. Suukka kök muştum bolup üşüp, ayabay kıynalıştı.
Teri çokoygo-könbögön nemeler buttarın joorutuştu, aksaşat, mas bolgon
adamday arı-beri arañ teñselişet, tımızın ıylaşat, birok ar dayım: «Alga!
Alga!»— degeni degen.
Alar tim ele jin urganday, ar dayım alga jana alga deşet. Emne üçün alga?
Bilbeymin. Birok, alga gana jıluu kerek. Alarga emne kerek? Bilbeym. Birok
altın üçün emes. Alardı altındın zeeri şaştırgan jok. Anın üstünö tolup
jatkan akça sarp kılışat. Birok, men suroo bergendi toktotkom. Men da alga
jana alga kete berdim, antkeni — men çıdamkaymın jana maga akını arbın
tölöşöt.
Biz Serkl şaarına keldik. Alardın izdegeni aerde da jok bolup çıktı. Emi
özübüz da es alıp, itterdi da tınıktırabız go dep öz içimen oylodum. Birok
biz es algan jokpuz — bir kün da ör algan jokpuz.
— Tur — deyt ayal jigitke. — Kettik.
Oşentip biz alga jönöybüz. Yukon artta kaldı. Batıştı karay bet alıp
jönödük, eki ayrıktan ötüp, Tanananın çetine kirip bardık. Al jerde jañı
kender açılgan. Birok, alardın izdegeni aerden da tabılbadı, Serklge kayra
keldik.
Jol jürüü abdan oor. Dekabr ayının ayagı. Kün kıska. Çıkıroon suuk. Bir
künü erteñ menen nöldön tömön jetimiş gradus boluptur.
— Bügün jolgo çıkpaganıbız oñ, — dedim. — Muzdak aba öpkögö barıp
tiyip, anın tegerek-çetin kuruştursa, aylanı ketirgen jötöl baştalat, al emi
jazında, jaman aytpay jakşı jok, kagın ooru jabışuu da mümkün.
Birok, alar çeçako da. Jol jürüü emne ekeninin jıtın da bilişpeyt,
çaalıkkandarınan jıgılganı turuşsa da:
— Alga! — deşet.
Oşentip biz alga ketebiz. Suuk alardın öpkösün kuruşturup, tıkıldagan
kurgak jötöl baştaldı. Jötölgüdöy boluşsa, közdörünön çıkkan jaştarı
betterinen ıldıy on talaa bolup agat. Men may kuurganda alar ottun janınan
oolak kaçışıp, kardın üstünö barıp, jarım saat jötölüp kelişet. Alardın
betterin suuk çalıp, beti karayıp, oorup, ayabay abager çegişti. Andan
tışkarı jigit baş barmagın suukka aldırıp jiberip, tırmagı tegerenip
tüşüügö az ele jerden karmalıp turat, demek anı jıluu alıp jürüş üçün teri
meeleydin içinen dagı jıluu meeley kiyüügö tuura kelet. Al emi katuu
çıkıroon suuk künü barmak zıñkıyıp üşügöndö, jılıtış üçün kol kaptı
çeçip, kolun koltuguna tıguuga tuura kelet.
Serklge ileñ-salañ bolup arañ jettik. Jadegende men, Sitka Çarli özümdü
ayabay jançılıp-çarçaganday sezdim. Rojdestvo arapası. Men içip-jep alıp
biyleym, köñül açam: antkeni erteñ rojdestvo, es alabız dep oylodum.
Balakettibi. Erteñ menenki saat beş. Rojdestvo. Uktaganıma eki saat bolgon.
Jigit menin töşögümdün başına kelip:
— Tur, Çarli. İtterdi koş. Kettik, — deyt.
Men suroo bergendi toktotkomun dep aytpadım bele? Alar maga ayına jeti
jüz elüü dollar tölöşöt. Alar kojoyun. Men alardın kızmatçısımın. Egerde
alar maga: «Tur, Çarli, tozoktu karay kettik» dese da, maga emne, itterdi çanaga
koşup, şapalaktı tarsıldatıp, tozoktu karay kete berem. Mına oşentip, barıp
itterdi koştum, biz Yukondu boylop, tömön karay kettik. Kayakka? Alar
aytışpayt. Jalañ gana:
— Alga! Alga! Alga kettik! — deşet.
Alardın tırp eteerge aldarı kalbay, ayabay çarçaştı. Bir top jüzdögön mil
joldu basıp ötüşsö da, jol jürüü emne ekenin ali bilişe elek. Anın üstünö
alarga adamdın şayın ketirgen kurgak jötöl tiygen. Mınday jötöldön küçtüü
kişi sögünöt, al emi naçar kişi ıylayt. Birok, alar ar dayım alga umtuluşat.
Kün sayın alga. İtterge da tınım jok. Joldugata küçtüü itterdi satıp ala
berişet. Ar bir örüü algan jerde, ar bir posyölka sayın, ar bir indey kıştagı
sayın jürböy kalgan itterdin jan kayıştarın kırkıp, jañı, küçtüü itterdi
çegişet. Alarda akça tim ele topondoy, esep jok: akçanı topuraktay sapırışat.
Jindi nemelerbi? Keede oşondoybu dep da ketem. Ar dayım kılçaytpastan
alardı alga türtkön kandaydır bir şaytan azgırıp algan okşoyt. Alardın
izdegeni emne? Altın emes. Alar eç kaçan jer kazışpayt. Men köp oylonom.
Akırı, alar kimdir bir adamdı izdep jürüşköndügü oyuma kılt ete tüştü.
Birok kimdi? Biz anı eç jerden keziktire albadık. Birok, alar jemdin
artınan saya tüşkön karışkırlarga okşoyt. Birok bular kızık karışkırlar
— nazik; karışkırlar emes, jol jürüü emne ekenin bilişpegen böltürüktör.
Tün içinde uktap jatışıp ozondop ıylaşat, kokuylap ontoşot, çarçapçaalıkkandarın aytıp naalışat. Kündüz bolso sendelip jolgo çıgışat jana
tımızın ıylaşat. Kızık karışkırlar.
Fort Yukondu basıp öttük. Fort Gamiltondu basıp öttük. Minuktu basıp
öttük. Yanvar ayının ayak çeni. Kün abdan kıska. Saat toguzda tañ atat. Üçtö
küügüm kiret. Anın üstünö suuk. Jadaganda men, Sitki Çarli da çaalıktım.
Uşintip ele uçu-kıyrı jok jol tartıp jürö berebizbi? Bilbeym. Birok, ar
dayım közüm aldı jakta — alardın izdegeni emne? Joldo bir da adam jok.
Keede jüz mil jol basıp ötöbüz, birok turmuştun jışanaasın
keziktirbeybiz. Kıbıragan jan jok. Tınçtık. Keede kar jaaganda, biz
talaadagı arbaktarga okşop kalabız. Keede kün açılıp. kündün közü tüş çende
çıgış taraptagı döböçölördün arı jagınan bir azga kılt etip körünö tüşüp
jok bolot. Asmanda tündük jarkıroo balbıldayt, jalgan kündör biyleyt, abanı
suuktun boz tumanı kurçap turat.
Men, Sitka Çarli kajarduu adammın. Men joldo tuulup jana öz ömürümdün
baarın joldo ötkördüm. Birok, mına bu eki böltürük şiltimdi tügöttü. Men aç
mışıktay katıp büttüm, tün içinde töşöktö jatkanda kubanam, erteñ menen
çarçagan boydon turam. Birok, biz bayagıday ele tañ atkıça, küügümdö da joldo
bolobuz. Tün içinde da jol jürgönübüz jürgön. Ay, uşul böltürüktör! Egerde
men aç mışıktay arıktap ketsem, alar köptön beri ookat içpey, açkadan
kümjan bolgonu turgan mışıkka okşop ketet. Alardın közdörü birde üñüröyüp
çanagına kirip ketse da. birde kuturganday balbıldap, jaşıldanat, birde
ölüktün közündöy üldüröp, küñürttönö tüşöt. Jaaktarı askadagı üñkürlördöy
bolup çuñkurayıp kirip ketken. Neçen jolu suukka çaldıgıp karayıp kalgan
betterinin terisi jok ese. Keede erteñ menen ayal:
— Tura algıday emesmin. Tırp eteer alım jok. Andan körö tınç ölgönüm
jakşı, — deyt. Birok, jigit anın töşögünün janında turup:
— Tur. Kettik, — deyt.
Oşeñtip jürüp ketişet. Kee birde jigit jatkan jerinen tura albay
kalganda ayal da aga:
— Tur. Kettik, — deyt.
Birok, ar kaçan bir gana söz: alga jürüü. Ar dayım alga jana alga.
Keede sooda punkttarınan kat alışat. Al kattarda emne jönündö jazılganın
men bilbeym. Birok, bul alar kuugan iz — kattar alardı ulam izge salat. Bir
künü bir indeets alarga kat apkelip berdi. Men anı menen eenireek
añgemeleştim. Bul kattı aga Yukondon ıldıy karay şaşılış ketip baratkan
jalgız köz bir adam bergendigin ayttı. Bardık bolgon kep uşul. Birok, men
böltürüktör dal oşol jalgız közdü kuup jürüşkön eken dep tüşündüm.
Fevral ayı. Biz bir jarım miñ mil jol bastık. Bering deñizine keldik.
Aerde katuu şamal, boroon. Jol jürüü ötö kıyın. Anvigge keldik. Men emne
üçündür alardın uşuerden kat alaarına közüm jetti. Alar abdan katuu alepjelep boluşup:
— Tez, tez. Alga! — deşet.
Men alarga:
— Ookat kamdap alış kerek, — dedim.
Alar bolso maga:
— Salt, tez ketişibiz kerek. Ookattı Çarli MakKiondun alaçıgınan satıp
aluuga bolot, — deşet.
Demek, alar tötö jolgo salıp jönöögö çeçişiptir, sebebi — Çarli Mak-Kion
uşul joldun boyundagı Kara Zookanın tübündö jaşayt.
Jönöördün aldında men Anvigdin popu menen bir-eki ooz söz süylöştüm.
Ooba, jalgız köz abdan şaşılıp uşuerden ötüptür. Oşondoy degemin: alardın
izdegeni oşol jalgız köz. Anvigden tamak-aşsız, deerlik kur kol jönödük;
salt, şaşılış kettik. Anvigden alar üç tıñ it satıp alıştı, emi eñ tezdikte
ketip barattık. Jigit da, ayal da jindi sıyaktuu. Biz jolgo erteñ menen erte
çıgabız, tünökkö bolso keç toktoybuz. Keede men tigi eki böltürük jazdım
bolup kalışpadı beken dep artıma kılçayıp karap koyöm, birok alar eptepseptep kelatışat. Alar alga, alga jütkünüşöt. Kurgak jötöl tie baştaganda
alar koldoru menen köküröktörün mıkçışıp, kardın üstündö bökçöyüp, köpkö
çeyin ıkşıp jötölüşöt. Alar jötöl tiygende basa da, süylöy da alışpayt. On
münöt, bolboso jarım saat jötölgöndön kiyin gana baş kötörüşöt. Közdörünön
akkan jaş, betterine muz bolup, toñup kalat, birok alar:
— Alga, alga! — deşet.
Jadegende men, Sitka Çarli ayabay karjalıp büttüm jana bul kızmatıma
karaganda jeti jüz elüü dollar ançalık dele jırgatkan akı emes eken dep
oyloy baştadım. Tüz çoñ jolgo tüştük; jañı ele ötkön izdi uçurattık.
Böltürüktör izdi üñülö tiktep turuşup:
— Tez! — Tez! Ildamda! Ildamda! — deşet.
İtterge abdan oorçuluk keldi. Bizdin azıgıbız az, itterdi toyguza
azıktandıra albaybız, andıktan kündön-küngö naçarlay berdi. İtterdin işi
baarıbızdın işibizden kıyın. Ayal itterge ayabay booru açıp, köp ubakıttarda
közünö jaş da alat. Birok, alardı azgırgan jana alga türtkön azezil — toktop
ör aluuga, itterge tınıguuga mümkünçülük berbeyt.
Akırı biz jalgız közdü kuup jettik. Al joldun jeegindegi kardın üstündö
jatat; bir butu sıngan, Sınık butunan sabırkap baş kalkalay turgan birdeme
da jasap albaptır, eptep-septep ulam ottu jandıruuga arañ jarap, töşönçüsünö
oronup üç kün talaada jatıptır. Biz jetip kelgende al, ayabay sögünüp
jatıptır. Oozgo algıs sözdör menen kimdir-biröönün mınday sögüngönün men
tük da eç kimden ukkan emesmin.
Men ayabay kubanıp kettim, antkeni alar izdegen kişisin tabıştı, emi
kudaa kaalasa es alabız go dep oylodum.
Birok, ayal:
— Kettik. Tez! — dedi.
Men ayrañ-tañ kaldım. Jalgız köz bolso mınday dedi:
— Maga buydalbagıla. Birok, maga özüñördün ookatıñardı kaltırıp
ketkile. Siler erteñ Mak-Kiondon satıp alasıñar. Anan Mak-Kiondu bıyakka
jibergile, kelip meni alıp ketsin. Al emi özüñör — alga!
Al da karışkır, bolgondo kök jal karı karışkır. Anın oyunda da bir gana
maksat — alga! Biz özübüzdün ookatıbızdı aga berdik — ansız dale jarıbagan
birdeme kalgan bolçu! — Otun jarıp berip, anın tıñ itterin alıp, jürüp
kettik.
Biz jalgız közdü kardın üstünö kaltırıp kettik. Oşentip al kaza taptı,
antkeni — anı alıp ketüügö Mak-Kion kelgen jok. Men bul kişinin kim ekenin
jana bıyakka kandayça kelip kalganın bilgen jokmun. Birok, menin oyumça,
kojoyundarım kızmatı üçün akını maga bergen sıyaktuu aga da arbın tölöşkön
boluu kerek.
Biz al künü kereli keçke, tünü menen oozubuzga naar algan jokpuz. Ertesi künü
ötö ıldam jürdük, akırı açkaçılıkka turuştuk bere albay, taptakır
karjalıp, butubuzdu tartuuga jarabay kaldık. İşi kılıp, keçke juuk joldun
deñgeelinen beş jüz fut biyiktikte köz kaykıgan Kara Zookaga jettik. İñir
kirip köz baylanıp kalgan uçur bolçu, oşentip biz Mak-Kiondun alaçıgın taba
albay koyduk. Biz aç karın boydon jattık da, erteñ menen alaçıktı izdey
baştadık. Jer sorup ketkensip al jok. Bul abdan kızık okuya boldu, antkeni —
Mak-Kiondun Kara Zookanın janındagı alaçıkta jaşagandıgın bardıgı
bilişçü. Şamalı uyulgup katuu sokkon jana karı kalıñ jeekke jakın jerde
turduk. Boroon kardı döbö-döbö kılıp üyüp taştaptır.
Menin oyuma bir nerse kılt dey tüştü. Adegende döböçönün biröönü, anan
ekinçisin kazıp kirdim. Alaçıktın keregesine barıp urundum. Eşikti
tapkança kaza berdim. Alaçıktın içine kirdim. Mak-Kion ölüp jatat. Anın
ölgönünö eki je üç juma bolgon okşoyt. Kandaydır bir keseldin kesepetinen
eşikke çıguuga şaymanı kelbey kalganday. Alaçıktı kar basıp kalgan. Koldo
bar azıgın büt jep tügötüp, anan ölüptür. Men anın azık-tülük salgan
kampasına baş baktım; eçteke jok, kañgırap boş.
— Alga, — dedi ayal, Anın közünön açkalıktın küñürt otu janıp, kudum içi
oorugansıp kolu menen kökürögün bastı. Özü jelge çaykalgan daraktay arı-beri
teñselet.
— Ooba, alga, — dedi jigit da.
Anın ünü kartañ karganın karkıldagan ünündöy küñürt çıktı. Açkalıktın
azabınan akılınan tayıy tüşköndöy boldu. Közü küyüp jatkan kömürdün
jalınınday kıpkızıl. Arı-beri teñselip arañ turat. Menin baykaşımda,
arañ ele janı bar.
Men da:
— Alga! — dedim, antkeni bul sezim meni kamçılap akırı bir jarım milge
sozulgan joldun ar bir mili oyuma bekem ornop, kıyazı, men da jindi boldum
okşoyt. Çınında ele bizge alga jürüüdön başka eçteke kalgan jok: sebebi oozgo
salar ookatıbız jok bolçu. Oşentip biz bayagı kardın üstündö kalgan jalgız
közdü da esten çıgarıp, alga jürüp kettik.
El seyrek kattagan çoñ jolgo tüştük. Kay birde eki-üç ayga çeyin bul joldu
eç kimdin butu taptakır baspagan mezgil da bolot. Joldu boroşo kürtkügö
tolturup salgandıktan, bıyaktan da, tıyaktan da kattagan adamdın izi taptakır
jok. Bir sutka tınımsız boroon urup, lapıldata kar jaadı. Biz kündür-tündür
jol tarttık, açkaçılık bizdin özögübüzdü karaytıp, kabırgabızdı
kayıştırdı. Ar bir kadam sayın naçarlay berdik. Anan ayal jıgıla baştadı.
Andan kiyin jigit jatıp kaldı. Men jıgılgan jokmun, birok butum bargan
sayın oor tartıp, çoyuştap, bir neçe jolu müdürülüp, jer takandap barıp az-az
jerden jıgılbay kaldım.
Fevral ayının akırkı tünü. Ayaldın tapançası menen üç ak çildi atıp
alıp, bir az özök jalgadık. Birok, itter açka kaldı. Alar torpoktun jana
morjdun terisinen jasalgan turmandardı çaynaşat; alardı tayak menen
kubaloogo, turmandardı jıgaçka biyik ilip koyuuga tuura keldi. İtter tünü
menen ulup-uñşup, jıgaçka tırmışıp jattı. Birok, biz eçtekege köñül
burbaybız. Ölükkö okşop, sulk uktaybız. Erteñ menen kördön turgan arbaktay
turabız da jolgo çıgabız.
Birinçi mart. Erteñ menen men böltürüktör kuugan adamdın izin birinçi
kördüm. Kün açık jana suuk. Kün asmanda köpkö ayaldayt, anın eki jagında
jalgan kündör jarkıldayt, abanı boz suuk kaptap turat. Jolgo emi kar tüşpöy
kaldı, itterdin jana çananın jañı ele ötkön izi daana körünö baştadı.
Çananın janında bir gana adam baratat, izine karaganda abdan karjalgan,
küçsüz boluu kerek. Anın da ookatı jok okşoyt. Böltürüktör jañı izderdi körö
salıp, akıldan adaşa tüşüşkönsüdü.
— Tez! — dep jaagın janışat. Ar dayım: — Tez! Ildamda, Çarli! Bat, bat!
— deşet.
Biz jakşı ele şaşkansıybız, birok jol arbıbayt. Jigit da, ayal da köp
jıgılat. Egerde çanaga oturguzup koyso, şayı ketken itter bir karış jerge
jılbay, jatıp kalmak. Anın üstünö katuu suukta çanada otursa, kayıgıp ketüügö
da bolot. Açka kişi suukka çıdabayt, bat üşüyt. Ayal jıgılsa, jigit eptep süyöp
turguzat. Jigit jıgılsa, turuuga ayal jardamdaşat. Birok, eköö teñ birdey
jıgılsa, öz aldılarınça tura alışpayt. Al ubaktarda eköönü teñ men turguzam,
antpesem oşo boydon turbay jata berişse kardın üstündö zıñkıyıp katıp
kalışkıday. Alar menen alpuruşa berip, abdan kıynaldım, sebebi — ayabay
çarçadım, anın üstünö itterdi da küş-küştöp aydoom kerek, tigiler bolso
tırp eteerge şaymandarı kalbay, oşondon ulam sööktörü oor tartıp ketti. Kezkezde men da karga batıp kalam, birok maga jardamdaşaar eç kim jok — özüm
turuşum kerek. Oşentip, dayıma men özüm turam, tigilerdi turguzam, anan
itterdi aydaym.
Keçinde jalgız bir çil attım, oşentip biz açka kaldık. Jigit bolso maga:
— Erteñ jolgo kaysı ubakta çıgabız, Çarli? — deyt. Anın ünü kördön
çıgıp jatkansıp arañ ele ugulat.
— Sen ar dayım erteñ menenki beşte jolgo çık dep jürböysüñbü — dedim.
— Erteñ biz jolgo üçtö çıgabız, — dedi al.
— Özüñ mayıp bolosuñ, — dep mıskıldap küldüm.
— Erteñ biz jolgo üçtö çıgabız, — dep kaytaladı al.
Oşentip biz üçtö jolgo çıktık, sebebi men alardın kızmatçısımın, alar
emneni buyursa oşonu iştey berem. Asman açık, suuk, şırp etken tabış jok,
aylana tınç, sokkon jel jok. Jerge jarık kirer menen aylana-tegerek
kapkayaktan beri daana köründü. Aylana jımjırt. Jürögübüzdün sokkonu gana
ugulat: jımjırttıkta al düküldöp katuu sogot. Jerge kulap tüşkönçö jindi
bolgonsup uyku-soonun ortosunda kete berebiz, jıgılganda gana turuu kerek
ekeni oyubuzga kelet. Kaytadan aldıbızdagı joldu köröbüz jana jürögübüzdün
sokkonun ugabız. Men uyku-soonun ortosunda ketip baratıp, bir kızık oy
başıma keldi. «Emnege Sitka Çarli kara terge tüşüp emgektenip, aç-jılañaç
sandalıp, kudaydın azabın tartat?»
«Ayına jeti jüz elüü dollar üçün», — dep özümö-özüm joop berem, bir çeti
bul akılsız joop ekenin da bilip turam. Birok, bul tuura joop bolçu. Oşol
mezgilden tartıp men eç kaçan akça jönündö oylogondu koydum. Sebebi — dal
oşol künü menin közüm açılıp, aylana jarık körünüp, özüm da jakşı seze
tüştüm. Oşentip, men, adam akça üçün emes, eç kim bere albay, satıp ala albay
jana sata albay turgan baa jetkis bakıt üçün jaşoogo tiyiş ekendigin
tüşündüm.
Erteñ menen biz aldıda ketip baratkan adamdın akırkı jolu tünögön
jerine kelip jettik. Jaman tünök, açka jana naçar adamdın tünögü. Odeyaldın
jana teri çokoydun tıtındıları, üzündülörü kardın üstündö jatat. İştin
jayı açık tüşünüktüü boldu: anın itteri turmandarın jep koyup, al
odeyaldardan jañı jasagan okşoyt.
Erkek menen ayaldın közdörü bul taştandılardan ötüp ketti. Men eköönö
karay salıp, suuk şamalga tuş kelgendey, bütkön boyum şuu dey tüştü. Eköönün
közdörü çarasına tereñ arı kirip, çaalıkkandıktan jana açkalıktın
kesepetinen jindi kişinin közündöy balbıldayt: ireñderi açkadan ölgön
adamdıkınday, suukka tuurulgan kapkara betteri ölük tüspölünö çıga tüşkön.
— Alga, — deyt jigit.
Birok ayal jötölüp, kardın üstünö jıgılat. Bul kurgak jötöl, anın öpkösünö
da suuk tiygen. Al köpkö çeyin jötölüp, anan mürzödön çıgıp kelatkansıp,
arañdan zorgo öydö turat, betinen ıldıy akkan köz jaşı muz bolup toñgon,
kökürögü kırıldap, oor dem alat. Oşondo da ayal:
— Alga! — deyt.
Biz kaytadan jolgo çıktık. Een meykindi aralap, uyku-soonun ortosunda
ketip baratabız. Basıp baratıp uktap, azaptı sezbey kalabız. Jerge talp dey
tüşköndö gana oygonobuz. Anan kardı da, toonu da, aldı jakta ketip baratkan
adamdın izin da köröbüz jana kaytadan bayagı özübüzdün azaptardı seze
baştaybız. Melmildegen karduu tüz meykinge çıktık, tigilerdin izdegeni nak
bizdin bet aldıbızda turat. Bizdin aldı jagıbızdagı bir mildey jerde
kardın üstündö bir top karaan köründü. Al karaandar jılıp baratat. Menin
közüm tunarıp, jakşı körböyt, birok çımırkanıp körüügö arakettenem.
Akırı, bir adamdı, itterdi jana çananı boolgolodum. Böltürüktör da körüştü.
Alardın alda kaçan süylöögö da kudureti kelbey, tek gana mınday dep
şıbıraşat:
— Alga! Alga! Ildam!
Tırp eteer aldarı jok, birok basımış boluşat. Aldı jakta ketip
baratkandın odeyaldan jasalgan turmandarı ulam üzülöt, al ulam toktop,
alardı ulaştırıp, jamaştırat. Bizdin turmandar bolso öz jayında, antkeni
men alardı ar künü keçinde bakka ilip koyçumun. Saat on birde tigil kişi
menen bizdin arabız jarım mildey kaldı. Kündüzgü saat birde — çeyrek mil
kaldı. Al abdan naçar. Anın ulam karga jıgılganı bizge körünüp turat. Anın
bir iti taptakır jürböy kaldı, al anın jan kayıştarın kesip taştadı, birok
itti öltürgön jok. Men janday salıp ötüp baratıp, anı balta menen kaysap
taştadım. Öz itterimdin da küçtön tayıp jürböy kalgandarın oşentçümün.
Emi anı menen bizdin arabız üç jüz yard 23 kaldı. Bizdin kıymılıbız ötö
ele jay: balkim, eki-üç saatta bir mil jol bassak kerek. Biz deerlik baspay
kaldık. Tınımsız jıgıla berçü bolduk. Öydö turup müdürülüp, çalınıp bireki kadam şiltemiş bolup, kayta jıgılabız. Men ar dayım eköönü jölöp-tayap
turguzam... Keede öydö tura alışpay çögölöögö arañ jaraşıp, kayradan karga
üstömönünön barıp tüşüşöt; oşentip küç jıynap öydö turguça başı menen
karga üç-tört jolu çumkup alışat. Birok, alar dayıma alga bet alıp
jıgılışat. Tikesinen tik je çögölöp turgan kebetesinde da ar ubakta alga
gana jıgılışat! Jıgılgan sayın közdögön maksatka öz boylorunun
arımınday ulam-ulam jakınday berişet.
Keede tokoydogu aybandarga okşop tört ayaktap jılışat. Biz ülül sıyaktuu
alga jılabız, bolgondo da jansız ülüldöy, birok aldıda baratkan kişinin
basışınan ıldamıraak. Sebebi — al da köp jıgılat jana anın janında
jölöp-tayay turgan Sitki Çarli jok. Mına emi anı menen bizdin arabız eki jüz
yard kaldı. Bir top ubakıttan kiyin jüz yard gana kaldı.
Kızık sölököt! Bolgondo da adam katkırıp külçüdöy kızık. Ooba, ooba
ünüñdün bardıgınça katuu katkırıp külö turganday. Ölük jandar menen ölük
itterdin kuuşuusu. Kudum ele korkunuçtuu jaman tüş körüp kıynalgandagıday:
ömürdü saktap kalış üçün janıñdın bardıgınça, butuñ üzülgönçö çurkaysıñ,
birok orduñan kımınday jılbaysıñ. Jigit akılınan taygıldı. Ayal da jindi
boldu. Men da kelesoo bolo tüştüm. Büt aalam jindi bolgonsudu. Bul uşunçalık
kızık sezilet, menin ayabay külküm keldi. Aldı jakta baratkan çooçun kişi
çanası menen itterin taştap, andan arı kardı jirep japadan-jalgız jönödü.
Bir az gana ubakıt öttü, birok akırı biz anın itterinin tuşuna kelip kaldık.
Odeyaldan jana teri çokoydon jasalgan turmandarı menen itteri çanaga
çegilgen boydon kardın üstündö kıymılsız jatışat. Biz janday salıp ötüp
baratkanda alar açka baldarday bizge jalbarışıp, kıñşılap, ulup-uñşup koyö
berişti.
Yard—uzunduktu çenöönün 0.9144 metrge barabar angliyalık ölçöösü.
Biz da itterdi taştap, özübüz ele kardı jirep jönödük. Jigit jana ayal eköö
teñ — eptep ele tirüü sölököt. Kokuylaşat, ontoşot, ıylaktap bışaktaşat,
birok alga baratışat. Men da alga baratam. Menin közdögön maksatım, oylogon
oyum biröö gana: çooçun adamga jetüü. Oşondo men tınçıp, es alam. Oşondo gana
janım jay alat. Uşunçalık çarçadım — jatsam, miñ jılga çeyin turbay
uktagıdaymın.
Çooçun adam bizden elüü yardday aldıda ak kardın üstündö japadan jalgız
baratat. Al jıgılat da, booru menen jılıp kayta turat, müdürülüp jıgılat da
kayra jörmölöyt. Mergençiden kutulup ketüü üçün jantalaşkan oor jaradar
aybanga okşoyt. Mına emi al öydö turbastan, tört ayaktap gana jılıp kaldı.
Jigit menen ayal da öydö tura alışpay, anın artınan jılıp jönöştü. Birok
men ali turup basuuga jaraym. Jıgılam, birok dayıma öz aldımça kayra
orduman turam.
Kızık körünüş! Aylana apapak kar, oşol kar menen jımjırt meykindi
aralap jigit menen ayal jılıp baratışat. Alardın aldı jagında çooçun kişi
jılıp baratat. Kündün eki jagında eki jalgan kün turat, demek asmanda katarı
menen üç kün turat. Katuu suuktan ulam aba boz çañgıt. Mına ayal ıkşıp
jötöldü, al basılgança kardın üstündö sulk jattı da andan kiyin kayra jılıp
jönödü. Mına, jigit başın kötörüp aldı jaktı karadı, birok abışkanın
közündöy anın közünön jaş agat; çooçun kişini körüü üçün ulam-ulam közün
sürtöt. Mına emi çooçun kişi kılçayıp artın karay baştadı... Sitka Çarli
bolso eptep-septep basıp kelatat, egerde jıgılsa, kayta öydö turat.
Bir topton kiyin çooçun kişi jılganın toktottu. Al eptep jatıp öydö
tikesinen turdu, meeleyin çeçip, tapançasın koluna aldı da, arı-beri
teñselip, kütüp turdu. Temgil-temgil bolup suukka üşügön kapkara betinin
söögü menen terisi gana kalgan. Kebetesinen açkalıktın azabın ayabay tartkanı
daana körünöt. Közü çüñüröyüp çanagına kirip, tişteri ırsayat.
Jigit menen ayal da tikesinen turuşup, tigini karay jay basıp jönöştü.
Aylana kar jana jımjırt. Asmanda bolso katarı menen üç kün turat. Abada boz
çañgıt suuk jaltıldayt.
Mına oşentip okuya baştaldı — men, Sitka Çarli böltürüktördün kantip kan
tökkönün kördüm. Eç kimisi ün katpayt. Jalañ gana açkalıktan japa çegip
jelmoguzday arbıygan çooçun kişi tişin ırsıytat. Al eki iynin şaldaytıp,
tizesin bügüp, jıgılbas üçün buttarın eki jakka taltaytıp, arı-beri
teñselet. Jigit menen ayal aga elüü fut jetpey barıp toktoştu. Alar da
jıgılbas üçün buttarın eki jakka taltaytıp, arı-beri teñselişet. Çooçun
kişi ötö ele alsız. Anın kolu tınımsız kaltırayt, oşol sebeptüü anın
jigitti karay atkan ogu talaaga ketti. Jigit meeleyin çeçe albay alek. Çooçun
kişi anı da bir jolu attı. Bul jolu da ok talaaga ketti. Oşol ubakta jigit
meeleydi tiştep çeçti. Birok, anın kolu suukka çaldıkkan. Tapançanı koluna
toktoto albay karga tüşürüp jiberdi. Men ayalga köz çaptırdım. Al da meeleyin
çeçip, koluna çoñ kolttu aldı da, katar-katarı menen üç jolu attı. Çooçun
kişi tişin ırsaytkan boydon karga kömkörösünön tüştü.
Alar kayrılıp, ölgön adamdı karaşkan da jok.
— Alga, — deşti.
Oşentip biz jönöp kettik. Birok, tigiler izdegenin tabışkandan kiyin
esteri oop, ölüktöy seleydi. Tırp eteer şayı kalgan jok. Öydö turuuga
taptakır jaraşpayt. Al turmak booru menen jıluu koldorunan kelbey kaldı.
Alar bir gana maksattı — eptep közdü jumup uktoonu közdöştü. Arı-beri karap,
jakın jerden ör aluuga ıñgayluu bir jaydı körüp, oşoyaktı karay alardı
butum menen teep türtö baştadım. İtterdi ayday turgan kolumdagı şapalak
menen alardı çıpıldata çaptım. Alar ökürüp-bakırıp jatıp argasızdan ör
ala turgan jerge eptep jılıp kelişti. Men alar üşübösün dep çoñ ot jaktım.
Andan kiyin barıp çananı aydap keldim. Açkadan ölbös üçün çooçun kişinin
itterin soyup jedik. Eköönün üstünö juurkandı japtım, alar uktap ketişti.
Mezgil-mezgili menen oygotup, ookat berem, uykudan köz açılbagan boydon
turup tamak içişet. Ayal bir jarım sutkadan kiyin oygonup, kayta uktadı.
Jigit eki sutkadan kiyin oygonup, kayta uktadı. Oşondon kiyin biz jolgo
çıgıp. Sent-Maylstın jeegine keldik. Bering deñizi muzdan tazalangandan
kiyin jigit menen ayal kemege tüşüp, jönöp ketişti. Birok, keteerden murun
alar maga ayına jeti jüz elüü dollardan kızmat akımdı tölöştü. Andan
tışkarı miñ dollar koşumça sıylık katarı berişti.
Oşol jıl Sitka Çarli Iyık Krest missiyasına köp akça bergen.
— Çooçun kişini alar emne üçün öltürüştü? — dep suradım men.
Sitka Çarli toktolup joop berdi. Adegende al kanjasın sorup, «Polisgazettin» sürötünö köz çaptırıp, anı sırduu jañsadı da, sözün jay gana
salmaktuu baştap, mınday dedi:
— Men köp oylondum. Bilbeym... Oşondoy boldu. Bul menin esimde kalgan
bir süröt. Terezeden kat jazıp jatkan kişini körgön sıyaktuu bir körünüş.
Alar menin ömürümdö bir kezdeşip, kayta jok boldu. Al emi süröt janagı men
aytkanday: başı jok jana ayagı tüşünüksüz bolup çıktı.
— Sen aytıp bütkönçö bir top süröttü tartıp jiberdiñ, — dedim.
— Ooba, — dedi al başın iykep. — Birok, alardın baarının baş-ayagı jok.
— Eñ akırkısının ayagı bar, — dedim.
— Ooba, — dep joop berdi al. — Birok kanday?
— Al turmuştun bir kiçinekey bölükçösü, — dedim,
— Ooba, — dedi al jaktagansıp. — Turmuştun bölükçösü.
1905 .
KOÑUR KARIŞKIR
I
Kök şiber şüüdürüm bolgonduktan, ayal kölöçün kiygeni üyünö kirdi, kayta
sırtka çıksa, anı kütüp turgan küyöösü bardıgın esten çıgarıp, jañıdan
açılıp kelatkan jakşınakay badam gülün suktana karap turganın kördü. Ayal
jan-jagın karap, jemiş baktarının arasındagı jış çıkkan biyik çöpkö köz
jügürttü da;
— Karışkır kayda? — dep suradı.
— Emi ele uşuerde bolçu.
Uolt İrvin kızıl-tazıl bolup güldögön körköm düynönü baykoodon nazarın
bölüp, eki jagın karandı.
— Janaraak bakma koyöndu kuup jürgönün körgöndöy boldum ele.
— Karışkır! Karışkır! Me-me! — dep çakırdı Medj.
Andan kiyin alar jalgız ayak jol menen koñur ölöñdüü çöpkö aralaş öskön
mansanit 24 ösümdügün aralap tömön karay basışıp, dañgır jolgo çıgıştı.
İrvin eki çıpalagın oozuna salıp katuu ışkırganda, çıñıldagan açuu
ışkırık Medjdin zañkıldagan dobuşuna ün alışıp ketti.
Medj daroo kulagıñ basa kalıp, amalsızdan betin-başın bırıştırdı!
— Tü-ü! Uşunday nazik akın bolup turup da, adam jiyirkengendey ışkırat
ekensiñ ee! Tim ele kulagımdın tarsıldagı jarılıp kete jazdadı. Köçödögü
baldardan da katuu ışkırat ekensiñ — dedi ayal.
— A-a! Karışkır tigine.
Çöbü kalıñ döböçödön kuu butaktın şırt etkeni uguldu, alardan öydö kırk
futtay biyiktiktegi tik askanın bir jak uurçugunan Karışkırdın başı
jana büt köödönü körünö kaldı. Anın jer takandap turgan aldıñkı küçtüü
buttarının astınan bir taş kulanıp kelip, tigilerdin tak aldına tüşkönçö,
al eki kulagın tikçiytip, tomolonup baratkan taştan közün ayırbay karap
turdu. Andan kiyin Karışkır eelerin karadı da, oozun çoñ açıp, tişin
ırsıytıp, jılmaygansıp koydu.
— Karışkır! Karışkır! Karışkırjan! — deşip, erkek, ayal eköö teñ
tömöntön jarışa kıykırıştı.
Alardın dobuşun ukkanda al kandaydır bir közgö körünbögön kol anı sılapsıypaganı jatkansıp kulagın japırıp, moynun ıldıy sundu.
Mansanit — subtropikalık jerde ösö turgan ösümdük
Andan kiyin Karışkır çıtırman çöp-çardın arasına kult koyup, közdön
kayım boldu, ayal menen erkek bolso, it köz jazdımınan üzülgöndön kiyin
özdörünçö ilgeri karay kalkamandap jürö berişti. Bir neçe minut ötköndön
kiyin Karışkır imeriliştin arı jagındagı japısıraak eñkeyişten çıga
kalıp, mayda taş menen çañdı ızgıta tigilerge bir zamatta jetip keldi.
Karışkır erkeletüügö sılap-sıypoogo köp ançalık köñül burçu emes. aga
salkın jana ötö kaydıger mamile kılçu. Erkekke kulagının tübün bir-eki
jolu kaşıtıp, ayalga bir az jonunan sılatıp, erkeletüüsünö kıñk etpey turup
berdi da, andan kiyin kadimki ele karışkırlarday eç kıynaluusuz jeñil gana
zımırap, aldıga ozup ketti.
Dene tüzülüşünö karaganda tokoydogu kadimki çoñ karışkır sıyaktuu ele,
birok jününün ireñi menen temgilderi anı börü tukumu emestigin anık
körsötüp turdu. Bul jagınan alganda al it kebetelenip ketçü. Mınday tüspöldüü
karışkırdı ali eç kim körgön emes. Antkeni al butunan başına deyre küröñ
ele, anda küröñdün bardık türü: kara küröñ, kızıl küröñ bar bolçu. Jonu menen
jelkesindegi kara küröñ jünü ulam ıldıy karay akçıldanıp jürüp oturup,
booru takır ele sarıga aylanıp ketken. Birok kee bir aralaşıp ketken küröñ
kıldar boorun bolor-bolbos kir sıyaktuu körsötüp turat. Töşündögü,
buttarının başındagı jana közünün aldındagı ak temgilderi da kir baskan
sıyaktuu, antkeni bul jerlerine da juusa ketkis küröñ tüs aralaşkan. Eki közü
bolso eki togolok kauhar koş taştay janıp turat.
Mümkün, anı özdörünö kıyınçılık menen üyür aldırgandıktanbı. aytor ayal
da, erkek da bul itti janınday jakşı körüşö turgan. İt birinçi ele künü
kaydandır belgisiz jaktan alardın too arasındagı kiçinekey üyünün
aylanasına payda bolgondon baştap, anı özülörünö üyür kıluu alar üçün oñoyoltoñ iş bolo koygon jok. Açıgıp, eki böyrögü kabışıp, buttarının da tayda
tamtıgı jok. Al köz körünö ele terezenin tübünö koyöndu basa kalıp, muuntup
öltürüp, kursagın kompoytup, andan kiyin suunun jeegine arañdan zorgo
süyrölüp jetip, karagattın tübünö barıp jattı. Çakırılbagan adepsiz
konoktu körüü üçün Uolt İrvin suunun jeegine bargan kezde, aga kıjırdana
ırıldagan. Medj dostuk mamile tüzüü maksatında nan tuuralgan bir çoñ tabak
süt alıp keldi ele, anı da ırıldap jolotpoy koygon.
Oşentip konoktun münözü ötö oor jana iykemge kelbes bolup çıktı. İykemge
keltirüü, dostoşuu üçün bolgon tigilerdin bardık araketterin tüp kötörö
çetke kaktı. Kiçine ele kol sozsoñ, — azuusun ırsıytıp, koñurakay jünün
tikireytip ürpöytöt. Oşentse da al köpkö çeyin suunun jeeginen eç kayda
ketken jok. El tamak alıp kelip, çoçulap oolagıraak jerge koyup ketkenden
kiyin gana barıp jep, oşoerde uktap jata berdi. Anın bul jerde ayarlap
jürgönünün sebebi — alıska jele-jorto basuuga çamasının joktugunan ekeni
tüşünüktüü bolçu. Köp ayaldabay, azıraak tıñıp-oñolup algandan kiyin bir
künü dagı kaydadır jitip ketti.
Egerde dal uşul mezgilde İrvin ştattın tündük bölügünö barbaganında
mümkün alardın taanışuuları uşunu menen bütüp kalışı ıktımal bolçu.
Poezd Kaliforniya menen Oregondun çek aralarına jakın jerden ötüp
baratkanda İrvin kokusunan terezeni karadı, dostoşuunu kaalabagan özünün
konogun körö koydu. Kadimki koñur karışkırga okşoş, özü abdan çarçagan,
birok ali dugduyup kajaluu, eki jüz mil aralıktın artına taştap, tula-boyun
çañ basıp, kir bolgon boydon temir joldu boylop, salıp-urup kelatıptır.
İrvin köp oylonup, kılçaktap turuunu ança süyçü emes. Soñku stantsiyada
poezdden tüşüp, düköndön et satıp aldı da, şaardın çet jagınan kaçkındı
eptep karmap aldı.
Karışkırdı jük saluuçu vagon menen kayta jetkirtti. oşentip, al toonun
arasındagı kiçinekey üygö kaytadan tuş keldi. Bu jolu anı bir juma bekem
çınjırlap, erdi-katın eköö teñ jakşılap köz salıp, bapestep bagıştı. Alar
özdörünün jakşı körüülörün ötö ele kıldattık menen bildirüügö tuura keldi.
Sebebi, al tak ele joonun koluna tüşkönsüp ötö suz jana kastaşkanday
tigilerdin erkeletken jıluu sözdörünün bardıgına açuuluu, ırıldap joop
kaytarıp jattı. Birok, al tük ürçü emes. Al payda bolgon mezgilden beri anın
ürgönün eç kimdin kulagı çalgan jok.
Anı üyür aldırıp, kolgo köndürüü da oñoy iş bolgon jok. Birok İrvin özü da
tüyşüktüü iş menen alpuruşuunu jakşı körö turgan adam ele. Al juka temir
tumar jasatıp, aga: «Uolt İrvinge kaytarılıp berilsin, Glen-Ellen, Sonoma
okrugu, Kaliforniya» dep oydurtup jazdırdı. Anan Karışkırdın moynuna
kargı tagıp, aga tumardı tüşpös kılıp mıktap bekitti. Andan kiyin anı
çınjırdan boşotup koyö berdi ele, al zamatta közdön kayım boldu. Bir kündön
kiyin Mendosindon telegramma keldi: it jıyırma saattın içinde tündüktü
karay jüz mil jürüp barıp anan kolgo tüşüptür.
Karışkırdı kayradan jol transport kontoru alıp keldi. Al üç kündö
çınjırda turup, törtünçü künü boşotkondo dagı jitip ketti. Bu jolu
karışkır Oregondun tüştük rayonuna çeyin jetüügö ülgürgön. Aerden anı dagı
karmaşıp, kayta üyünö jiberişken. Ar dayım koyö bergen sayın al kaçıp ketçü,
kaçkanda da anı kandaydır bir şumduktuu küç kuup jatkan sıyaktuu ar kaçan tüz
ele tündüktü karay bet alıp kaççu. Karışkırdı Tündük Oregondon alıp kelip
bergende İrvin aytkanday, bul — «üyün samagandık» bolçu.
Kelirki jolu anı karmap jana eesine alıp kelip bergençe koñur kaçkın
Kaliforniyanın jarımın, Oregon ştatın büt jana Vaşingtondun jartısın
kezip ötüügö ülgürgön. Anın kaçkandagı jürüşünün ıldamdıgı ukmuştuuday
tez ele. Tamaktanıp, irdenip, tınıgıp, es algandan kiyin Karışkır boş koyö
berer zamat özünün bardık küç-kubatın tez çurkoogo jumşay turgan.
Biröölördün koluna tüşüp kalbasa, al birinçi künü jüz elüü mil, andan kiyin
jüz mil jol basa turgandıgın anıktoogo mümkündük boldu. Al üygö dayıma
iyneliktey kınjıyıp açıgıp, ötö ele japayılanıp kelet da, kayta tınıgıp,
küçtönüp-oñolup alıp, kaçıp jönöyt. Ar kaçan tüz ele tündüktü karay kaçuuga
elirtken içki kupuya sırın adam tüşünüp bolboyt.
Mına uşul kajatsız kaçuular menen bir jıl alek bolup, akırı, it
tagdırdın salgan işine könüp, bir ubaktarda koyöndu öltürüp, suunun jeegine
barıp uktagan kiçinekey üygö birotolo bayır alıp, aylançıktap kaldı. Birok,
ayal küyöösü eköö anı erkeletip sılap-sıypoogo köndürgüçö itapkan ubakıt
öttü. Bul özünçö uluu jeñiş boldu. Karışkırdın iykemge kelbestigi
uşunçalık — janına jakın jolotpoyt. Kiçinekey üygö kelip jürgön
konoktordun bir da biröö aga jakındap, jooşuta albadı. Mamile tüzgüsü kelgen
kişilerdin baarına ırıldap joop berçü. Al emi kee biröölör bolboy ele
kayrattanıp bel baylap jakındasa, karışkırdın üstünkü erdi ırsıyıp
jıyrılıp, azuusu şakıldap, adamdın üröyün uçurganday jaalduu jana açuuluu
arıldap koyö berçü. Anın bul ırıldaganınan barıp turgan er jüröktör
kadimkidey sezgençü jana tegerektegi itterdin bardıgı aybıga turgan,
antkeni — alar itterdin ırıldaganın jakşı bilçü, birok Karışkırdın
ırıldaganın eç kaçan uguşkan emes.
İttin ötköndögü tarıhı küñürt jana ötö büdömük ele. Anın tarjımakalı
negizinen Uolt menen Medjinin koluna kelgenden tartıp baştalat. Al
kandaydır tüştük jaktan kelgen, birok kimdin kolunan kaçıp çıkkanı jana
anın murunku eesi jönündö da eç kanday ıñ-jıñ bilinbeyt. Medj süt satıp
alıp jürgön koñşu ayal missis Djonson munun Klondaykadagı ittin tukumunan
çıkkan dep bojomoldop, işendirüügö arakettendi. Antkeni, anın bir tuuganı
muzdun arasındagı oşol alıskı jerde altın keninde işteçü, mına
oşonduktan missis Djonson uşul sıyaktuu işter boyunça özün bilermanmın dep
esepteçü.
Çınında, bul jönündö eç kim anı menen talaşkan da jok. Karışkırdın eki
kulagının uçu bir ubaktarda suukka katuu çaldıgıp, oşol boydon aligiçe
ayıkpaptır. Anın üstünö İrvin menen Medj jurnaldardan bir neçe iret
sürötün körgön Alyaskanın itterine okşoş bolçu. Jurnaldardan okup, el
oozunan ukkandarı boyunça alar bul ittin alıskı Tündüktö başınan
ötkörgöndörün bojomoldoşup, köbün ese Karışkırdın ötköndögü tarıhın kep
salışa turgan. Tündük ali da bolso anı özünö tartıp turgandıgın alar jakşı
bilişet. Tünüçündö tınçı ketip, kıñşılayt, al emi tündük jaktan jel sogup,
azıraak suuk bodo kalsa çebelenip, çıday albay muñduu ulup-uñşuyt. Bul kudu
ele karışkırdın uluganının özü bolçu. Birok tük ürçü emes. Al turmak jüz
alaketke tüşsöñ da andan kadimki ittin ünün bir jolu ugup koyuuga zar bolosuñ.
Karışkırdı köp ubarakerçilik jana uzak ubakıtta barıp arañdan zorgo
özdörünö üyür aldırgandan kiyin İrvin menen Medj ar kaçandan bir kaçan al
kimisine köbüröök jakınday turgandıgı jönündö talaşa berişçü boldu. Ar
kimisi menin itim dep esepteçü. Kokus biröönö köbüröök üyür alıp kalsa boldu,
anısı jerge-suuga sıybay maktanıp kalçu. Birok, algaçkı mezgilde jeñiş köp
ubaktarda İrvin jagında bolup jürdü, mınday boluunun sebebi anın erkek
ekendiginde ele. Kıyası, Karışkırdın ayaldar jönündö tüşünügü jok boluu
kerek. Murda ayaldardı takır körbögön jana bilbegen. Medjdin köynögün takır
körgüsü kelçü emes — antkeni anın şuuduraganın ukkan sayın kıjırı kelip,
ırılday ketçü. Al emi şamalduu kündörü Medj anın janına jakın joloy alçu
emes.
Birok, aga ookattı dayıma Medj beret. Anın üstünö aşkanadagı biylik da
anın kolunda emespi, oşonduktan Karışkır aşkanaga Medjdin gana ırayımıuruksaatı boyunça kirçü. Mına oşol sebeptüü Medj köynögünün kesepetin köp
tañazarga albay, öz boyuna anı toluk tartıp ala turgandıgına bekem işengen.
Uolt da özünçö bir ayla koldondu — al jazıp oturganda Karışkırdı janına
jatkızıp alıp, jonunan sılap-sıypap, ar kaysının başın aytıp koburap, ar
türdüü amal menen özünö tartuunun araketin kılçu, birok öz işine bögöt bolup,
alga jılçu emes. İşi kılıp, anın erkektiginen boluu kerek — akırı, Uolt
jeñip çıktı. Birok, eger al kereli keçke Karışkır menen alışpastan, özünün
bardık küç-kubatın, ubaktısın ır jazuuga jumşasa, turmuştarı da oñolup,
tıyın-tıpırdın da jetkeleñ bolorun Medj zar kakşap, ınandırçu.
— Menin eñ akırkı jazgan ırlarımdın akçasınan kabar kele turgan
ubakıt da bolup kaldı, — dedi Uolt, beş minutadan kiyin ün katpay kıyalap
ıldıy tüşüp bara jatıp. — Poçtadan maga tieşelüü akça bar ekenine işenem,
biz aga eñ sonun greçiha unun, bir gallon 25 klyön mañızın jana saga jañı kölöç
satıp alabız.
— Anan missis Djonsondun keremettüü uyunun keremettüü sütünön da — dep
koşumçaladı Medj. — Erteñ biri ekenin özüñ bilesiñ go.
Uolt beti-başın erksiz bırıştırdı, birok daroo ele öñü jaadıray tüştü
da:
— Eçteke emes! Bütkül Kaliforniya boyunça birinçi süttüü uy menin mına
bierimde dapdayar jatat, — dedi kolu menen kürmösünün çöntögün kubanıçtuu
çapkılap.
Gallon — suyuktuktun ölçömü. 3,785 litrge barabar.
— Munu sen kaçan jazıp jiberdiñ? — dep Medj takılday suradı da, kayta
kinelegensip: — Jadegende maga körsötüp da koybopsuñ! — dep koşumçaladı.
— Men bul ırdı poçtaga baratkanda, misalı, mına mınday jerde oturup,
saga okup bereyin dep atayın saktap jürgöm, — dedi al oturuuga ıñgayluu
kurgak dümürdü kolu menen jañsap körsötüp.
Kalıñ paporotniktin 26 arasınan şıldırap akkan jeñdey içke suu, betin
jılbışkak eñilçek baskan çoñ taştan jıljıp tak ele aldı jagında jalgız
ayak joldu kesip agıp jattı. Jayık örööndön ün kubultup sayragan boz
torgoydun nazik ünü ugulat; aylanada daldaygan sarı köpölöktör birde güldüü
kanattarın kündün nuruna çagılıştırıp, birde kölökögö bırpırap uçup
konot.
Uolt ırın ünün basıraak çıgarıp, okup jatkan kezde tömönkü çıtırman
tokoy jaktan kandaydır bir dabış uguldu. Bul dabış salmaktuu kadamdın
dabışı ele. Tamandın astınan togolongon taştardın küñürt şagıraganı
anda-sanda tigil dabışka ün alışat. Uolt ırdı okup bütüp, kubattoo
kütköndöy ayalına karaganda, jalgız ayak joldun buruluşunan bir adam köründü.
Al jılañ baş, çekesinen ter monçoktop agıp ketken. Bir kolu menen dembe-dem
jüz aarçısın alıp betin arçıyt, ekinçi kolunda öñü öçpögön, jañı kalpagı,
terge sıgıp alma suu bolgonduktan moynunan çeçip algan krahmaldangan jakası
bar. Uzun boyluu, çımır adam eken. Tigilüü kiyimderdi satuuçu düköndön
üstündögü kara taar kürmösün jañı ele satıp algan okşoyt, anık sırtınan
bulçuñ etteri bölök-bölök bolup bilinip, anı çırt ayrıp jiberçüüdöy
çıtırayt.
— Kün ısıp ketti...— dep Uolt anı sözgö katıştırgısı kelip, salamdaştı.
Uolt tegerektegi koñşu-koloñdoru menen da dayıma jakşı mamilede boluuga
tırışa turgan. Joldoş-joro, tamır-taanıştı köböytüüdön eç kaçan tartınçu
emes.
Jürgünçü toktop başın iykedi da:
— Mınday ısıkka ançalık köngön jok elem, — dep naalıy joop berdi, —
Men otuz gradus çamasındagı suukka köbüröök üyröngön adammın.
— O, kokuy, anday ayaz bıyakta eç kaçan bolboyt! — dedi Uolt külüp.
— Oşondoy bolso kerek, — dep joop berdi jürgünçü. — Çının aytkanda anı
menen işim dele jok, karındaşımdı izdep jürömün. Anın kaysı jerde
turarın kokus, sizder bilip jürböñüzdör? Missis Djonson, missis Uilyam
Djonson.
— Siz mümkün, anın Klondaykadagı agası bolup jürböñüz? — dep Medj az
jerden kıykırıp jibere jazdap, ünün kötörüñkü çıgarıp suradı. Tañ kalıp.
kadala tiktedi. — Al siz tuuralu bizge köp nerselerdi aytıp bergen!
— Tak oşol menmin, mem, 27 dep adeptüü joop berdi. — Menin atım Skiff
Miller. Bilseñizder, mınday baratışımdın sebebi: kat-kabarsız barıp
kalş, karındaşımdı kütpögön jerden bir ayabay tañ kaltırayın dedim ele.
— Siz dañgır jol menen emes, jalgız ayak jol menen tokoydu aralap
baratkanıñız bolboso, bet algan jagıñız abdan tuura.
Medj ordunan tura kalıp, jogoruda çeyrek mildey jerdegi kapçıgay jaktı
kolu menen jazgap:
— Teetigi turgan karagaylardı kördüñüzbü? — dedi. — Mınabu jalgız ayak
jol menen dal oşogo tüz barıñız. Anan jol oñgo burulat da, sizdi tuura ele
missis Djonsondun üyünö alıp barat. Dal uşunday barsañız, eç kayda
adaşpaysız.
Paporotnik—suunun jeegine çıguuçu balırluu ösümdük.
Mem — küyöögö çıkkan ayaldarga karata aytılat.
— Irakmat, mem, — dedi Skiff Miller.
— Sizden Klondayka jönündö kızık añgemeler uksak kanday jakşı boloor
ele, — dedi Medj. — Mümkün siz karındaşıñızdın üyündö meyman bolup
jatkanıñızda bir künü biz barsak añgeme uguuga uruksat eteersiz, je bolboso
karındaşıñız menen bizdin üygö kelip, tamak-aş içip ketseñiz andan beter
jakşı bolor ele.
— Ooba, mem, ırakmat, mem, — dep Skiff jıpılday süylöy baştadı da,
esine bir nerse kılt dey tüşkönsüdü:
— Birok, men bul jerde ötö az ubakıt bolomun: kayta Tündükkö ketemin.
Bügün tünkü poezd menen jönöym. Men, bilesizderbi, kaznanın poçtasın
taşuuga jaldanıp işteym.
Medj buga ayabay ökündü. Skiff Miller ketüügö kamıngança bolboy, tegerekte
şimşilep, jortup jürgön Karışkır oydo jok jerden, kadimki karışkır
sıyaktuu şırp aldırbay badaldın arasınan suurulup çıga keldi.
Skiff Millerdin kebetesindegi elegeylik kol menen julup alganday jok
bolo tüştü. Anın eki közü itke kadalıp, ireñinen kandaydır bir nersege katuu
tañ kalgandıktın belgisi baykaldı.
— Şaytan sokkur, mına kızık! — dep al jay jana salmaktuu süylödü.
Bir nersege ıklası tüşüp, köñülü erip kettibi, aytor, al bet mañdayıñda
turup turgan Medjdi baykabay, dümürgö barıp özü otura ketti.
Anın dobuşun ukkanda Karışkırdın kulagı jımıyıp, eki jak jamajayı
kulagına jetkençe ırjıydı. Al ulam akırındap bötön adamdın janına bardı
da, anın kolun jıttagılap, andan kiyin jalay baştadı.
Skiff Miller ittin başınan sıladı.
— Şaytan sokkur e-e, mına kızık! — dep al dagı bir jolu jay jana
salmaktuu kaytaladı. — Keçirip koyuñuz, mem, — dedi al bir azdan kiyin
koşumçalap, — bilesizderbi men abdan tañ kalıp turam. Sözdün kıskası uşul.
— Biz da tañ kalıp turabız, — dep Medj tamaşalaganday joop berdi. —
Karışkırdın uşunça bolup çooçun kişige barganın körgönübüz uşul.
— İ-i, sizder munu Karışkır dep çakırat ekensizder da! — dedi Skiff
Miller.
— Munun sizge üyür tartıp, jakındap turganına men takır tüşünböy
jatam. Kıyası, sizdin klondaykalık ekendigiñizden bolso kerek? Antkeni bul
klondaylık it emespi.
— Ooba, mem, — dep Miller anın sözün ançalık eles albay elegey joop
berdi.
Al Karışkırdın aldıñkı bir butun kötörüp, tamanın karmalap, söömöyü
menen manjaların baskılap, kadala tiktep, körüp baktı.
— Tamanı jumşarıp kalıptır, — dedi al. — Çanaga çegilbegenine köp
bolgon okşoyt.
— Jok, çın ele bul ukmuş! — dep Uolt sözgö aralaştı. — Siz emne kılsañız
da, baarına kıymıldabay tim turup bergenin karabaysızbı!
Skiff Miller ordunan öydö turdu. Emi anın kebetesinde janagıday kümön
sanoo jok, bir jañsıl bolo tüşkönsüdü:
— Bul it sizderdin koluñuzdarda jürgönünö köp boldubu? — dep toktoo,
sumsayıñkı suradı.
Anın janınan çıkpay aylançıktap, butuna söykönüp, erkelep turgan
Karışkır dal oşol ubakta kütpögön jerden ele oozun araanday açıp, ürüp koyö
berdi. Kudu ele içinen birdeme üzülüp ketken sıyaktuu boldu, antkeni bul bir
kızık, üzük-üzük çıkkan şattuu ürüş ele. Birok, bul kadimki ittin ürüşündöy
bolçu.
— Mına munusu men üçün jañılık! — dedi Skiff Miller.
Uolt menen Medj biri-birine karadı. Keremettüü iş boldu: Karışkır ürdü.
— Munun ürgönün birinçi jolu uguşum! — dedi Medj küñküldöp.
— Men da birinçi jolu ugup oturam, — dep joop kaytardı Skiff Miller.
Medj aga jılmayıñkı karadı. Kıyası, bul kişi — jatkan tamaşaköy,
küldürgüç adam bolso kerek dep oylodu öz içinen.
— Anıñız çın, — dedi Medj, — antkeni siz munu körgönüñüzgö beş gana
minuttay ubakıt boldu go!
Skiff Miller bul sözgö küdüktöngönsüp, ayaldın ireñinen mitayımdıktın
jışaanasın baykoogo arakettengendey, eki közün ayırbay Medjdi tiktedi.
— Meñ sizderdi iştin al-abalın baykadıñızdar go dep oylogon elem, —
dedi al jay gana. — İt adep ele maga aylançıktap, erkelegenden ulam sizder
tüşüngön joksuzdarbı? Bul menin itim. Munun atı Karışkır emes. Atı Koñur.
— Oy, Uolt! — degen söz, Medjdin oozunan erksiz çıgıp ketti, al küyöösünö
muñayım karadı.
Uolt oşol zamat ayalına jardamdaşuuga kirişti.
— Bul sizdin itiñiz ekenin siz kaydan bilesiz? — dep suradı al.
— Antkeni it meniki, — dep joop berdi Skiff Miller.
Skiff Miller akırın Uoltko karadı da, anan başı menen Medj jaktı
jañsap:
— Bu kişi sizdin ayalıñız ekenin siz kaydan bilesiz? Antkeni menin
ayalım dep siz işenimdüü aytasız. Anda, uşul da tüşündürüş boldubu, dep men
da aytışım kerekpi? İt meniki. Küçügündö asırap alıp, bagıp östürsöm, anan
kantip bilbeym! İşenbeseñiz karap turuñuz, men azır sizge dalildep bereyin.
Skiff Miller it jakka buruldu da:
— Ey, Koñur! — dep dobuştadı. Anın ünü katuu jana öktöm çıktı, oşol
zamat erkeletip jatkanday ittin kulagı jımıya tüştü. — Kana!
İt tak sekirip, çark aylanıp, oñ jakka burulup, tura kaldı.
— Ey, jönö!
İt oşol zamat turgan ordunan tak tüyülüp alga karay jönödü da, kayta
kıykırıktı ugup, tık toktodu.
— Men bulardın bardıgın aga jön ele ışkırıp da iştete alamın, — dedi
Miller. — Antkeni al menin çanaga çegilgen itterimdi dayım baştap jürçü
da.
— Siz munu özüñüz menen birge alıp ketesizbi? — dep suradı Medj, ünü
kargıldanganday mukaktanıp.
Kişi başın iykedi.
— Oşol jakka tirüülöy azapka, boroon-çapkınduu suuk Klondaykagabı?
Kişi dagı başın iykedi.
— Jok, ayak ançalık dele jaman emes — dep koşumçaladı al. — Mına meni
körböysüzdörbü: közüñüzdörgö kötörüm körünömbü?
— Birok, bul dayıma jokçuluk, çekten aşkan oor meenet, açkaçılık, ayaz —
it üçün azaptuu turmuş da! O, kokuy, men jurnaldan okugam, ayaktın kanday
ekenin jakşı bilem go.
— Ooba, bir jolu men munu Mayda-Balıktı degen özöndün jeeginde az
jerden jep da koyö jazdagam, — dep Miller Medjdin aytkanına suz makul
bolgonsudu. — Kokus oşondo mıltıktın karooluna bir bugu ilinbegende, anda
bul Koñur alda kaçan kümjam bolmok.
— Antkenden körö ölgönüm jakşı! —dedi Medj.
— Çın, bierde, sizder jakta turmuş başkaça — dep tüşündürö baştadı
Miller. — İttin etin jegenge duuşar bolboysuzdar. Al emi, başka müşkül iş
tüşüp, köödöndön kıltıldap jan çıkkanı tursa, anda taptakır başkaça oydo
bolor eleñiz. Siz anday jagdayga duuşar bolup körgön joksuz, demek, ayaktı
tereñireek bilbeysiz.
— Bardık masele oşondo da! — dep Medj kızuu süylödü. — Kaliforniyada
ittin etin jebeyt eken. Anday bolgondo emne üçün munu mında taştap ketüügö
bolboyt? Aga bul jer jayluu, eç ubakıtta aç bolboyt — anı özüñüz dele körüp
turasız. Anın üstünö katuu suuktan, çekten aşkan oor meenetten zapkı çekpeyt.
Bierde çañ juguzbay alpeştep erkeletet jana jakşılap bagat. Bıyaktın
jaratılışında da, adamında da tıyaktagıday osolduk jok. Eç kaçan aga kamçı
tiybeyt. Al emi aba ırayı jönündö bolso, anı özüñüz dele bilesiz: bierde eç
ubakta kar jaabayt.
— Birok, oşogo jaraşa jayında, keçirip koyuñuz, ısıgı tozoktun otunday
go, tim ele janıñdı koyörgo jer tappaysıñ — dedi Miller külüp.
— Birok siz ali bizge joop bergen joksuz! — dep Medj köşörö süylödü. Siz
oşol özüñüzdün tündügüñüzdö buga degi emne jakşılık körsötmökçüsüz?
— Koldo barda tamak beremin, al emi tamak jagı mende köbün ese ar dayım
bolup turat.
— Jok bolup kalgan kezdeçi?
— Mende jok bolso, anın kursagı da aç bolot.
— Jumuşçu?
— Jumuş jagı jetişet — dep Miller şart joop berdi. — Ooba, kündürtündür tınımsız jumuş, açkaçılık da, suuk da jana başka ar türdüü üsür da
bar. İt menin janımda jürsö, mına uşulardın bardıgın başınan ötköröt.
Birok, al oşonu süyöt. Başında ele oşol turmuşka üyröngön jana anı jakşı
bilet. Oşonu üçün tuulgan jana biz anı oşonu üçün bagıp-asıraganbız. Al emi
sizderdin bul jagınan eç kanday kabarıñızdar jok. Emne jönündö süylöp
jatkanıñızdı jetkire tüşünböy jatasız. Anın anık turmuşu tıyakta jana al
ayakta özün eñ sonun sezet.
— İt eç jakka barbayt, bul jerde kalat, — dep Uolt kese süylödü, — demek,
sözdü uzartıp, talaşıp oturuunun kajatı jok.
— Emne-e?— dep Skiff Miller ünün sozup, surdana kaşın serpip kabagın
tüydü. Anın kızargan mañdayına uzatasınan bırış payda bolo tüştü.
— Men it bierde kalat dep aytıp jatam, söz uşunu menen büttü. Bul sizdin
itiñiz ekenine eç kaçan işenbeymin. Mümkün siz anı kaçandır bir ubakta
körgöndürsüz. Je bolboso, mümkün anı bir ubakıttarda kojoyununun
tapşıruusu boyunça çanaga da çekkendirsiz. Al emi, tündük jaktın iti
aydooçulardın adettegi kıykırıktarın, ışkırıktarın orundatkandıgı
sizdin itiñiz ekendigine toluk dalil bolo albayt. Alyaskanın kaysı iti
bolbosun sizdin komandañızdı dal ele uşul sıyaktuu uga berişi mümkün. Anın
üstünö bul tabılbay turgan jakşı it ekeni şeksiz. Mınday it Alyaskada özünçö
ele jatkan mülk emespi, mına oşol sebeptüü siz eptep munu koluñuzga
tüşürgüñüz kelip turgandır. Aytor, it özüñüzdükü ekenin siz toluk
dalildeşiñiz kerek.
Bul uzak sözdü Skiff Miller kaydiger uktu, tek gana mañdayı saal kara küröñ
tartıp, bultuygan bulçuñ etteri kara nootu kürmösün tırs ayrıp jiberüüçüdöy
çıtırayt. Uşunun sırtkı sölbörüñkü nazik körünüşündö kança küç
jaşırınıp jattı boldu eken dep sınap jatkanday, al tigil ıçkıngan ırçıga
jay barakat köz çaptırıp çıktı.
Andan kiyin Skiff Millerdin ireñinde kandaydır jek körgön belgi payda
bolo tüşüp:
— Men sizge çının aytsam, uşul itti azır ele köz açıp jumgança eerçitip
kete alamın — dep katuu jana çeçkindüü ayttı.
Uolttun açuusu ayabay keldi, ireñ-başı kızarıp, tulku boyu menen obdulup,
bulçuñ etteri da jıyrılıp, tüyülö tüşkönsüdü. Medj muştaş çıgıp ketebi
dep kooptonup daroo sözgö aralaşuuga aşıktı.
— Mümkün, mister Millerdin aytkanı çındır, — dedi al. — Çınında ele
bu kişiniki ıraspı dep korkom. Karışkır, kıyası, bu kişini çını menen
taanıyt okşoyt: «Koñur» dep çakırsa selt etip, anı körör zamat aga şıypañdap
erkeledi. Özüñ bilesiñ, bul it eç kimge eç kaçan mintip erkelegen emes. Anan
ürgönün körböysüñbü? Kubanganınan emne kıların bilbey kaldı. Emnelikten
antti? Sözsüz, mister Millerdi körgöndö süyünüp ürüp jibergendir.
Uolttun bulçuñdarı jazılıp, küdör üzgöndöy eki iyni şalkıyıp ıldıy
tüştü.
— Senin aytkanıñ çın okşoyt, Medj, — dedi al. — Bizdin Karışkır
Karışkır emes, Koñur eken, kıyası, çınında da mister Millerdin iti bolso
kerek.
— Mümkün, mister Miller anı bizge satıp ketüügö makul bolor? — dedi
Medj. — Anday bolso, biz satıp alar elek.
Skiff Miller başın çaykadı, birok janagıday çıyrak aytpastan ünü basañ
çıktı, kiçipeyil jıluu sözgö bul da kiçipeyildüülük menen joop berip:
— Mende beş it bar ele, — dedi al satpay turgan sebebin tüşündürüp, sılık
süylöögö arakettenip, — bul dayıma çanaga çekkende baştap jürçü ele. Bütkül
Alyaska boyunça menin itterim eñ aldıñkı bolup sanalçu. Eç kim meni kuup
jetip, aldıma çıga alçu emes. 1895-jılı menin itterime çıpçılgası menen
beş miñ som nakta bergen ele, birok men alganım jok. Iras, al ubakta it baa
bolçu. Birok oşonçoluk köp akçanı maga kudayı kılıp berip jatışkan emes,
menin itterim baştan ayak mıktı ele da. Koñur bolso, baarının mıktısı
bolçu. Oşol ele jılı kışında anın jeke başına bir miñ eki jüz som berdi —
albay koydum. Oşondo satpagan, emi emnege satmak elem. Men, bilseñizder, munu
janımday köröm. İzdep jürgönümö mına üç jıldın jüzü boldu. Munu uurdap
ketkenge kapalanganımdı söz menen aytıp tüşündürö albaym, anın baası üçün
emes, tek gana ançeyin... Sözümdü ayıp etpeñizder, menin buga tim ele abdan
berilgendigimden. Janaa anı körgönümdö jön ele öz közümö özüm işenbey
kettim. Közümö alda neme körünüp jatabı dep oylodum. Mınday zor kubanıçka
oñoy menen işene koyboyt ekensiñ. Munu men bapestep bagıp, jetiltkem. Bala
sıyaktuu jıluulap jatkızıp, orop-çulgap üstün jaap koyuuçumun. Enesi ölüp
kalgandan kiyin, bir çelegi eki dollar turgan koyuu süt berip, anı baktım. Özüm
bolso sütsüz karanday kara kofe içip jürdüm. Bul menden başka ene degendi eç
kaçan körgön da, bilgen da jok. Menin manjalarımdı sorgon kündörü da bolgon.
bul şaytandın. Mına mınabu manjamdı — Skiff Miller uşunçalık katuu
tolkundap ketkendikten, sözdörün baylanıştırıp, jöndöp ayta albay tek gana
söömöyün çoçoytup alga sunup, it anın iti ekendigine bul talaşsız dalil bolo
turgansıp, aptıgıp-aptıgıp: Mınabu manjam, — dep ulam kaytalay berdi.
Andan kiyin alga karay sunulgan manjasın ünsüz tiktep turup kaldı ele,
oşol mezgilde Medj söz kattı.
— Al emi itçi? — dedi al. — İt jönündö da oyloboysuzbu? Skiff Miller
bul sözgö tüşünö albay Medjge añ-tañ karadı. — Aytıñızçı, siz bul jönündö
degi oyloduñuzbu? — dep Medj suroosun kaytaladı.
— Emneni aytkıñız kelip jatkanına tüşünbödüm?
— Balkim, ittin da tanday turgan akısı bardır, — dedi Medj. — Mümkün
anın da özünün jakşı körgön jana kaaloosu bar çıgar. Siz bolso anı menen
esepteşpeysiz. Anın özünün tandap aluu erkine jol berbey jatasız. Mümkün al
Alyaskadan körö Kaliforniyanı köbüröök jakşı körör degen oy sizdin
pikiriñizge kirip çıkpadı. Bar bolgonu özüñüzdün gana kızıkçılıgıñızdı
közdöp jatasız. Siz anı janduu nerse eken dep eseptebesten, bir kap kartöşkö
je bir kuçak çöp katarı sanaysız.
Millerge bul köz karaş kandaydır jañı amal sıyaktuu bolup sezildi.
Kütpögön jerden payda bolgon maselege al ıklasın koyup, akılına salıp, tereñ
oylono baştadı. Medj bolso, anın bir az dal bolup, kaltaarıy tüşkönün
paydalanuuga tırışıp:
— Egerde siz anı çını menen jakşı körö turgan bolsoñuz, anda anın
baktısın özüñüzdün baktıñız dep esepteşiñiz kerek da, — dep sözdön
karmagısı kelip, şaştısın ketirdi.
Skiff Miller özünçö oy jügürtö berdi, Medj şattana küyöösünö köz
kıyıgın jiberip, anın köz karaşıñan makul tapkanday belgini baykadı.
— Demek, sizdin oyuñuz boyunça kanday? — dep aldırtan suradı
Klondaykadan kelgen kişi.
Emi Medj anın sözünö tüşünö albay, aga añ-tañ karadı.
— Emne aytkıñız kelip jatat? — dep suradı Medj.
— Sizdin oyuñuz boyunça Koñur bul jerde, Kaliforniyada kalgısı kelet dep
turasız go?
Medj işenimdüü başın iykep:
— Aga közüm apanık jetet, — dedi.
Skiff Miller öz içinen oylonboston, bul jolu küñküldöp ün çıgarıp,
kaytadan özü menen özü keñeşe baştadı. Kayta-kayta özünün oy jügürtüp jatkan
nersesine kadala karap koyöt.
— Jatkan kök jal, meenetkeç, mınday it çanda-çanda bolot. Maga kança
emgek kılıp berdi! Munun dagı bir jakşı jeri — çanaga jañı çegilgen
üyröngüç jaş itterdi birdikte alıp jürüp, eñ jakşı işteter ele. Çirkindin
akılın aytsañçı! Bardıgın bilet jana tüşünöt, süylöörgö gana tili jok. Emne
gana aytpa, baarın tüşünöt. Mına azır karañızçı: bizdin al jönündö
süylöşüp jatkanıbızdı sopsonun tüşünüp jatat. İt kulagıñ tigip,
süylögöndördün ulam birine jalt-jalt karap, başın aldıñkı buttarının
üstünö koyup, komdonup Skiff Millerdin but jagında jattı.
— Bul ali bolso iştey alat. Kadimkidey iştey alat. Bolgondo da bir jıl
emes, bir neçe jıl. Anın üstünö men bul, şaytan algırdı çın ditim menen ötö
jakşı köröm.
Andan kiyin Skiff Miller birdeme aytuuga oozun bir-eki jolu taptap
kelip, kayta eç nerse aytpastan tim boldu. Akırında:
— Emi iş mınday bolsun. Men sizderge azır emne kılarımdı aytıp
bereyin. Sizdin aytkandarıñız, mem, mındayça aytkanda... çını menen ele...
jöndüü sözdör. Bul it öz doorunda köp emgektendi. Mümkün, al ırastan ele
jayluu, tınç turmuşka akıluudur, azır özü tandoogo da toluk akısı bar. İşi
kılıp biz maseleni özü çeçüügö aga mümkünçülük bereli. Özü kanday kaalasa
oşondoy bolsun. Sizder bul jerde kalıp, murunku kalıbıñızdarda otura
beriñizder, men bolsom koştoşup, eçteke bilbegen-körbögön kişidey bolup
jolgo tüşöyün. Egerde sizder menen birge kalgısı kelse, kala koysun. Al emi
meni eerçise, meni menen ketsin. Men anı çakırbayın. Birok, sizder da
çakırbañızdar, — dedi.
Anan al Medjdi şektüü karap, mındayça koşumçaladı:
— Birok, şart uşunday bolsun —ak oynoylu. Men arı karap burulup
ketkende, anı azgırbañızdar.
— Biz ak ele oynoybuz...— dep Medj sözün bütürö elekte, Skiff Miller anın
sözün bölüp jiberdi:
— Bilem men bu ayaldardın amalın! Ayaldardın jürögü kebezdey jumşak,
tim ele eljirep turat, birok kiçine ele tiyip koysoñ boldu, alar ar kanday
ayla taap, ar türdüü amaldı koldonup şaytanday kalp aytat emespi... Keçirip
koyuñuz, mem, men munu jalpı ayal jınısına aytıp jatam — dedi al.
— Sizge kandayça ırakmat aytuunu da bilbey turam...— dep Medj
mukaktangan ünü menen sözün baştaganda:
— Azır belgisiz, emnege ırakmat aytmak eleñiz, — dep Miller sözdü böldü.
— Koñur ali jıyıntıkka kele elek da. Eger men jay bassam, sizder karşı
bolbostursuzdar deym. Bul adilettüülük bolor ele, antkeni — kandaydır bir
jüz kadam baskandan kiyin menin karaanım körünböy kalat.
Medj buga makul boldu.
— Biz anı aynıtuu üçün eç kanday araket kılbaybız, bu jagınan sizge çın
ubadamdı bere alam, — dep koşumçaladı Medj.
— Kana emese, men kettim, — dedi Skiff Miller koş aytışıp, ketip bara
jatkan adam sıyaktanıp, ünün kötörüñkü çıgardı.
Anın dobuşu özgörö kalganın sezip, Karışkır başın daroo kötördü. Medj
menen Miller kol alışıp koştoşup jatkanın körör zamat ordunan ırgıp
turdu. Artkı eki butuna takançıktap öydö tiptik kötörülüp, aldıñkı buttarın
Medjge süyöp, Skiff Millerdin kolun jalay baştadı. Skiff kolun Uoltko
sungan kezde, Karışkır janagını dagı kaytaladı: aldıñkı eki buttarın
Uoltko süyöp turup, eköönün teñ kolun jaladı.
— Çının aytsam, bul seyildin maga köp ançalık kızıkçılıgı bolbogon
turat, — dep Miller şart burulup jalgız ayak jol menen akırın jönödü.
Al jıyırma kadam uzap ketti. Karışkır bolso, tigil azır artına burulat
da, kayrılıp kelet dep ümüttöngöndöy, anı eerçiy karap, bılk etpesten, turgan
ordunda katıp kaldı. Bir maalda al akırın jana muñduu kıñşılap jan-alı
kalbay Millerdin artınan sızıp jönödü da, kuup jetip, kıya albay turgansıp,
eki aldıñkı butu menen tigini akırın koldon alıp, toktotuuga araket kıldı.
Toktoto albasın bilgenden kiyin, Karışkır bura tartıp, dümürdö oturgan
Uolt İrvindi közdöy çurkadı. Aga kelip, anı da janagıday jeñden alıp, ketip
baratkan adamdı közdöy jetelöögö böödö arakettendi.
Bargan sayın Karışkırdın aylası ketip, çıy-pıyı çıga baştadı. Eki
jerde teñ birdey, — tiginde da, mında da, murunku eesi menen da, azırkı eesi
menen da birge bolgusu kelet, birok bulardın arası ulam alıstagandan alıstay
berdi. İttin kıypıçıktap tınçı ketti, aldas urup, kaysınısın tandaarın
bilbey bir tiginisine, bir munusuna çurkap, arı-beri udurgudu. Ulam-ulam
kañşılap, akaktap, tilin sundu. Bir mezgilde çoçoyup artkı eki butuna otura
kalıp, tumşugun jogoru kötörüp, jaagın kere-kere, kalçıldap estey baştadı.
Bargan sayın dirildegeni köböyüp, tamagı muungansıp barattı. Kekirtektegi
ün baylanıştarı kıymılga kele baştadı. Adegende eçteke ugulgan jok, — jön
gana kömököydön kırıldagan dobuş çıktı, andan kiyin adamdın kulagına
ugulaar-ugulmaksan bolup, köküröktön sızılıp çıkkan içke, açuu ün uguldu.
Munun baarı uluganga özünçö dayardık ele.
Birok ününün bardıgınça ulup jibere turgan dal oşol mezgilde anın
araanday açılgan jaagı özünön-özü jabılıp, kalçıldaganı basılıp, ketip
bara jatkan kişinin soñunan közün albastan, köpkö tiktep turdu. Andan kiyin
başın burup, köpkö çeyin Uolttu kadala tiktedi. Birok anın bul jaldıragan
köz karaşına joop bolgon jok. İt eç kimden lam degen söz ukpadı, al turmak
işaarat menen bolso da, kanday kılış jönündö eç kimisi akıl-nasaat, keñeşkebin körsötüşpödü.
Al kayta aldı jakka köz jiberip, özünün murunku eesinin buruluşka
jakındap kalganın körüp, kaytadan tınçı ketip, küypölöktödü. Kıñşılap
ordunan atıp turdu da, kandaydır bir oy esine tüşö kalganday, Medjdi karay
zımıradı. Eki kojoyundu eköö teñ andan bezgenden kiyin, emki ümütü anda gana
kalgan. Jetip kelip, başın anın eki tizesine katıp, kolun tumşugu menen
türtkülöy baştadı — bul anın bir nerse suragandagı adatı ele. Andan kiyin
al ketençiktep muñaya jalbargan közünön jana jelkesine jımıyıp jabışkan
eki kulagınan tartıp, köşördönö bulgalaktatkan kuyruguna çeyin bardık
denesi menen ayta albagan oyun süröttöp tüşündürüp jatkanday, tula-boyun
iyip-çoyup, aldıñkı buttarı menen jer tırmap, bir orunda sekirip oynoktoy
baştadı.
Birok mınday jarakörlöngönü uzakka sozulgan jok. Künü bügünkügö çeyin
kımınday da salkın mamile kılıp körbögön adamdardın mınday kaydıger
münözü anın köñülün çögördü. İt tigilerden eç bir joop, eç kanday jardam ala
albadı. Alar anı baykamaksan bolup, meltirep bılk etpesten oturuştu.
Al artına kayrılıp, ketip bara jatkan kojoyunun tım-tırs tiktep turdu.
Skiff Miller buruluşka jetip kalgan. Emi bir sekunddan kiyin közdön kayım
bolot. Birok, al bir jolu da kayrılıp artın karagan jok. Artında bolup
jatkandar aga taptakır tieşesi jok sıyaktanıp, jaybarakat, butuñ salmaktuu
taştap, ketip bara jattı.
Mına emi al kayrılıştan buruldu da, közdön kayım boldu. Karışkır kıbır
etpesten, ünsüz-dabışsız, katkan kara taştay meltirep, köpkö çeyin kütüp
turdu. Al bir iret kıska gana ürdü da, dagı küttü. Andan kiyin burulup, börü
jeliş menen Uolt İrvindi közdöy jönödü. Anın kolun şimşilep
jıttagıladı da, een kalgan jalgız ayak jol jaktı baştanıp, ayaktan közün
ayırbay Uolttun butunun janına uzununan tüştü.
Betin eñilçek baskan taştın üstünön agıp jatkan jeñdey içke suunun
şıldıraganı emne üçündür jañırıp, katuuraak ugulat. Boz torgoylordun miñ
kubultup mukam sayragan ününön başka şırp etken dabış jok. Daldaygan çoñ
sarı köpölöktör kanattarın kündün , nuruna çagıltıp, tabışsız uçup,
tunjuragan kölökögö kirip, jitip ketişet. Medj jeñişke ee bolgondoy,
kubanıçtuu jüz menen küyöösün karadı.
Bir neçe minutadan kiyin Karışkır ordunan turdu. Emi anın kıymılında
bir oygo kelip, sanaa tınçıp, işenim payda bolgonsuyt. Al erkekke da, ayalga da
burulup karabadı; jalgız ayak joldon eki közün albay tikireydi. Bir jañsıl
bolgon sıyaktandı. Tigil eköö da anısın tüşündü; emi özdörünö da sınoo
jañıdan baştalganın tüşünüştü.
Karışkır daroo ele buttarın kere, tak tüyülüp jönödü, anı jıluu-jumşak
ün menen çakırıp, toktotuş üçün Medjdin erinderi çormoyup, tegerek bolo
tüştü — uşunçalık anı çakırgısı keldi deysiñ! Birok, oktolgon jıluu söz
sırtka çıkpastan, erinderinde jabışıp kalgansıdı. Emne kıların bilbey,
argasızdan küyöösünö karadı, birok tiginin jaktırbaganday surdangan köz
karaşın baykadı da, erinderin kımtıp, akırın gana kürsünüp aldı.
Karışkır bolso janagıdan da katuu sızıp bara jattı. Ulamdan-ulam
arıştı kere-kere taştadı. Artına kılçayıp bir da karagan jok, anın
karışkırdın kuyrugunday kuyrugu oktoy bolup, tüptüz sunalıp kaldı. Köz
açıp jumgança buruluşka jetip, közdön kayım boldu.
ADAMDI ATUU OÑOY EMES
Üydün için bülbüldögön jalgız kiçine çırak küñürt jarık kılıp turat,
birok ayagına çıga okup bütö elek ır kitepti ayal janaraak bir jerge koygon
bolçu, al jönündö emi gana estey koyup, kurulay izdemiş bolup özünö belgilüü
keñ bölmölördü jana çoñ zaldardı işenimdüü aralap jürdü. Meymankanaga
kirip, jarık kıldı. Jarık anın jılañaç iynin jana moynun jaşırıp
turuuçu sayma tor menen koozdolgon üydö küyüüçü jeñil mala kızıl jibek
köynökçön denesin kaptadı. Karañgı kirgenine karabastan, anın
manjalarındagı şakekteri aligeçe jarıkka çagılışıp jarkıldayt,
jibektey çaçı barpayta kooz taralgan. Ayal özünçö abdan öñdüü-tüstüü jana
kelbeti kelişimdüü ele. Anın nazik tegerek bet tüzülüşündö juka, kızıl
erinderi jana betinin otundagı jagımduu nuru menen birge, hameleondoy 28
kubulma kök közü balbıldayt: közdörü birde kız çaktın künöösüz naristeligin
bilgizip bakıraysa, birde ırayımsız, surdanıp suuk körünüp, keede kandaydır
japayı, ökümçül jana karşıkma bolo tüşöt.
Al meymankananın jarıgın öçürüp, vestibyuldu kezip, başka bölmönü közdöy
jönödü. Eşiktin janına kelip, emnegedir kulagın türüp, tıñşap toktoy
kaldı! Kimdir biröö basıp jürgönsüp, kandaydır bir şıbış, jeñil dabış
ugulgansıdı. Al eçteke ukkan jokmun dep koyuuga dele dayar ele, birok emne
üçündür bütkön boyun kaltırak basıp ketti. Tünkü jımjırttık buzuluuda ele.
Ayal uşunday beymaal ubakta üy kızmatçılarının bölmölördü kıdıra turgan
emne işi bar? — dep oy jügürttü. Albette iş başkaruuçu emes, antkeni al
kıstalış kezderde gana bolboso başka ubaktarda erte uktay turgan adatın
buzbayt. Gorniçnaya da emes, sebebi al erteñ menenkige çeyin suranıp ketken.
Aşkananın janınan ötüp baratıp, eşiktin bek turganın kördü. Anı emne
üçün açıp kirip barganın özü da bilbeyt. Balkim, janagı sanaasın alagdı
kılgan dabıştın dal uşuyaktan çıkkanın erkten tışkarı sezgendir. Bölmö
karañgı ele, birok al sıypalıp vıklyuçateldi 29 taap, burap jiberdi. Bölmö içi
jarık bolo tüşköndö, al eşikti karay ketençiktep, aptıgıp ünün akırın
çıgarıp çoçup ketti.
Dal bet mañdayında, vıklyuçateldin katarında dubal menen dubal bolup,
tapançanı anı karay sunup bir çooçun kişi turat. Esi çıgıp ketkendigine
karabastan, tiginin kolundagı kara uzun tapançanı közü çaldı. «Kolt» — dep
Hameleon— aylanasındagı şarttarga karay ulam başka bir tüskö kubuluuçu soyloguç janıbar.
Vıklyuçatel — elektr togun öçürüüçü jana jandıruuçu aspap.
oylodu. Kişi orto boyluu, kiymi jupunu, anın küngö küyüp totukkan ireñi
menen kara közdörü bir kalıpta taptakır jay karagansıyt. Anın çala bügülgön
kolundagı tapança kaltıldabayt jana anın oozu ayaldın dal töşün karap turat.
— Oy, keçiresiz, — dedi ayal. — Ayabay korkup kettim. Emne kerek sizge?
— Maga mümkün boluşunça, bierden tezireek çıgıp ketüü kerek, — dep joop
berdi erkek oozun kıyşaytıp. — Men sizderdin çoñ imaratıñızdardın içinde
jürüp adaşıp kettim okşoyt, egerde siz kiçi peyildüülük kılıp tışka çıga
turgan eşikti körsötüp koysoñuz, men eç zıyan keltirbesten azır ele çıgıp
ketet elem.
— Buerde emne jumuştap jürösüz? — dep suradı ayal. Anın ünü buyruk berip
köngön kişinin ünündöy öküm çıktı.
— Ançeyin, karaktoo üçün kelgem, miss, başka eçteke jok. Men bıyakta kolgo
iline turgan birdeme bar beken dep kirip kelgem. Sizderdin üydö jok
ekeniñizderge toluk işengemin, antkeni abışka ekööñüzdör maşinaga tüşüp
jatkanda körgön bolçumun. Janagı sizdin atañız emespi, a siz bolso miss
Setlifsiz da?
Missis Setlif anın jañılıp jatkanın sezip, kuuluk-şumduksuz
köşökördönö maktoonun törkünün baykay koyup, bötön adamdı çatıştıruunu
oylodu.
Menin miss Setlif ekenimdi sizge kim ayttı? — dep suradı al.
— Bul karıya Setliftin üyü da?
Ayal ooba degendey başın iykedi.
— Anın kızı bar ekenin men bilgen da emes elem. Boluptur emese, egerde
sizge kıyınçılık bolboso, bul jerden çıgıp kete turgan eşikti körsötüp
koysoñuz, men sizdin jakşılıgıñızdı tük unutpas elem.
— Emne üçün antem? Siz uuru, karakçı emessizbi!
— Egerde men bul iş boyunça taptakır jetilbegen muzooçuk bolbosom, siz
menen şaan-şököttöşüp oturbastan aldagı koluñuzdagı şakekteriñizdi
şıpırıp alıp tim bolboyt belem, — dedi al. — Birok, men ayaldardı karaktaş
üçün emes, karıya Setlifti sotoyto tazalaganı kelgem. Egerde siz eşikten
mınday bolo berseñiz, çıga turgan joldu özüm dele taap alam.
Miss Setlif abdan sezgiç ele. Bul kişiden kımınday da korkuunun keregi
jok ekenin tez ele tüşünö koydu. Anın daasıgan kılmışker emes ekeni,
süylögön sözünö karaganda, şaardık emes ekeni açık bilinip turat. Al tügül
uçu-kıyrına köz jetkis talaa meykininin taza abası jıttanıp ketkensidi.
— Egerde men azır kıykırıp jibersemçi? — dep sınadı ayal. — Egerde
jardamga çakırsamçı? Siz meni atıp taştaşka jöndömdüüsüz da? Ayaldı?
Ayal tiginin küñürt közünön, kaltaaruunun belgisin baykay koydu. Al kıyın
maseleni çeçip jatkanday oygo batıp, jay joop berdi:
— Anda men sizdi muuntup mayıp kılıp koyöt elem.
— Ayaldıbı?
— Oşentüügö men argasız bolot elem — dep joop berdi al. Ayal bolso anın
erinderi katuu jıyrıla tüşkönün baykadı. — Albette, siz bar bolgonu,
karşılık körsötö albagan küçsüz ayalsız, birok, miss, türmögö tüşüügö maga eç
bolboyt. Eç bolboyt, meni Batışta dosum kütüp jatat. Al kırsıkka duuşar
boldu, men anı andan kutkaruum kerek. Sizdi ançalık köp kıynabay turup ele
muuntup öltürüü kolumdan kelet go dep oyloym.
Ayal tañ kalgan balaga okşop, andan közün ayırbay karap turat.
— Men uşunça bolup karakçılardı körö elek elem, — dep tüşündürüp jattı
ayal. — Siz menen süylöşüp turganım uşunçalık kızık ekenin siz bilbeysiz.
— Men karakçı emesmin, miss... Mındayça aytkanda, anık kadimki karakçı
emesmin, — dep koşumçaloogo şaşıp ketti al ayaldın külkülüü şıldıñ menen
tiktep turganın körüp. — Ooba, oşondoy dep oyloogo bolot. Beytaanış üygö
uurdanıp kirgenden kiyin... Birok men mınday işke birinçi kirişip
oturuşum. Maga akça ötö zarıl kerek. Anın üstünö men, çındıgında, özümö
tiyiştüülördü gana alganı jatam.
— Tüşünböym, — dep ayal köñülü kötörüñkü jılmaydı. — Siz mında
uurdaganı keldiñiz, al emi karaktoo özünö tieşesi joktordu aluu degen emespi.
— Bul bir jagınan oşondoy, bir jagınan anday emes... Birok, keçiktim
okşoyt, ketüüm kerek.
Al eşikti karay bastı, birok ayal anın jolun torgop, koyö berbedi. Uşunday
da azgırgan toskool bolobu! Al, ayaldı karmap kalçuday bolup sol kolun sundu,
birok daay albay toktop kaldı. Ayaldın jumşak mamilesi jana ayaldık kasieti
anı özünö tartıp aldı körünöt.
— Mına kördüñüzbü, — dep saltanattuu süylödü ayal, — sizdin maga katılbay
turganıñızdı bilgemin.
Çooçun kişi emne kıların bilbey, mañ bolup kaldı.
— Men ayaldarga ömürümdö ozbodorçuluk kılgan emesmin, — dep tüşündürdü.
— Antüünün özü da kıyın. Birok egerde siz kıykıra turgan bolsoñuz, men anda
majbur... bolom.
— Dagı bir neçe minut toktoy turuñuz, — dep surandı ayal. Añgemeleşeli.
Bul abdan kızık. Karaktoo — sizge tiyiştüüsün aluu degen söz ekenin
tüşündürüp berüüñüzdü suranam. Al, ayaldı suktana tiktedi.
— Men ar kaçan ayaldar karakçılardan korkot go dep oylooçu elem, — dep
çının ayttı al, — birok siz anday ayaldardan emes okşoysuz!
Ayal jaydarı küldü.
— Ar türdüü uurular bolot! Men sizden korkpoym, sebebi — ayaldarga korduk
körsötüügö koluñuz barbay turgan adam ekeniñizdi körüp turam. Bir az
añgemeleşip oturalı. Eç kim bizdin tınçıbızdı albayt. Men üydö jalgızmın.
Atam tünkü poezd menen Nyu-Yorkko ketken, anın üy kızmatçıları bolso büt
uktap jatat. Sizge birdeme ooz tiygizip, konok kılsam bolot ele — özdörü kolgo
tüşürüp algan karakçılardı ayaldar ar dayım konok kılçu, eç bolbogondo
mınday okuyalar romandarda uçuraytko. Birok ookattarı kayda ekenin bilbeym.
Mümkün, içkilik içip jürböñüz?
Al ırgıljıñ bolgonsup, eçteke dep joop bergen jok; birok özü aga abdan
jagıp kalganın ayal kıyınçılıgı jok bilip-sezip turdu.
— Çoçulap turasız go? — dep suradı ayal. — Men sizdi uulandırbaym, çın
aytam. Sizdi işendiriş üçün özüm da birge içişeyin.
— Uşunday da açık-ayrım, taymanbagan kız bolosuzbu! — dep ünün katuu
çıgardı al tapançasının oozun birinçi jolu jer karatıp. — Men mından arı
şaardık ayaldar korkok degen sözdörgö eç kaçan işenbeym. Mına, sizdin sırtkı
kebeteñiz naçar, kiçinekey ele ayalsız, al emi baatırdıgıñız ölçömdö jok!
Baarıdan da işengiçtigiñizçi! Jarak-jabdıktuu karakçı menen momintip
diti batıp jay-barakat süylöşüp turuuga ayaldardan, je bolboso jadasa
erkekterden kançası tabılat boldu eken?
Ayal bul sözgö köñülü kötörülgönsüp jılmayıp koydu, birok al süylöy
baştaganda ireñi sumsaya tüştü.
— Antkeni — siz maga jagıp kaldıñız. Siz sırtıñızdan durus kişi
körünösüz, sizdi karakçı dep aytuu ötö kıyın. Bul kesibiñizdi taştañız.
Egerde kıyınçılık bolup baratsa, kızmat izdeñiz. Boldu emi, aldagı oñbogon
tapançañızdı mınday taştap koyuñuzçu, andan körö iş jönündö süylöşölü.
Baarıdan murun iş tabışıñız zarıl.
— Bul şaardan kızmat tabılbay koydu, — dedi al kaygırgansıp. — Kızmat
izdep jürüp butumdun tamanı teşile turgan boldu. Çının aytkanda, oşogo
çeyin... jumuşsuz kalganga çeyin ançalık dele jaman adam emes elem.
Anın açuulana aytkan sözünö ayal şayır küldü, bul külkü aga jagıp
kalgansıdı, al emi ayal bolso, munu seze koyup, mına uşul ıñgayluu uçurdu
paydalanuuga arakettendi. Eşikten mındayraak bolo berip, tüz ele şkaftı
karay jönödü.
— Men bıyaktan birdeme izdep tapkança, siz maga bardıgın tökpöy-çaçpay
aytıp beriñiz. Emne içesiz? Viskibi?
— Ooba, mem, — dedi al ayaldın artınan eerçip baratıp, birok tapançasın
koluna dagı ele bek karmap, açık jana eç kim kaytarbagan eşikti ulam-ulam
kooptuu tiktep barattı.
Ayal stakanga viski kuydu.
— Siz menen birge içemin dep ubadam bergem, — dedi ayal çoyula süylöp,
birok viskini menin tabıtım tartpayt. Men... men heresti 30 jakşı köröm.
Ayal andan uruksat suraganday, toltura heres kuyulgan bötölkönü öydö kötörüp
koydu.
— Albette, viski — erkekterdin içimdigi. Çınımdı aytsam, ayaldar viski
içkenin köp ança jaktırbaym. Vino bolso bir başka iş.
Ayal anı moymoljup, jarooker tiktep turup stakanın kagıştırdı.
— Sizdin iygiligiñiz üçün! Jakşı kızmat taap aluuñuzdu kaalaym...
Birok ayal tiginin ireñinen jiyirkengendiktin jana tañ kalgandıktın
belgisin baykap, sözün toktottu. Erkek erdin gana tiygizip, stakandı kayra
jerge koydu.
— Emne bolup ketti? — dedi ayal tañ kalıp. — Sizge viski jakpay kaldıbı?
Mümkün, men jañılışıp kaldımbı?
— Başkaça viski eken! Iş jıttanat...
— Menin kelesoolugum ay! Men sizge şotlan viskisin bergen turbaymınbı,
a siz, albette, bizdin viskini içüügö köngöndürsüz. Apkeliñiz almaştırıp
bereyin.
Ayal deerlik enelik kamkordugu menen stakandı kotorup jana kerektüü
bötölkönü taap keldi.
— Kanday, bul viski sizge jaktıbı?
— Ooba, mem, bul ış jıttangan jok. Nakta birinçi sort viski eken. Men bir
jumadan beri oozuma bir tamçı da viski ala elekmin. Bul maylanışkan viski
eken. Eç kanday koşundusu jok, nakta ekeni körünüp turat.
— Siz köp içesizbi?
Bul bir jagınan suroo, ekinçi jagınan dagı içüügö şıktandıruu iretinde
aytıldı.
— Jok, mem, anday deşke dele bolboyt. Murda jakşı ele köp iççümün, birok
kezek-kezegi menen gana... Keede mına azırkıday bir ryumka jakşı viski
zıyandık kılbayt. Boluptur emese, mem, jakşılıgıñızga çoñ ırakmat, men
keteyin.
Birok missis Setlif koluna tüşkön uurunu oñoy menen koyö bergisi kelgen
jok. Bul okuyanın ançeyin kurgak kıyalına berilip ketti deşke dele bolboyt
ele — antkeni, ayal aga köp ança kızıguuçu emes. Oşogo karabastan, bul okuyada
kandaydır seyrek uçuray turgan adam tañ kalarlık nerse bar ele, ayaldı mına
oşonusu kızıktırdı. Anın üstünö andan kooptono turgan eçteke jok ekenin
ayal toluk tüşündü. Bul adam özünün çap jaaktuuluguna, közünün sürdüülügünö
Heres — içimdiktin bir türü.
karabastan ukmuştuuday elpek ele. Ayaldın kandaydır tereñ sezimine
taanıştarı munu ukkanda... alardın tañ kaluuları jana suktanuuları
jönündögü oy kılt etti. Mınday okuyanı koldon çıgaruu ökünüçtüü bolmok...
— Oşentip, karaktoo — sizdin oyuñuzça, özüñüzgö tiyiştüünü aluu degen söz
ekenin aytıp bergen joksuz, — dedi ayal. — Bierge, stolgo jakın oturuñuz da,
oşol jönündö aytıp beriñiz.
Ayal özünö oturguç jıldırıp alıp oturdu, tigini bolso teke mañdayına
oturguzdu. Kıyası, kooptonuu erkektin köñülünön ketpedi okşoyt: ulam
tegerekke kıraakı köz çaptırıp, suktangan kebetede ayaldı karayt, birok ayal
süylöp jatkanda gana anın ireñine bir az nazarın salıp karap turat, anın
dobuşuna karaganda, başka dabıştarga köbüröök kulagın salat. Tapançanı bir
münöt da esinen çıgarbayt. Tapança eköönün ortosunda, stoldun burçunda,
tutkası anın oñ koluna oñtoyluu jatat.
Al taptakır çooçun, özünö beytaanış üydö bolçu. Çıtırman tokoy menen een
talaanı taymanbay kıdırıp jürgöndö tört tarapka teñ sergek köz çaptırıp,
kulak türgön bul Batıştın uulu, stoldun astında özü menen añgemeleşip
oturgan ayaldın butunun janında elektr knopkası bar ekenin bilgen emes.
Mınday oylop çıgarılgan nerse jönündö al eç kaçan ukkan da emes, anın
kıraakılıgı jana saktıgı bierde küçsüz ele.
— Bilgiñiz kelse, miss, — dep baştadı al, ayaldın takıgan suroosuna joop
berip, — kaçandır bir ubakta karıya Setlif bir işte meni ayabay aldap, boorum
menen jıldırıp taştagan. Bul barıp turgan aldamçılık ele, birok al üçün iş
oñunan çıktı. Kimderdin çöntögündö jüzdögön million akçası bolso, alarga
baarı zakonduu, alardın kolunan baarı kelet. Men sizdin atañızdın üstünön
dattanıp je andan öç alayın dep jatkanım jok. Al men jönündö eç kaçan ukkan
emes jana albette, meni jardılantıp uşul abalga jetkirgenin özü da bilbeyt.
Al atak-dañkı çıkkan, kolunda milliondogon akçası bar çoñ neme bolso, maga
okşogon mayda-barat biröö jönündö kaydan uksun! Al birdi-birge
urunuşturgan şıluun adam. Anın kol astında jüzdögön türlüü adister bar,
alar anın kamın oyloşup al üçün iştep berişet. Uguşuma karaganda, alardın
kay birleri aylık akını Koşmo Ştattardın prezidentinen da köp alışat
eken. Men bolsom, sizdin atañız jakırlantkandardın içinen miñdin gana
birimin.
— Karabaysıñbı, mem, menin bir attın küçünö barabar gidravlikalık
ustanovkaluu kiçinekey işkanam bar ele. Birok, Setlif jana anın şerikteri
Aydahonu bütkül öz koldoruna alıp, eritüüçü trestti kayradan tüzüp, bardık
jerdi özdörünö mençiktep alıp, Tuin Paynsta küçtüü çoñ gidravlikalık
ustanovkanı ornotkondon kiyin, albette, men öz işimde, jadaganda, jumşagan
karajattarımdı aktabastan, küyüp kettim. Meni sürüp çıgarıştı.
Jıynaganımdın baarı jılas boldu. Mına oşentip, bügün tünü jan saktaarga
sokur tıyınım jok, anın üstünö joldoşumdun abdan kıstalıp jatkanın
bilip, mında kirip, sizdin atañızdın dünüyösünön azıraak alıp ketüünü
oylogom. Maga akça abdan kerek bolup jatat, demek, egerde men andan özümö
tiyiştüünü alsam, ançalık dele çoñ künöö bolbos.
— Sizdin aytkanıñız çın bolgon kündö da, — dep missis Setlif anın
sözünö makul bolbogonsudu, karaktagandın atı karaktagan. Bul aytkandarıñız
menen sotto eç ubakta aktana albaysız.
— Anı bilem, — dep bat ele makul bolo koydu. — Adilet iştin baarı ele
dayıma zakonduu bolo berbeyt. Mına oşonduktan, bierde men tınç oturup siz
menen süylöşö albay jatpayımbı. Bul, sizdin çöyröñüz menin köönümö jakpayt
degendikke jatpayt. Jok, siz maga abdan jagasız, birok politsiyanın tırmagına
ilinip kaluum eç mümkün emes. Alar meni emne kılaarın men eñ sonun bilem!
Keçeegi ele ötkön jumada bir jigitti bar bolgonu köçödö baratkan biröönün
çöntögünön eki dollar, seksen beş tsent kımtıp algandıgı üçün beş jılga
sottop jiberdi. Men munu gazetadan okudum. Jumuş jok bolup kıyınçılık
başka tüşkön kezderde adamdın argası tügönüp, tobokel bolup ketet tura.
Kolunda birdemeleri barlar da ırayımsız boluşup, koluna kim tiybesin
terisin teskeri sıyrıp öç alışat. Egerde meni azır karmap alışsa, anda maga
sözsüz on jıldan kem kespeyt. Oşonduktan, bierden ertereek ketkim kelet.
— Jok, toktoy tursañız, — dep ayal kılıktanıp anı dagı karmap turuuga
arakettenip, oşol zamat janatan beri ulam basıp koyup oturgan knopkadan
butun tartıp aldı, — siz, jadasa maga atıñızdı da aytpadıñız.
Erkek bir azga ırgıljıñ bolup oylongondon kiyin:
— Meni Deyv dep atay beriñiz... — dedi.
— Mına oşentip... Deyv, — dedi ayal külümsüröp jagımduu oñtoysuzdanıp —
Siz üçün birdeme oylonuş kerek. Siz ali jaşsız jana birinçi iret jaman
jolgo tüşüp oturasız. Egerde siz mından arı da, sizdin oyuñuz boyunça, özüñüzgö
tiyiştüülördün baarın ala berseñiz, kiyin sizge tiyiştüü emesterdi da
ılgabastan ala baştaysız. Siz bilesizbi, ayagı kanday bolup bütörün. Andan
körö, sizge adal emgek izdep tabuunu oylonuşup körölü.
— Maga akça kerek, bolgondo da azır kerek! — dep kese joop berdi al. — Maga
emes, janagı sizge aytkan joldoşum üçün kerek. Al azır kıyın abalda, anı
kırsıktan tezireek kutkarış kerek, bolboso işi jaman bolot.
— Sizge orun izdep taap bere alam, — dedi ayal bat ele. — Joldoşuñuz
jönündö bolso... Bilesizbi? Men sizge karız akça bereyin, siz anı aga salıp
jiberiñiz. Kiyin maga aylık akıñızdan kaytarıp beresiz.
— Üç jüz dollar bolso jeteer ele — dedi jigit jay gana. — Ooba, üç jüz
menen al kutulup kete alat. Oşol akça üçün anan dagı ookattık jana tamekilik
tıyın-tıpır üçün bir jıl başım menen jer kazıp iştöögö dayar elem.
— A, siz tameki çegesizbi? Men al jönündö oylogon emes ekem.
Ayal kolun dal tapançanın üstünön arta salıp sunup, anın manjalarına turup
kalgan sarı ıştı körsöttü. Oşol ele mezgilde tapançaga çeyinki aralıktı
közü menen boljoldop çenep çıktı. Tapançanı şıp ilip ala koygusu keldi. Bul
iş kolunan keleerine özü tak işense da, aga bara algan jok. Akırı özün-özü
toktotup, kolun kayra tartıp aldı.
— Sizdin tameki tartkıñız kelip turabı?
— Uşunçalık tartkım kelip turat...
— Tarta beriñiz, karşılıgım jok. Al turmak tameki tartkandardı,
albette, sigaret bolso, men abdan jakşı köröm.
Jigit sol kolun salıp, kaptal çöntögünön bir ayrım uşalangan papiros
kagazın alıp çıgıp, tapançanın katarındagı oñ kolunun janına koydu. Kayra
çöntögünö kolun salıp, bir çımçım kirgilt, kesek tamekini kagazga saldı.
Andan kiyin eki kolun teñ tapançanın üstünö koyup, tameki orodu.
— Menden çın ele korkup jatkansıp, aldagı türü suuk tapançadan taptakır
ajırabay kalıpsız, — dedi ayal kayrattanıp.
— Sizden korkkonum jok, mem, birok oşondo da azıraak köñül jay emes...
— Men sizden korkpoy ele oturbayımbı?
— Siz emneden korkmok eleñiz.
— Ömürümdü tobokelge salganımçı? — dedi ayal.
— Ooba, çın, — dep erkek tez moynuna aldı. — Kantken menen korkkon
joksuz! Mümkün, men ötö ele saktırmın.
— Men sizge eç jamandık kılbaymın, — dep ayal anı sumsayıñkı jana
mostoyö tiktedi, oşol mezgilde tufliyinin tamanı menen elektr koñguroosunun
knopkasın dagı bastı. — Menin baykaşımda, siz kimdin kim ekenin köp ança
ılgay albayt okşoysuz! Özgöçö ayaldardı! Men sizdin kılmıştuu işiñizdi
taştatuuga arakettenip jana sizge adal emgektenüügö kızmat taap bereyin dep
jatsam, a siz bolso...
Jigittin beti çımıray tüştü.
— Keçirip koyuuñuzdu suraym, mem, — dedi al, — menin şekşingenim uyat
okşoyt.
Oñ kolun tapançadan tartıp alıp, tameki tarttı, andan kiyin kolun
tizesine koydu.
— İşengeniñizge ırakmat, — dedi ayal ünün akırın çıgarıp, anan közün
tapançadan başka jakka burup, koñguroonun knopkasın dagı katuuraak bastı.
— Janagı üç jüz dollardı, — dep sözün baştadı jigit, — men bügün ele
telegraf menen Batışka jönötüp jiberet elem. Al akça üçün toluk bir jıl
iştesem da makulmun, ookattık bir deme alıp tursam ele boldu.
— Siz andan alda kança köp iştep tabasız. Men sizge ayına jetimiş beş
dollardan kem emes aylık akı berüügö ubada bereyin. At baguu koluñuzdan
kelebi? Jigittin ireñi külmüñdöp közünön ot jandı.
— Boldu emese, maga je menin atama kızmatka ornoşuñuz, — baarı bir
kızmatçılardı dayıma men jaldaym. Maga dagı bir at aydagıç kerek...
— At aydagıçtın kiymin kiyippi? — dep çoçup ketkendey sözdü tez böldü;
anın dabışınan Batıştın erkin uulunun tekeberçiligi ugulup, ireñinen
şıldıñduu jılmayuu sezilip turdu.
Ayal ilberiñki jılmayıp koydu .
— Demek bul iş sizge jakpadı go. Başkasın oylop tabayın... Aygırlardı
üyrötüünü bilesizbi?
Al başın iykedi.
— Bizdin asıl tukum aygırlardı östürüüçü zavod bar, oşondon sizge
okşogon kişige kızmat tabılat. Makulsuzbu?
— Makulsuzbu deysizbi, mem? — Anın ünündö ıraazılık menen kubanıçtın
belgisi turdu. — Aytıñızçı al kaerde. Men işti erteñ ele baştoogo dayarmın.
Sizge kün muruntan ubadamdı berip koyöyun: Hyugi Lyuktu azaptan
kutkarganıñızga eç kaçan ökünböysüz.
— Siz öz atıñızdı Deyv dep ataganday bolboduñuz bele? — dedi ayal azıraak
jemelegensip.
— Ooba, men kalp aytıp koydum, keçirip koyuñuz. Menin çınıgı atım Hyugi
Lyuk. Egerde siz asıl tukum zavoduñuzdun kaerde ekenin tüşündürüp jana jol
kire berseñiz, men erteñ erteñ menen daroo jolgo çıgam.
Mına uşulardı süylöşüp jatıp ayal koñguroonun knopkasın tınımsız
basıp jattı. Al koñguroonu ar türlüü belgi: üç kıska jana bir uzak, eki kıska
jana bir uzak, akırı beş koñguroonu katarı menen berdi. Andan kiyin bir neçe
jolu kıska koñguroo berip turup uç münöt tınımsız şıñgırattı. Ansayın
uykudan baş kötörbögön, akılsız iş başkaruuçunu öz içinde kupuya jemelese,
birde koñguroonun oñduguna şekşinet.
— Sizdin makul bolgonduguñuzga men tim ele uşunçalık kubanıçtuumun, —
dedi ayal, — tim ele uşunçalık kubanıçtuumun! Munu eç kanday ubarası jok ele
uyuşturuuga bolot. Emese uruksaat etiñiz, men jogoru jaktagı kapçıktı barıp
alıp keleyin.
Jigittin közündö payda bolo kalgan şektenüünü baykay koyup oşol zamat
mındayça koşumçaladı:
— Men dele sizge üç jüz dollardı işenip jatpaymınbı?
— Men sizge işenem, mem, — dep urmattaganday joop berdi jigit. Ançeyin
gana özümdü özüm toktoto albay jatam.
— Demek, jogoru jaktagı akçaga barıp kelsem bolobu? Jigit joop bergiçe,
ayal alıstan çıkkan bir küñürt tabıştı uktu. Aşkananın eşigi kıçırap
açılganın ayal jakşı bildi, birok tabış ugular-ugulmaksan bolup arañ çıktı,
— köbünçö tabış emes ele, abanın jeñil elp etkenindey bolçu: egerde
uşunçalık nazarın salıp turbasa, ayal ukpay da kalat ele. Birok al tabıştı
Hyugi Lyuk da uktu.
— Bul emne? — dep suradı al çoçulap.
Ayal joop berüünün orduna kolun sunup, tapançanı şıp ilip aldı. Anın
mınday kıların Lyuk tük kütkön emes, ayal mına uşunday uçurdan paydalanuunu
közdögön bolçu. Jigit şap kolun sunup, tapançanın ordun basıp kaldı.
— Otur! — dep ünün katuuraak çıgarıp buyruk kıla süylödü ayal, jigit
adegende al ündü taanıgan da jok. — Kıymıldaba! Koluñdu stoldun üstünö koy.
Jigit tapançanı kanday karmaganı ayaldın esinde kalgan, mına oşol aga
paydaluu iş boldu. Oor tapançanı kolun sozup karmap turuunun orduna, ayal
çıkanagın stolgo tayap, jigittin başın meelebesten dal kökürögün meeledi.
Ayaldın kolunan tapançanı ırgıta uruuga eç ılaajı joktugun körüp, al anın
buyruguna baş iyip, tınç oturdu, jaza atuuga da işeniç kıyın. Anın
baykaşında, tapança da, kol da kaltıldabayt, oşentip uçu jumşak ok çıgıp
ketkenden kiyin közönöktün kölömü közünö elestey tüştü. Anın közü ayalda emes
ele piston urguç bukada boldu, antkeni — ayal maşaanı manjası menen azıraak
basıp koygon sayın, öydö kötörülö kalıp jattı.
— Aldagının sayı arañ karmap turganın sizge eskertip koyuşum kerek.
Maşaanı ançalık katuu baspañız bolboso bir jerime grek jañgagınday gana
közönök kaltırasız. Ayal maşaanı bir az boşoñdottu.
— Mınday bolso jakşı, — dedi al. — Maşaanı taptakır tömön tüşürsöñüz
da jakşı bolgon turat. Kördüñüzbü, kanday elpek ekenin. Kerek bolso, tez jana
akırın basıp koysoñuz maşaa kötörülüp barıp kayta orduna kelse bolgonu,
üyüñüzdün küzgüdöy polu kan-jinge aralaşa tüşöt.
Hyugi Lyuktun art jagındagı eşik açılıp, kimdir biröönün bölmögö kirip
kelgenin uktu. Birok al bılk etip da koygon jok, ayaldı tiktep turup, anın
özgörülgön, taptakır başka — ırayımsız, suuk, taş boor, birok, murunkusunday
ukmuştuu suluu ireñin kördü. Anın közü da suz tartıp, çaarı çıgıp, kaarduu ot
janıp turdu.
— Tomas, — dep buyurdu ayal — telefon menen politsiya çakırıñız. Emne üçün
mınçalık keçigip keldiñ?
— Koñguroonu ugar menen ele keldim, ayım.
Ayaldan uuru közün bir münötkö da ayırbay tiktep turdu, ayal da anı tikie karap
turgan, birok koñguroo jönündö söz bolgondo jigittin közünön tañ
kalgandıktı baykay koydu.
— Keçiriñiz, ayım, — dedi üy kızmatçısı — tapançanı men alıp, üy
kızmatçıların oygotup kelgenim jakşı bolotko deym?
— Jok, politsiyaga telefon çalıñız. Bul kişini men özüm karmap turam.
Barıñız, tez-tez kıymıldañız!
— Üy kızmatçısı tündö kie turgan kepiçin tarpıldatıp çıgıp ketti,
jigit menen ayal biri-birinen köz ayırbay orundarında bılk etpey oturuştu.
Ayal bardık taanıştarının aldıda turgan kubanıçtuu maktooloru jönündö
estegende tereñ ırakatka çömüldü, kural-jaraktuu karakçını jalgız özü
karmagan jaş, suluu missis Setlif jönündögü makalanı aristokrattık
gazetalardın hronikasınan azır ele körö baştadı. Bul, köpçülüktü düülüktürö
turgan anık ukmuştuu okuya bolo turgandıgına toluk işengen!
— Sotto janagı özüñüz aytkan ökümdü çıgarganda, — dep misiree süylödü, —
biröönün dünüyösünö kol salıp jana ayaldı kural menen korkutup, akmaktık
kıluu kanday ekenin oylono jürörsüz. Bul sabaktı ömürüñüz ötkönçö estep
jürüügö ubakıtıñız jetişet. Al emi çının aytıñızçı: sizdin jardamıñızga
muktaj bolgon eç kanday joldoşuñuz jok emespi? Maga aytkandarıñızdın
baarı kalpko?
Hyugi unçukkan jok, ayaldı tigile karaşınan eçteke tüşünüp bolboyt. Uşul
münöttö ayaldı kandaydır bir tuman andan daldaalap kalgansıdı, — anın
közünö ayal emes, erkekteri menen ayaldarı Çıgıştın çirigen şaarının kulkmünözü jagınan buzulgan adamdarınan alda-kança jogoru turgan Batıştın
künöstüü meykini elestedi.
— Emne unçukpay kaldıñız. Emne üçün dagı birdemelerdi oylop taba
koyboysuz? Emne koyö ber dep menden suranbaysız?
— Suranat elem! — dep joop berdi Hyugi kebersigen erdin jalanıp.
Suranat elem, egerde...
— Egerde emne bolso? — dep ayal öküm suradı.
— Dagı ele janagı siz aytkan söz jönündö oylonup jatam. Egerde siz durus
ayal bolsoñuz, anda koyö ber dep suranat elem.
Ayaldın açuusu kelip, öñü kumsara tüştü.
— Abaylap süylöñüz! — dep eskertti ayal.
— Meni öltürüşkö sizdin kuduretiñiz jetpeyt da! — dep al kemsinte
jılmaydı. — Egerde sizge okşogondor kenen-çonon dañ salıp jürö bere turgan
bolso, anda bizdin düynö barıp turgan buzuk jay eken da, birok menin oyumça
meni atuuga sizge mümkünçülük bergidey anın delebesi ali tömön tüşö elek
boluu kerek. Siz osol ayalsız, birok balakettin baarı sizdin naçardıgıñızda.
Adamdı öltürüü ançalık dele kıyın emes, birok antüügö sizdin koluñuz
barbayt. Küçüñüz jetpeyt.
— Tiliñizdi tarta süylöñüz! —dep kaytaladı ayal. — Eskertip koyöyun, ayagı
jaman bolup jürbösün. Sizge kanday öküm çıgarılat — oorbu je jeñilbi, baarı
menin kolumda.
— Sizge okşop, jüzü karalık kılgandardı jazalabagan bul emne bolgon
kuday! — dedi Hyugi ünün katuu çıgarıp. Mınçalık emne üçün beçara adamzattı ırayımsız kordoyt, tüşünböym... Egerde men kuday bolsom...
Üy kızmatçısı üygö kirip kelip, anın sözün bölüp jiberdi.
— Emnegedir telefon buzulup kalıptır, ayım — dedi al, — zımı üzülgönbü
je dagı başka jerindebi, aytor, stantsiya joop berbeyt.
— Anda üy kızmatçılarının biröönü oygotuñuz, — dep buyruk kıldı ayal.
— Anı politsiyaga jiberip, kayta mında tez keliñiz.
Bölmödö dagı eköö een kaldı.
— Bir suroogo joop bere alar bekensiz, mem? — dedi Lyuk. — Sizdin üy
kızmatçıñız kandaydır bir koñguroo jönündö ayttı. Men bayatan beri sizdi
baykap oturdum, birok koñguroogo jakın barıp, kol tiygizgeniñizdi körgönüm
jok.
— Al stoldun astında, akılı jok adam ekensiz! Men knopkanı butum menen
baskamın.
— Irakmat sizge, mem. Men murda sizge okşogon adamdar barbı, jokpu dep
jürçü elem, emi bar ekendigine toluk işendim. Men sizge işenip, içimdegi
sırımdın baarın aytıp bersem, siz janatan beri janımda oturup meni jüzü
karalık menen aldaptırsız.
Ayal anın sözün tañazarga albaganday küldü.
— Süylöy beriñiz. Emne deseñiz oşo deñiz. Bul çınında kızık okuya.
— Siz maga közüñüzdü süzüp, antkorlonup booruker, süykümdüü bolup körünüp,
şım emes, köynök kiygendigiñizden paydalanıp, meni sızga oturguzduñuz.
Janatan beri koñguroonun knopkasın ulam butuñuz menen basıp jatıpsız da!
Meyli, anda köñül jubata turgan birdeme bardır. Men sizdin orduñuzda
bolgonço, beçara Hyugi Lyuk boydon kalıp, on jıl türmödö oturganım jakşı.
Siz sıyaktuu ayaldardın ordu, mem, tozoktun özündö!
Jımjırt bolo tüştü, oşol mezgildin içinde Lyuk ayaldan közün albay
tiktep turdu. Kıyası, al anın jibin tartıp körüp, kandaydır bir çeçimge
kelgensidi.
— Sözüñüzdü ulantıñız, — dep demitti ayal, — dagı kalgan-katkanı bolso
aytıñız.
— Ooba, mem,. aytam. Sözsüz aytam. Siz bilesizbi, men emne kılgan jatam?
Men azır orduman turup, eşikti karay jönöym. Azır sizden tapançanı tartıp
alaar elem, birok siz akmaktık kılıp, maşaanı basıp jiberesiz. Meyli, anı
sizge taştadım! Ay, jakşı tapança ele. Boluptur emese, men tüz eşikti közdöy
kettim. Baarı bir siz ata albaysız. Adamdı öltürüş üçün da kayrat kerek, al
bolso sizde jok. Kana emese atuuga dayardanıñız, atalaar bekensiz, azır köröbüz.
Men sizge eç kanday zıyan keltirbesten, mına bu eşikten çıgıp ketem. Men
kettim.
Al ayaldan közün albagan boydon oturguçtu artka jıldırıp, ordunan turdu.
Bukanı urguç belçesine çeyin kötörüldü.
Eköönün teñ közü tapançaga ötüp ketti.
— Katuurak basıñız, — dedi Hyugi keñeş berip, — bukanı urguç ali
belçesine çeyin da jete elek. Kana, adamdı öltürüp körüñüzçü! Adamdı
öltürüñüz, muştum batkanday kılıp eñşere atıñız, meesi polgo çaçıray
tüşsün. Demek adamdı öltüröt degen uşul bolot.
Bukanı urguç ulam-ulam öydö, birok jay kötörülö berdi. Jigit burulgan
boydon, dalısın salıp eşikti karay jönödü. Ayal tapançanı jogoruraak karmap
Lyuktun dalısın meeledi. Bukanı urguç eki jolu öydö kötörülüp barıp, ekööndö
teñ kayta ıldıy tüştü.
Eşikke jetkende, çıgıp ketüüdön murun Lyuk dagı bir jolu kayrılıp artın
karadı. Al, bul ayalga bolgon açuusun büt toptop, ızırınıp-jek körö jılmayıp
ünün bas çıgarıp, jaman sözdör menen keliştirip turup sögüp çıgıp ketti...
1910-j.
MEKSİKALIK
I
Anın ötköndögü ömürün eç kim bilçü emes, al jönündö Huntanın 1
adamdarının kabarı taptakır jok bolçu. Al alardın «kiçinekey tabışmagı»,
«uluu patriotu» bolçu jana Meksikadagı boloçok revolyutsiyanın jolunda
alardan kem emes öz aldınça ayanbay iştep kelgen jana emgek siñirgen. Munusu
bat ele közgö körünö koygon jok, antkeni — Huntadagılar anı jek körüşçü.
Alardın çogulgan üyünö adep kirip kelgende bardıgı teñ anı Diastın 2
jaldanma tıñçılarının birööbü dep şektenişti. Koşmo Ştattardın
grajdandık jana soguştuk türmölöründö kança joldoştor kapasta jatat
deysiñ! Alardın kee birlerinin kolu-butuna kişen salıp, oşol boydon çek
aradan ötközüp, dubalga katarınan tizip turup atıp jiberişken.
Adep karagan adamga bala köp ançalık taasir kaltırçu emes, közgö komsoo
körünçü... Çınında ele jaşı on segizden aşpagan, boyu jaşına jaraşa bakene
bala bolçu. Al özün Felipe Rivera dep atadı da, revolyutsiya üçün iştey
turgandıgın ayttı. Bardık bolgonu uşul. Andan başka bir ooz da, jön-jayı
jönündö tüşünük da aytkan jok. Tikesinen turgan boydon birdeme kütkönsüdü.
Anın ireñinen jılmayuu, közünön kubanıçtuu belgi baykalgan jok. Uzun boyluu,
ötkür Paulino Vera öz içinen selt ete tüştü. Bul bala Paulinogo, eç kimge
kooşu jok, sözgö sarañ, tünt körüngönsüdü, Anın kara közündö kandaydır bir
jılandın zaarınday uuluu, kıtmır birdeme katılıp turganday bolçu.
Közdörünön ırayımsız ot janıp, kastarın tikken, jek körüü taşkını
köründü. Bala köz kıyıgın revolyutsionerlerden alıp, çüködöy kiçinekey
missis Setbi nazarın sala tıkıldatıp oturgan maşinaga jiberdi. Anın
közdörü birpaska Setbini tiktep kaldı. Setbi bul köz karaştı sezer zamat,
iştep oturgan jumuşun toktotuuga majbur kılgan kandaydır bir nerseni
sezgensidi. Maşinkaga basıp jatkan kattı andan arı ıraatı menen ulantuu
üçün anı başınan kayra okup çıguuga tuura keldi.
Paulino Vera Arellana menen Ramoska suroolu karadı. Tigil eköö da öz
kezeginde anı surooluu karap alışıp, anan biri-birin tikteşti, Alardın
kebetesinde kandaydır bir jazganuu jana küdüktönüü bar ele. Mına bu
arıkçıray bala alarga tabışmak bolçu, bolgondo da nakta korkunuçtun
tabışmagı sıyaktuu köründü. Diastı jana anın zalimdigin ayabay jek körüü
Hunta—(ispan tilinde)—komitet, koomduk-sayasiy uyum.
2 Dias Porfirio (183©—1919)—Meksikanın reaktsiyaçıl ökmöt başçısı. El massasının
kıymılının natıyjasında biylikten 1911-jılı kulatılgan.
menen özdörünün ak niettüü patriottuk sezimderin körsötkön mınabu
revolyutsionerler üçün bala baş katırgan tabışmak boldu. Bierde bötönçö bir
jaşıruun birdeme bar bolçu, emne ekenin alar bile alışpadı. Birok,
oturgandardın baarınan çeçkindüüröök jana ötkür Vera tınçtıktı buzup:
— Eñ jakşı, — dedi al balanı kırtışı süyünküröböy, — revolyutsiya üçün
iştegim kelet dediñ go. Çeç kürmöñdü. Anı tigi jerge ilip koy. Jür, men saga
çaka menen çüpüröktün kaysı jerde ekenin körsötüp koyöyun. Karabaysıñbı,
poldun çañı asmanga sapırılıp jatat. Sen mına uşundan baştaysıñ — mına
bierdi jana
başka bölmölördü da jakşılap juup çıgasıñ. Tükürgüçtü tazalaş kerek.
Anan terezelerdi sürtösüñ.
— Bul da revolyutsiya üçünbü? — dep suradı bala.
— Ooba, revolyutsiya üçün, — dep joop berdi Paulino. Rivera oturgandardın
baarın kıdırata köñülsüz küdüktönö karap çıgıp, kürmösün çeçe baştadı.
— Jakşı bolot, — dedi bala. Başka söz-kep bolgon jok. Al kün sayın
jumuşka kelip, üydün için şıpırıp tazalap, sürtüp jürdü. Meşterdin külün
çıgarıp, kömür menen ot tamızgını alıp, kontorgo tigilerden eñ erte
kelüüçüsü öz stoluna oturguça, al ot jagıp koyuuçu boldu.
— Men mında tünöp çıksam bolor beken? — dep suradı al bir künü.
— İ — i, mına Diastın tırmaktarı emi köründü. Huntanın imaratında
tünöö — anın bardık kupuyalarının sırın açıp, adamdarının attarın,
Meksikada turgan joldoştordun adresterin bilüügö jol izdöö degendikke
jatat. Ötünüç kabıl alıngan jok, Rivera ekinçi jolu kaytalap suragan da jok.
Anın kaerde tünöp jürgönün alar bilişpedi, oşondoy ele kaçan jana kayaktan
tamaktanarın da bilişpey turgan. Bir künü Arellano aga bir az dollar aluuga
sunuş kıldı. Rivera albaym degendey işaarat kılıp, başın çaykadı.
Dollardı aldıruu üçün Vera sözgö aralaşıp, ortogo tüşköndö al:
— Men revolyutsiya üçün iştep jüröm, — degen.
Azırkı kezdegi revolyutsiyanı jogoru kötörüü üçün köp akça kerek ele, birok
Hunta bul jagınan alganda dayıma kıyın abalda bolçu. Huntanın müçölörü aç,
jılañaç jürüşsö da, iş üçün, iygilik üçün küç-kubatın ayaşkan jok; barıp
turgan uzak kün alarga ançalık uzak emestey sezilçü, oşondoy bolso da
revolyutsiyanın jaşar-jaşabası keede bir neçe dollardın kolunda turgan
masele sıyaktandı. Birinçi jolu turakka eki ay boyu tölönböy kalıp, üydün eesi
çıgarıp jiberem dep şaştırgan kezde başka kişi emes, dal ele uşul jupunu
kiyimçen üy juuguç Felipe Rivera altımış altın dollardı çöntögünön
suurup çıgıp, Mey Setbinin stoluna taştap koygon. Bul kiyin da neçen iret
kaytalanıp jürdü. Maşinkaga basılgan üç jüz kat jardam jönündö çakırıktar,
jumuşçu uyumdarına ündöölör, gazetalardagı jagdaydı burmalap körsötkön
makalalarga karşı çıguular, Koşmo Ştattarda revolyutsionerlerdi
kuuguntuktoogo jana jazıksız sottoogo karşı naarazılıktar jabıştırıla
turgan markanın joktugunan jönötülböy jatkan. Veranın atasınan estelikke
kalgan altın çöntök saat közdön kayım boldu. Oşondoy ele Mey Setbinin
kolundagı jupunu altın şakegi da jok bolup ketti. Abal abdan oordodu. Romas
menen Arellano özdörünün uzun muruttarın çıyratıp şaldayışıp oturup
kalıştı. Kattar sözsüz jönötülüş kerek ele, poçta bolso markanı karızga
berbeyt. Mına uşunday oor kündördün birinde Rivera kalpagın kiyip, sırtka
çıgıp ketti. Kayta kelip, Mey Setbinin stoluna eki tsenttik 1 miñ markanı
alıp kelip taştap koydu.
Tsent—kee bir ölkölördögü koldonuluuçu mayda tıyındın birdigi. Jüz tsent bir dollarga barabar.
— Uşunun özü Diastın kargış tiygen altınınan bolup jürbösün? — dedi
Vera joldoştoruna. Alar birin-biri tiktep, joop bere alışpay tim boluştu.
Al emi revolyutsiya üçün üy juugan Felipe Rivera, kerek bolgon sayın, Huntanın
muktajdıgına altın menen kümüştü jumşoonu ulanta berdi.
Oşondo da alardın aga içteri jılıp, jakşı körüşkön jok. Alar bul balaga
eç tüşünüşpödü. Alarga karaganda, anın jürüş-turuşu, joosunu taptakır
başkaça ele. Bala açılıp, alarga sırın aytkan da jok. Sırın tartmakçı bolup,
jakındagandardın baarına sırtın salıp jolotpodu, açık suroogo tigiler
batınbadı.
— Mümkün, jalgız jürgön bötönçö jandır... bile albaym, bile albaym! —
dep Arellano eki kolun eki jakka jayat.
— Mında adamdık kasietten tışkarı bir balee bar, — dedi Ramos.
— Anın sezimderinin baarı ölüp, jogolgon okşoyt, — dedi Mey Setbi. —
Andagı jaydarılık, külkü küyüp ketken sıyaktuu. Özünçö bir jatkan tirüü ölük,
oşogo karabastan, andan kandaydır bir ukmuştuu turmuştuk küç sezilip turat.
— Rivera tozoktun otun basıp ötkön neme, — dedi Paulino. — Tozoktu
körbögön kişi mınday bolboyt, al bolso ali bala.
Oşondo da alardın aga içteri jılıgan jok. Al eç ubakta eç kim menen
maekteşip süylöşçü emes, eç kimden birdemenin jön-jayın surabayt da, özünün
oy-pikirin aytçu da emes. Revolyutsiya jönündögü talaş-tartış baka-şakaga
aylanıp kızımayınça, tünt jaynagan közdörü gana bolboso, jansız nersege
okşop, kakkan kazıktay kakayıp karap tura beret. Anın ötkür közdörü süylöp
jatkandardı teşe tiktegende jülününö jete tüşçü, bul tigilerdi
oñtoysuzdandırıp çoçuta turgan.
— Al tıñçı emes, — dedi Vera Mey Setbige kayrılıp. — Menin uşul sözüm
esiñerde bolsun — al patriot! Bizdin bardıgıbızdan aşkan mıktı patriot!
Munu menin jürögüm sezip jüröt. Birok men anın jön-jayın toluk bile
albadım.
— Anın münözü münöz sıyaktuu da emes, — dedi Mey Setbi.
— Ooba, — dep Veri joop berdi da, kürsünüp koydu. — Al meni bügün
uşunday tiktedi deysiñ! Kişige jakşılık kılçu köz emes, jolborstun közünö
okşop, adamdı jutup jiberçüdöy tikteyt. Men bildim: kokus men bir işte
çıkkınçılık kılsam, meni öltürüp koyöruna şek jok. Anda jürök jok. Anın
ırayımsızdıgı bolottoy, suzdugu menen kataaldıgı ayazday. Al kışkı tündö
toonun çokusunda üşügön jalgız adamga jarıgın tiygizgen ay sıyaktuu. Men
Diastan, anın baş keserlerinen korkpoym, birok bul baladan korkom. Çın
aytam, korkom. Al — ajaldın ogu.
Oşentken menen eñ algaç Riveraga jooptuu tapşırmalardı berüügö
joldoştorun köndürgön başka emes, mına uşul Vera boldu. Los-Anjelos menen
tömönkü Kaliforniyanın ortosundagı baylanış üzülüp kalgan bolçu. Üç
joldoş öz körlörün özülörü kazıp, alardın kırında atılıp ketişti. LosAnjelostogu dagı bir eköö Koşmo Ştattardın türmösünö tüşüştü. Birikken
armiyanın komandiri Huan Alvarado jatkan akmak bolup çıktı. Al bulardın
bardık plandarın başalaman kılıp, taş-talkanın çıgardı. Oşentip,
bulardın Tömönkü Kaliforniyadagı kapkaçantan berki eski, oşondoy ele
jañıdan çıkkan revolyutsionerler menen baylanışı üzülüp kalgan.
Jaş Rivera tiyiştüü körsötmölördü alar menen, tüştüktü karay jürüp
ketti. Al barıp keler menen baylanış kayta kalıbına keldi, Huan Alvarado
bolso tübölükkö mert taptı: kökürögünö, toltosuna çeyin bıçak batkan
kalıbında töşögünön anı taap alıştı. Bul Riveranın mildetinen tışkarı
okuya ele, birok anın ar bir kıymılı jönündö Huntada toluk maalımattar bar
boluçu. Alar andan eçteme jönündö suraşkan da jok. Özü bolso eçteke aytpadı.
Joldoştor tek gana bir-birin köz kıyıgı menen tikteşip, bardıgına
tüşünüştü.
— Men aytpadım bele silerge, — dedi Vera. — Dias özgödön murun dal
uşul baladan saktanuuga tiyiş. Al ırayımsız, bettegen jagın kesip tüşöt.
Riveranın münözünün kırstıgı jönündögü Mey Setbinin şektengeni jana
andan kiyin. eldin baarına maalım bolgondugu iş jüzündö nakta dalildene
baştaldı. Rivera emi köp ubaktarda oozu-murdu ayrılıp, kulaktarı könöktöy
şişip, beti-başı kök ala bolup kelçi boldu. Özü uktap, tamak içip, akça taap,
eç kimge körünböy dayınsız jürgön jagında — sırtkı düynödö çır-çatakka
aralaşkanı aydan açık bilinip turdu. Rivera Huntanın juma sayın çıgara
turgan revolyutsiyalık kiçinekey barakçaların terüügö aralaşıp jürüp, eptep
üyrönüp algan. Birok, keede aripterdi tere albay kalgan kündörü da bolup
jürdü: birde baş barmaktarı kokustap, iykemge kelbey kalat; birde bütkön boyu
kök ala bolup, jançılıp kalat; birde bir jak kolu şalaktap, öydö kötörülböy,
ireñinen janga batkan sabırkoo baykalıp turat.
— Jatkan kañgıbaş, — dedi Arellano.
— Buzuk jerlerden başı çıkpayt okşoyt, — dedi Ramos.
— Birok, al akçanı kaydan alıp jüröt? — dep suradı Vera. — Bügün anın
kagaz üçün jüz kırk dollar tölögönün bildim.
— Bul anın jogolup ketip jürgöndörünün natıyjası, — dedi Mey Setbi. —
Anısı jönündö al eç kaçan ooz açpayt.
— Munu añdış kerek, — dep Ramos sunuş kirgizdi.
— Men anı añdıy turgan tıñçılardan bolgum kelbes ele, — dedi Vera. —
Anda tabıtımda gana bolboso, siler meni ekinçi tirüü körö albayt eleñer dep
oyloym. Al kandaydır bir kızık işke baş-otu menen berilip algan okşoyt.
Oşol iş menen özünün ortosuna kıpçıluuga, al, jadasa, kudayga da uruksat
bergidey emes.
— Men aga karaganda bala bolup kaldım, — dep Ramos çının ayttı.
— Men andan kandaydır, bir japayı küçtü sezgensiym. Bul japayı
karışkır, tap berüügö dayar turgan kaldırkanduu jılan, zaarduu skolopendra! 1
— dedi Arellano.
— Al — revolyutsiyanın nak özü, anın duhu, jalını, — dedi Vera, — kulak
ukpagan ukmuştuu ırayımsız kek aluunun işke aşışı. Al — tün
tınçtıgında boy sergitken kıyamat kayımdın periştesi.
— Rivera jönündö oylosom ıylagım kelet, — dedi Mey Setbi. — Anın
jakın körgön dostoru da jok. Al eldin baarın jek köröt. Anın bizge azıraak
bayır alıp jürgönünün sebebi — biz anın tileginin işke aşışına danaker
bolgondugubuzda gana. Al jalgız, japadan jalgız... — Ayaldın ünü buulugup,
közdörü tunarıktay tüştü.
Riveranın turmuşu çınında da sırduu ele. Bir juma jogolup ketken kezderi
bolot. Bir jolu al toluk bir ay közgö körüngön jok. Al dayıma kayrılıp
kelgenin eç kim menen bir ooz da ün katpastan altın tıyındardı Mey
Setbinin stoluna taştap koyö turgan. Andan kiyin al kayradan özünün ubakıtın
kündöp, jumalap Huntaga jumşaçu. Anan bir top mezgilden kiyin Huntanın
imaratına bir iret tañ erteñ menen ireñ-barañda je keçinde keçireek kirip
çıgıp, anan kereli-keçke jogolçu. Bir künü Arellano anın tün ortosunda arip
terip oturgan jerinen üstünön çıktı: manjaları baltayıp şişip, ayrılgan
erinderi aligeçe kantalap turgan.
II
Çeçkindüü kirişe turgan mezgil jakındap kaldı. Kantken menen
revolyutsiyanın tagdırı Huntanın kolunda ele, al emi Hunta bolso eñ kıyın
Skolopendra — köp buttuunun turkümünö jatuuçu zaarduu janıbar.
abalda kalgan. Murunkuga karaganda da akça ötö zarıl kerek boldu, birok anı
tabuu kıyındagandan kıyındadı.
Patriottor özülörünün akırkı tıyın-tıpırına çeyin berip bütüşüp,
başka berer eçtekeleri kalgan emes. Sezonduu iştegen jumuşçular —
meksikalık kaçkın dıykandar Hunta üçün özülörünün jarıbagan emgek
akılarının jartısın kurman kılıştı. Birok, al akçalar çendegen da jok.
Köp jıldan berki oor emgek, podpolduk jaşıruun işter öz natıyjasın
berüügö dayar turgan ele. Ubakıt jetti. Revolyutsiyanın bışıp jetken ubagı
bolçu. Dagı bir sekirik, akırkı jolu baatırdık araket aykalışsa ele jeñiş
jark dey tüşkön turat. Hunta özünün Meksikasın jakşı bilçü. Revolyutsiya bir
jolu ele dürt dey tüşsö, andan arı öz kamın özü jemek. Diastın arañ karmalıp
turgan sayasiy biyligi tüp-tamırınan beri urap tüşmök. Çet ara da
kötörülüşkö dayar turat. Bir yanki özünün «Düynönün industrialdık
jumuşçuları» degen uyumundagı jüzdöy joldoşu menen Tömönkü Kaliforniya
üçün küröştü baştoogo buyruktu gana kütüp turat. Birok, al kuralga muktaj.
Kuralga bardıgı — sotsialistter, anarhistter, profsoyuzdardın naarazı bolgon
müçölörü, aydalıp ketken meksikalıktar, kulduktan kaçkan dıykandar,
kuuguntuk jep, politsiyanın türmösünön arañ boşonup, bir gana maksattı —
mümkün boluşunça ayabay salgılaşuunu közdögön Ker d' — Alen menen
Koloradonun too jumuşçuları, akırında, kadimki avantyuristter, bakıttı
oñoy ele jerden izdegender, kesepter, işi kılıp, uşu kezdegi ayabaganday
çataşkan amaldın bardık sarkındıları, bardık taştandıları da muktaj ele.
Hunta bulardın baarı menen baylanışta bolçu. Mıltık jana patron, patron
jana mıltık! — bul basılbagan aç kıykırık Atlantika okeanının
jeekterinen tınımsız ugulup jattı.
Mına uşu kek aluuga kekirtegin sozgon ar koşkondon bir koşkondordu çek
aradan ötkörüp jiberse ele boldu — revolyutsiya dürt dey tüşmök. Tamojnyalar,
Meksikanın tündüktögü porttoru kolgo alınmak. Dias karşılık körsötö almak
emes. Al özünün negizgi küçtörün alarga karşı jiberüügö daay albayt ele,
sebebi, Tüştüktü karmap turuu kerek bolçu. Birok, jalın Tüştükkö da ötmök. El
jalpı-alaman kötörülmök. Şaarlardın korgonu kulap, ştattın artınan ştat
alardın koluna ötüp, akırı ayagında, revolyutsiyanın jeñiştüü armiyası
Diastın eñ akırkı tiregin — Meksiko şaarın tuş-tuşunan jış kurçap
almak.
Birok, akçanı kantip tabuu kerek? Alardın içinde kuraldardı koldono
bilüüçü arı çıdamsız, arı köjölgön çıdamkay adamdar da bar. Alar kural sata
turgan, kaalagan jerge anı jetkizip bere turgan soodagerlerdi da bilişet.
Birok revolyutsiyaga uzak dayardık körüü Huntanı alsıratıp salgan. Eñ akırkı
dollar jumşalıp bütüp, eñ akırkı bulak tügönüp, eñ akırkı aç-jılañaç
patriottun kolunda barı büt alındı, uluu iştin tagdırı bolso asman menen
jerdin ortosunda kaltıldap turdu. Mıltıktar menen patrondor! Jardı
batalondor da kuraldanuuga tiyiş. Birok kanday jol menen? Ramos
konfiskatsiyalangan koroo-jayın oylon, közün kılgırtat. Arellano jaş
kezinde düynönün kadırın bilbegendigine ökünüp, özün-özü jemeleyt. Mey
Setbi Huntanın adamdarı baştatan ünömdüü boluşsa, abal mındayça bolboyt
ele dep oygo çömüldü.
— Meksikanın boştondukka çıgışı bir neçe ele miñ dollarga
baylanıştuu bolup turganın karaçı! — dep Paulino Vera ün kattı.
Baarının teñ ireñderinen ümüt üzgöndük baykalıp turdu. Akça berebi dep
ümüt kılıp, işenip jürgön akırkı adamı Hose Amarilo özünün mekeni
Çiuauada tutkunga alınıp, at sarayının janında atılıp ketti. Bul kabar
alarga azır ele jetti.
Tizelep oturup, jer tamandı kırıp, tazalap jatkan Rivera başın öydö
kötördü. Jeñi türülgön samınduu kir koluna karmagan şçyötkası kıymıldabagan
boydon katıp kaldı.
— Beş miñ akça menen iş bütöbü? — dep suradı al.
Bardıgı teñ añ-tañ kalıştı. Vera oor dem alıp,
başın iykedi. Süylöögö çaması kelgen jok, birok oşol zamat anın oyunda
ümüttün şoolası jark dey tüştü.
— Anday bolso mıltıktardı kamdata bergile, — dedi Rivera. Andan kiyin
uşul ubakıtka çeyin eç kim anın oozunan uga elek uzak sözgö kirdi: Ubakıt
kımbat. Üç jumadan kiyin men silerge beş miñ som alıp kelip berem. Bul
jakşı mezgil bolot. Kün jılıyt, soguşuu da oñoy bolot. Menin koluman kelgen
jardamım uşul.
Vera öz oyundagı jark dey tüşkön ümüttön küdör üzüp jibergensidi. Antkeni,
bulardın baarı çındıkka okşobogondoy köründü. Al uşul revolyutsiyalık oyun
menen aralaşkandan beri köksögön tilekterdin dalayı kökkö uçkan bolçu. Al
revolyutsiya üçün jer taman juup jürgön apan-sapan balaga turup işense, bir
turup işengisi kelgen jok.
— Sen jindi bolup turasıñbı? — dedi al.
— Üç jumadan kiyin — dep joop berdi Rivera. — Mıltıktardı kamdata
bergile.
Al öydö turup, köynögünün türülgön jeñin tüşürüp, kürmösün kiydi.
— Mıltıktardı kamdata bergile, — dep kaytaladı al. — Men kettim.
III
Bir top topoloñdon, çakçelekeyden, telefon arkıluu uçu-kıyrı jok
süylöşüüdön jana ker-mur aytışuudan kiyin Kellinin kontorunda tünkü
keñeşme ötüp jattı. Kellinin jumuşu başınan aşıp ketken, anın üstünö işi
oñunan çıkpay, kıyşañdap turgan bolçu. Al Billi Karti menen betteştirüü
üçün mından üç juma murun Denni Uorddu Nyu-Yorkton aldırgan, birok
Kartinin kolu sınıp, eki kündön beri sporttuk kabarçılardın közünö
körünböy, bekinip töşöktö jatat. Anı almaştıra turgan eç kim jok. Kelli,
Batıştın jeñil salmaktuu boksyörlorunun baarına telegramma jaadırdı,
birok alardın başka kelişimder boyunça betteşüülörü bolgonduktan kelüügö
koldoru tiybedi. Mına emi ança işenimdüü bolboso da, anın öçkön ümütü kayta
tutangansıdı.
— Kıyazı, sen, tartınçaaktardan emes okşoysuñ, — dedi Kelli Riveraga
karaar-karamaksan bolup.
Rivera jek körüp, jutup jiberüüçüdöy akıraya tiktedi, birok ireñinde
kamırabagandıgı bilinip turat. Al:
— Men Uorddu uzununan salam, — degen sözdü gana ayttı.
— Sulatarıñdı kaydan bilesiñ? Anın kanday muştaşkanın degi kördüñ
bele?
Rivera unçukkan jok.
— Al seni, eki közün jumup turup, bir kolu menen sulata muştayt!
Rivera iynin kuuşurup koydu.
— Emne, senin tiliñ baylanıp kalganbı? — dep koburadı kontordun
direktoru.
— Men anı uzununan salam.
— Degi sen mından murun biröö menen betteşip kördüñ bele? — dep suradı
Maykl Kelli.
Maykl direktordun bir tuuganı. «İelloustoundo» anın özünün totalizatoru 1
bar jana boksyörlordun betteşüülörünön köp akça tapçu.
Totalizator — at çabıştagı jana başka oyundardagı akçalay meldeş.
Rivera joop berüünün orduna anı akıraya karadı.
Sportsmen tüspöldöş jaş katçısı bırs külüp jiberdi.
— Boluptur, sen Robertsti bilçü beleñ? — dedi Kelli jımjırttıktı
birinçi buzup. — Men aga kişi jiberdim. Al azır kelet. Sırtkı kebeteñ közgö
komsoo, ançalık dameñ jok, oşondo da oturup anı kütkün. Men köpçülüktü
aldagım kelbeyt. Tamaşa emes — aldıñkı katardın biletteri on beş
dollardan satılıp jatat.
Roberts kızımtal bolup keldi. Al uzun boyluu, arıkçıray, jürüş-turuşu
kaşañ, jay süylögön adam bolçu.
Kelli anı-munu dep oturbastan, tüz ele iş jönündö süylödü.
— Ugup turuñuz, Roberts, siz mına bu kiçinekey meksikalıktı taap, boksyör
kılıp çıgardım dep maktangan eleñiz. Kartinin kolu sınganı sizge maalım
çıgar. Oşentip mına bu meksikalık arsız küçük Kartinin orduna çıgam dep
kökürögün koygulap jatat. Siz buga emne deysiz?
— Bardıgı jayında, Kelli, — dep al jay joop kaytardı. — Al
muştaşuuga jarayt.
— Siz, mümkün, al Uorddu urup jıgat deersiz? — dedi Kelli kakşıktap.
Roberts bir az oylonup kaldı.
— Jok, men antip ayta albaym. Uord — çeber boksyör, ringanın 1 padışası.
Birok Riveranı buydamga keltirbey seleytüügö anın çaması kelbeyt... Men
Riveranı jakşı bilem. Bul apkaarıbagan adam, eki kolu menen teñ birdey
jakşı muştayt. Al sizdi kayak jagınan bolbosun uzunuñuzdan sulatat.
— Anın baarı arzıbagan iş. Andan körö, al eldi kanaattandıra alabı,
jokpu? Mına uşul jagı kerek. Siz ömür boyu boksyörlordu tarbıyalap östürüp
jana maşıktırıp keldiñiz. Men sizdin oy-pikiriñizge toluk baş iem. Birok,
el buga jumşagan öz akçasına ırakattanıp ketkisi kelet. Oşol ırakattı bul
bala elge körsötö alabı?
— Sözsüz, al turmak, bir topko çeyin Uorddun esin ayabay oodarat. Siz bul
balanı bilbeysiz, a men bilem. Al — menin açkan jañılıgım. Apkaarıbagan
adam! Anık löktün özü! Bul tubasa talant menen taanışkandan kiyin Uord ayabay
tañ kalat, anı menen birge siler da tañ kalasıñar. Al Uorddu uzununan salat dep
men talaşpaym, birok al silerge bir keremet körsötöt! Bul jañı çıgıp
kelatkañ jıldız!
— Eñ jakşı, — dep Kelli özünün katçısına buruldu da: — Uordgo telefon
çalıñız. Ilayıktuu birdeme tabılıp kalsa, çakırtamın dep anı eskertken
elem. Al azır uşuerde, «İelloustoundo». El arasında kekireyip, özünö atakdañk çogultup jüröt. Anan Robertske kayrılıp: — İçkilik menen kandaysız?
— dep suradı.
Roberts viskadan jutup alıp, sözgö kirdi:
— Bul balanı kandayça takşaltkanımdı men sizge ali aytıp bere elekmin.
Mından eki jıl murun al maşıguu zaldarında payda boldu. Men Preyndi
Dileni menen betteştirüügö dayardap jürgöm. Preyn — abdan açuuluu adam.
Irayımduuluktu andan kütüügö bolboyt. Al Dilenini jakşı ele töpöçtödü,
andan kiyin öz ıktıyarı menen betteşe turgan adamdı izdep, eç taba albay
koydum. Ayla ketti. Oşentip turganda, kütpögön jerden uşul ar kimdin
tepsendisinde jürgön meksikalık aç-jılañaç bala közümö çaldıgıp kaldı.
Men anı şap karmap alıp, meeleydi kiygizip, daroo işke çektim. İylengen
kayıştay çıdamkay, birok küçü azıraak. Anın üstünö bokstun erejesi jönündö
tırnaktay da tüşünügü jok. Preyn anı ayabay jançtı. Birok, kirpiginen tartsa
jıgılgıs bolup, arañ ele janı kalsa da, takır esten tañganga çeyin eki raund 2
Ring — boks ayantçası.
Raund — bokstagı kezek-kezegi menen ıkçam karmaşuunun möönötü.
çıdadı. Açka — mına oşondo da uşintti. Öz enesi taanıbaganday bolup betibaşınan tamtık kalgan jok, men aga jarım dollar berip, ayabay toyguzup, koyö
berdim. Anın tamaktı kanday jegenin körsöñ — şumduk! Körsö, eki kündön beri
oozuna naar albaptır. Emi mından arı al bıyakka baş bakkıs boldu go dep
oylodum. Anday bolup çıkkan jok. Ertesi ele künü al beti-başın kök ala kılıp
kayta keldi, birok dale bayagı jarım dollar menen bir jolu jakşı ookatka
toyuuga bel baylagan türü bar. Bara-bara al abdan küç aldı. Tubasa boksyör jana
şumduktay çıdamkay! Anda jürök jok. Anın jürögü jürök emes ele bir togolok
muz. Men bilgenden beri bul bala on ooz sözdü katarı menen süylöy elek.
— Men anı bilem, — dedi katçı . — Al sizdin kızıkçılıgıñız üçün köp
iştedi.
— Bizdin ataktuu boksyörlorubuzdun baarı anı menen betteşip, özdörün
sınap körüştü, — dedi Roberts anın sözün ırastap. — Oşentip, al
tigilerden köp nerselerdi üyröndü. Menin baykaşımda, al alardın dalayın
oodara salganday. Birok, anın jürögü bokstu jaktırbayt. Menimçe, al bizdin
kesipti tük süyböyt okşoyt. Menin baykaşımda oşondoy.
— Kiyinki aylarda al ar türlüü mayda klubdarda çıgıp jürdü, — dedi
Kelli.
— Ooba. Birok antüügö emne sebep bolgonun bilbeym. Je, balkim, ışkısı
tüşö kaldıbı? Uşul ubakıttın içinde al dalaydı urup jıktı. Boldu, bolbodu
aga akça kerek; kiyim-keçegi oñolbogonu menen akçanı jakşı ele köp taptı.
Aytor kızık neme! Kayda jürüp, kayda turganın, emne iştep, emne kılganın
jan bilbeyt. Jadasa, işke aylanışıp jürgöndö da, jumuştu bütöör zamat
közdön kayım bolot. Keede jumalap jitip ketet. Eç kimdin akıl-nasaatın
ukpayt. Buga kojoyun bolgon adam bat ele bayıyt; birok munu menen süylöşüü,
kelişüü kıyın. Köröörsüz, kelişim tüzgönüñüzdön kiyin bul bala akçanın
baarın akidey asılıp jürüp kolmo-kol aluuga tırışat.
Dal uşul kezde Denni Uord kirip keldi. Bul özünçö bir barıp turgan
saltanattuu keliş bolçu. Janına kojoyunu menen maşıktıruuçusun eerçitip,
ak köñüldüülük menen şattuuluktun bardıgın jeñüüçü kuyunday şuuldap kirip
keldi. Uçuraşuu, çukup tapkanday tamaşa, kurç sözdör oñgo da, solgo da ıksız
ırgıp, bardıgı külümsüröp tosup alçu. Çın köñüldön çıkpasa da, anın kılıkjorugu mına uşunday ele. Uord mıktı aktyör bolçu, oşonduktan öz oyunda
şattuuluktu iygilikke jetüüdögü eñ kımbat joldordun biri dep eseptey
turgan. Çındıgında bul aldı-artına sak, oor basırıktuu boksyör jana ayla
menen bayuunu közdögön köpös bolçu. Kalgandarının baarı antkorlonuu ele. Anı
bilgender je anı menen işteş bolgondor bul azamattı akça maselesinde barıp
turgan şıluun deşe turgan. Bardık özünö tiyiştüü maseleler talkuulangan
jerlerge özü katışçu, oşonduktan el, eerçip jürgön anın kojoyunun ançeyin
bir karakçı dep ataşçu.
Riveranın tüzülüşü kandaydır özgöçö ele. Anın kan tamırlarında jalgız
ispan kanı gana emes, anı menen birge indeets kanı da bar bolçu. Al ün katpastan
burçka jabışıp bılk etpey oturat. Tek gana anın kara közdörü oturgandardı
kıdırekeyinen ulam biröönün ireñine kadalıp, bardıgın körüp-bilip, sezip
jatkan sıyaktuu.
— Mınabu turbaybı! — dedi Denni, özünün boloçok betteşe turgan adamın
sınaganınday baştan-ayak karap çıgıp. — Salamatçılıkpı, eski taanış!
Közünün çaarı çıgıp, açuulanıp, Denninin salamına Rivera joop kaytargan
da jok. Bardık gringonu 1 anın kırtışı süyüüçü emes, al emi munu bolso bütkül
diti menen jek körüp kaldı.
Gringo — Koşmo Ştattarda turgan amerikalıktardı meksikalıktar uşunday ataşat.
— Mına oşondoy de! — dep Denni kuuduldanıp, özünün kojoyununa
kayrıldı. — Kalp aytpasam, uşu men dülöy-duduk menen betteşip jürböyün?
— Külkü basañdagandan kiyin, dagı kuuduldanıp: — Egerde silerdin
koluñarga arañdan-zorgo ilingeni uşul bolso, Los-Anjelos ayabay jakırlangan
okşoyt. Munu kaysı baldar bakçasınan alıp keldiñer?
— Bul mıktı jigit, Denni, işenip koy maga! — dep Roberts jaygaştıra
süylödü. — Munu jeñüü — sen oylogondoy ança oñoygo tüşö koyboyt.
— Anın üstünö bilettin jartısı satılıp da ketti, — dep muñkandı Kelli.
— Uşuga bolso da makul boluuga tuura kelet, Denni. Mından karaanduuraaktı
tük izdep taba albay koyduk.
Denni Riveraga dagı bir jolu tootpogondoy köz çaptırıp çıgıp, kürsünüp
koydu.
— Munu menen ançeyin gana alektenüügö tuura kelet, bolboso daroo janı
çıgıp ketpese boldu.
Roberts bırs külüp jiberdi.
— Akırın, akırın, — dep toktottu Denninin kojoyunu. — Sırın
bilbegen duşmandan ar kaçan zapkı jep kaluu mümkün.
— Boluptur, boluptur, al este bolot, — dep jılmaydı Denni. — Urmattuu
kalktın mookusun kandırış üçün adegende men anı menen maekteşe alışuuga
dayarmın. On beş raunddu kanday deysiz, Kelli?.. Andan kiyin anı nokaut 1 sogom
da!
— Boluptur, — dep joop berdi Kelli. — Birok, köpçülük çını menen
işengidey bolsun.
— Anda işke kirişelik... — dep, andan kiyin Denni içinen esep jürgüzüp,
bir azga toktolo kaldı. — Demek Karti menen boluçu betteşüüdögüdöy ele
jalpı jıyımdın altımış beş protsenti. Birok başkaça bölüştüröbüz. Maga
seksen protsenti jetet. — Anan kojoyununa kayrılıp: — Jetebi? — dep
suradı.
Tigil başın iykedi.
— Sen tüşündüñbü? — dep Kelli Riveraga kayrıldı. Rivera başın
çaykadı.
— Anda ugup tur, — dedi Kelli. — Jalpı akça — tüşkön jıyımdın
altımış beş protsenti bolot. — Sen jañıdan boksyör bolup jürösüñ, seni azır
eç kim bilbeyt. Denni ekööñör tömönküçö bölüşösüñör: seksen protsenti aga,
jıyırması saga. Bul adilettüülük bolot. Tuura emespi, Roberts?
— Abdan adilettüülük, Rivera, — dep ırastadı Roberts. — Senin ali
atagıñ çıga elek da.
— Jalpı jıyımdın altımış beş protsenti kança akça bolot? — dedi
Rivera bilgisi kelip.
— Mümkün, beş miñ, mümkün segiz miñ da boluşu ıktımal, — dedi Denni
tüşündürüügö aşıgıp. — İşi kılıp uşunun aylanasında. Senin ülüşüñö bir
miñden bir miñ altı jüz dollarga çeyin tiet. Men sıyaktuu ataktuu boksyördon
tayak jegeniñ üçün uşunça alsañ, bul jaman emes. Buga emne deysiñ?
Uşuerden Rivera alardı tañ kaltırdı.
— Kay jeñgenibiz büt baarın alabız, — dep al kese ayttı.
Jımjırttık öküm sürdü.
— Mına kızık! — dep akırı ünün çıgardı Uorddun kojoyunu.
Denni başın çaykadı da:
— Men başıman dalaydı ötkörgöm, — dedi al, — Men sudyadan je
aylanadagılardın eç kimisinen küdüktönböym. Men bayge jıyuuçular jönündö
jana keede kezdeşüüçü kuuluk-şumduktar jönündö eçteke aytpaymın. Bir gana
Nokaut — özörtö katuu muştap, turguzbay saluu.
aytaarım: men buga könö albaym. Jeñeerin jeñem. Kim bilet — mümkün kolumdu
sındırıp alambı? Je kimdir-biröö içirip, mas kılıp koyöbu? — dep başın
menmensip silkip koydu da: — Jeñsem da, jeñilsem da baarı bir — seksen
protsentin men alam! Siz emne deysiz, meksikalık? — dep suradı.
Rivera başın çaykap koydu.
Denninin küybögön jeri kül bolup, başkaça süylödü:
— Boluptur emese, meksikalık it! Açuuma tiydiñbi — dal emi men senin
başıñdı balja-balja kılamın.
Roberts akırın ordunan turup, eköönün ortosuna tura kaldı.
— Kay jeñgenibiz büt baarın alabız, — dep Rivera mostoyup turup
kaytaladı.
— Emne sen, mınça ele aytkanıñan kaytpaysıñ? — dep suradı Denni.
— Men sizdi uzunuñuzdan salam. Denni paltosun çeçe baştadı. Bul ançeyin
sır körsötüü ekenin anın kojoyunu jakşı bilçü. Emnegedir paltosu da
çeçilip ketken jok, bir azdan kiyin deerlik özünön özü soolukttu. Bardıgı teñ
anın çaçpagın kötörüp, anı jaktaşat. Rivera japadan-jalgız kaldı.
— Söz uk, akmak — dep Kelli tüşündürö baştadı, — Kimsiñ sen? Eç kim
emessiñ! Bar bolgonu — kiyinki ubaktarda birin-eki jergiliktüü
boksyörlordu jeñgeniñbi, anı biz jakşı bilebiz. Denni bolso ataktuu, mıktı
boksyör. Emki jolku betteşinde al çempionduk naamdı talaşat. Seni el bilbeyt.
Los-Anjeloston başka jerde senin kabarıñdı ukkan eç kim jok.
— Uşul betteşüüdön kiyin el sonun ugat, — dep Rivera iynin kuuşurup,
joop berdi.
— Uşu sen öz oyuñda meni jeñem dep turasıñ go? — dep Denni çıday albay
aykırdı.
Rivera başın iykedi.
— Özüñ ele oylop körçü, — dep Kelli ügüt-nasaat ayta baştadı. — Senin
atagıñdın çıgışına uşunun özü kança sebep ekenin baamdap körçü.
— Maga akça kerek, — dedi Rivera.
— Sen miñ jıl muştaşsañ da meni jeñe albaysıñ, — dep Denni kötörülö
süylödü.
— Anda emne üçün makul bolboysuñ? — dedi Rivera. — Egerde akça özü ele
kelip koluñuzga tüşüp jatsa, anı aluudan emne kaçasız?
— Jakşı bolot, men makulmun, — dep Denni şart ayttı. — Şaşpagın
dosum, seni ringada ölörçö kılıp iyleymin! Tapkan ekensiñ oynoy turgan
kişini! Şarttı jazıñız, Kelli. Jeñgen kişi akçanı büt alat. Munu gazetaga
jarıyalagıla. Bierde iş — öz ara arazdıkta ekenin da maalimdegile. Bu
balanın akesin taanıtam!
Kellinin katçısı jañı ele jaza baştaganda, Denni anı kütpögön jerden
tık toktottu.
— Tokto! — dedi da, Riveraga buruldu. — Tarazaga kaçan tüşöbüz?
— Çıgardın aldında, — dep joop berdi tigil.
— Eç kaçan anday bolboyt, betsiz bala! Egerde jeñgen kişi akçanı büt ala
turgan bolso, tarazaga erteñ menen saat ondo tüşöbüz.
— Anda jeñgen kişi büt alabı? — dep Rivera bışıktap suradı.
Denni ooba degendey başın iykedi. Masele çeçildi. Emi ringaga al
çımırkanıp, bardık küçü menen çıga turgan boldu.
— Tarazaga saat ondo, uşuerde tüşöbüz, — dep jazdırdı Rivera.
Katçının kalemi kaytadan jorgolodu.
— Bul, artıkbaş beş kadak degen söz, — dedi Roberts naarazılıgın
bildirip. — Sen aldatıp koydun, köp jeñildik berdiñ. Utturduñ. Denni emi
ögüzdöy küçtüü bolup kelet. Kelesoo! Al emi seni sözsüz uzunuñan salat. Jeñüügö
senin kiçinekey da ilinçegiñ kalgan jok.
Joop berüünün orduna Rivera anı akıraya jaman közü menen tiktep, tim
boldu. Başkalarga karaganda durus kişi dep jürçü ele, emi bul gringonu da jek
körüp kaldı.
IV
Rivera ringaga çıkkanda anı eç kim eles algan jok. Salamdaşuu iretinde
birin-ekiler kol çabımış boluştu. Köpçülük el aga işenbedi. Al uluu
Denninin çeñgeline tüşkön kozu sıyaktuu ele. Anın üstünö, el naarazı bolup
irenjip oturgan. El Denni Uord menen Billi Dartinin mookumdu kandıra
turgan kızık salgılaşuusun kütkön bolçu, al emi mınabu kebetesi ketken
kiçinekey jañı üyrönçük menen kanaattanuuga tuura kelip olturat. Dennini
jaktap, biröögö karşı eki, jadasa, üç kişi doo sayışa ketkeninen ele
köpçülüktün naarazılıgı aykın bilindi. Al emi eldin jürögü akça saygan
kişisin jaktaarı belgilüü.
Meksikalık jigit öz burçunda köpkö kütüp otura? berdi. Minutalar jay ötüp
jattı. Denni köpkö küttürdü. Bul anın murdatan berki amalı bolçu, birok anı
jaş üyrönçüktörgö ar dayım jazbay koldono turgan. Jaş üyrönçük mına
uşintip, özünün jeke korkunuçu jana tamekinin tütününö ıştalıp, köpçülük
menen japadan jalgız betme-bet oturup, özünön özü jüdöp bütçü. Birok, dalay
jolu sınalgan amal bul jolu öz atagın aktay algan jok. Robertstin aytkanı
çın çıktı: Rivera kebelip da koybodu. Jaratılış jagınan uşu
oturgandardın baarınan arı ötö nazik, arı açuuluu jana taasir berüüçü bolso
da alardı al bierde sezbesten otura berdi. Anın jeñilişi tuuralu aylanaçöyrönün joromol çeçimi anın kaparına kirip-çıkkan jok. Anın
sekundanttarı 1 bul kanduu oyundun balit taştandıları, sarkındıları,
abiyiri jok kıyanatçıl, kolunan iş kelbegen zeensiz gringolor ele. Öz
jagının sözsüz jeñile turgandıgına alar da şek sanaşkan jok.
— Emi közüñdü kara, esiñde bolsun, — dedi Spayder Hagerti anı eskertip.
Spayder başkı sekundant bolçu. — Mümkün boluşunça köpkö çıda —
Kellinin buyrugu uşunday. Bolboso, bul da jalgan oyun deşip büt LosAnjelosko çuu kötörüşöt.
Bulardın bardıgı köñül kötörüügö jardam bere albadı. Birok, Rivera eçteke
sezgen jok. Al bokstu jek körçü. Bul, jek körümçü gringolordun jek körümçü
oynu bolçu. Bul oyundu al maşıguunun ogu katarı açkalıktın ayınan gana
baştagan. Özünün boks üçün jaralgandıgın al eleske algısı kelçü emes. Bul
kesipti jek körçü. Huntaga kelgenge çeyin Rivera akça üçün betteşken emes,
birok munun oñoy oljo ekenine kiyin gana tüşündü. Al, adamzattın özü jek
körgön kesibinin çoñ iygiligine jetişken birinçi uulu emes ele.
İşi kılıp Rivera kıyalga berilip ubara bolup oturgan jok. Bul betteşte,
jeñip çıgarına al toluk işendi. Başka ılaajı jok bolçu. Aga uşunçalık dem
berip jatkan zor küç zaldagı jık-jıyma oturgandardın eç kimisinin üç
uktasa tüşünö kirip çıkpayt ele. Denni Uord akça üçün, oşol akçaga satıp
alına turgan oñoy turmuş üçün muştaşat. Emne üçün muştaşkanı jatkandıgı
Riveranın da köz aldınan sanalıp öttü. Uşul burçta özünün amalköy duşmanın
kütüp oturgan mezgilde, anın telmirgen köz aldında ukmuştuu jana
korkunuçtuu körünüştör sülük sıyaktuu jıljıp ötüp jattı.
Al Rio-Blanko gidrostantsiyasının appak dubaldarın kördü. Açıkkan jana
kıynalgan altı miñ jumuşçunun, on tsent üçün bir smenanı toluk iştegen
jeti-segiz jaşar baldardı kördü. Boyökçu-jumuşçulardın tirüü arbaktay
kupkuu öñün da kördü. Al, uşu tseh jönündö «özün özü öltürüünün kamerası» degen
atasının sözün estedi, antkeni — mındagı bir jıldık meenet ajal menen
Sekundant — betteşüülör mezgilinde boksyördu teylööçü kalıs adam.
barabar ele. Al özülörünün kiçinekey patiosun 1 jana enesin köz aldına
keltirdi. Enesi dayıma jupunu çarbaçılıgı menen alpuruşup, kolu boşoboso
da, et jürögün eljiretip, uulun bir mezgil erkeletüügö jana süyüügö eptep
ubakıt tapçu. Moskool, keñ dalıluu, uzun murut atasın köz aldına elestetti.
Atası bardık adamga süykümdüü mamile kılçu, anın jürögündögü joomart
süyüüsünün taşkını enege jana koroonun bir burçunda oynop jürgön kiçinekey
balaga da tögülö turgan. Oşol kezderde al Felipe Rivera emes, Fernandes ele: al
atası menen enesinin koşmo familiyasında jazıluuçu. Anın öz atı Huan bolçu.
Kiyinçereek al eköönü teñ özgörttü. Fernandes degen familiyanı politsiyanın
prefektileri2 menen jandarmaları ayabay jek körçü.
Barıp turgan ak köñül kayran Hoakin Fernandes! Al Riveranın közünö köp
elesteçü. Al ubakta bala eçtemege tüşünçü emes, birok emi jigit bolgon kezinde
artına kılçaygandan kiyin köp nersege tüşündü. Anın köz aldına atası
kiçinekey basmakananın tamga terüüçü kassasının janında turganday je
bolboso üstü kagazga jık tolgon stoldo oturup alıp kıyşık-kuyşuk joldordu
üzgültüksüz aşıgıp jazıp oturganday bolup körünöt. Jumuşçular top-top
bolup alaamattay karañgı tündü jamınıp, anın atasına kelişip, uçu-kıyrı
jok, uzakka añgemeleşkende al kiçinekey muçaço 3 töşögündö uktabay tıñşap
jatkan kızık keçterdi kaytadan başınan ötkörgöndöy boldu.
Kaydadır alıs jaktan anın kulagına Hagertinin ünü uguldu:
— Eç kaçan adegende ele jata kalçu bolbo. Buyruk oşondoy. Algan akçaña
jaraşa tayak jegin!
On minut öttü, birok Rivera ali öz burçunda oturat. Denni körünböyt: kıyazı,
Riveranı mümkün boluşunça taptakır jüdötüp bütöyün degen okşoyt.
Riveranın köz aldınan jañı körünüştör jılıp ötüp jattı. Zabastovka,
tagıraak aytkanda lokaut 4, sebebi Rio-Blankonun jumuşçuları Pueblodo
kötörülüşkö çıkkan öz boordoştoruna jardam berişti. Açkaçılık, toogo jerjemişterdi terüügö, ösümdüktördün tübün kazuuga, çöp-çar juluuga baruu —
alar mına uşular menen özök jalgap, kabırgaları kayışçu. Andan kiyinki
şumduktar: Kompaniyanın dükönünün aldındagı een jer, miñdegen arıp-açkan
jumuşçular, general Rosalo Martines jana Porfirio Diastın askerleri jana
mıltıktar, san jetkis ölüm-jitim... Alardın eç kaçan ünü öçpöy turganday,
jumuşçular tübölükkö öz künöösün özünün kanı menen juuy turganday köründü.
Dagı bir tün! Vera-Krustagı akulalarga jem kılıp jönötülgön araba-araba
ölüktör. Al azır oşol korkunuçtuu döbölördü kaytadan booru menen jılıp
aralap, atası menen enesin izdep jürgönsüdü, oşentip jürüp akırı alardın
tamtıgı jok ölüktörün tabat. Özgöçö enesi esinde kalgan: anın başı gana
körünöt, köödönün başka ölüktör basıp kalgan. Porfirio Diastın
soldattarının mıltıktarı kaytadan tarsılday baştadı, bala kaytadan jerge
jabışıp, kudum jaradar karışkırday arı jılıp ketti.
Tolkugan deñizdin şuuldaganına okşogon çuru-çuu kulagına şak dey tüştü,
oşol zamat janına bir top trener menen sekundanttardı eerçitip ortoñku
eşikten kirip kelatkan Denni Uorddu kördü. Oturgan el özü aldın ala ıygargan
baatırdı jeñişi menen kuttuktap, duuldagandan duuldap elöörüp ketti.
Bardıgı oşonun gana atın atap, jalgız oşonu jaktadı. Jadegende, kerme
arkandın astınan Denni lıp etip ringaga kirip kelgende
Riveranın_sekundanttarı da jılmayıp, köñüldönö tüşüştü. Anın ireñi
Patio — içki koroo (ispança)
Prefekt — kee bir burjuaziyalık ölkölördögü şaardık politsiyanın naçalnigi.
Muçaço — bala (ispança).
Lokaut — kapitalistterdin paydanı keböytüü maksatında öz işkanaların jaap, jumuşçulardı
işten massalık türdö boşotuu.
jadırap külümsüröödö, al emi Denni jılmaygan sayın anın jüzündögü ar bir
jeri, jadasa közünün kıçıktarı jana karegi da külüñdöp turdu. Düynö jüzü
buga okşogon ak köñül, jaydarı boksyördu eç kaçan körgön emes. Anın ireñi
jalpıga özün-özü maalimdep körsöttü, çınıgı jaydarılıktın jana eç kanday
koopsuz, bir jañsıl kötörüñkü köñüldün ülgüsü sıyaktuu ele. Al oturgandardın
baarın taanıçu. Al tamaşalap, külüp ringada turup dostoru menen baş iykeşip
salamdaşıp jattı. Art jakta oolagıraak oturup kalıp, öz kubanıçın közmököz turup oozmo-ooz ayta albagandar: «O, o, Denni» dep katuu kıykırıp
jatıştı. Izı-çuu, tınımsız kol çabuular beş münötkö çeyin sozuldu.
Riveraga köñül burgan eç kim bolgon jok. Anın barı-jogu takır eleske
alınbay kaldı. Spayder Hagerti gana olçoygon denesi menen aga eñkeydi.
— Üröyüñdü uçurup, akılıñdan şaşpa, — dep eskertti Spayder. — Ereje
esiñde bolsun. Akır ayagına çeyin çıda. Jatıp kaluuçu bolbo. Egerde jatıp
kalsañ, kiyim çeçüüçü jerde senin sazayıñdı koluña berüü bizge tapşırılgan.
Tüşündüñbü? Ölsöñ da muştaşasıñ — tok eteer jeri uşul!
Zalda şatırap kol çabıla tüştü: Denni teñtaylaşın karay bet alıp
barattı. Al eñkeyip Riveranın oñ kolun eki koldop alıp, selkildetip çın
jüröktön kıstı. Denninin jılmaygan jüzü Riveranın betine abdan
jakındadı. Mınday açık sporttuk sezimdin aykın belgisin körgöndö el dagı
duuldadı: betteşe turgan kişisi menen al öz bir tuuganınday kezdeşip
jatkan ele. Denninin erinderi kıbır etti, öz kulaktarı ukpagan sözdü el izgi,
tilekteştik kuttuktoo eken dep jorup, şattuu çuuldap koyö berdi. Şıbıragan
sözdördü Rivera gana uktu.
— Kana sen, meksikalık çıçkan, — dep tiştenip kışıldadı Denni
külümsürögön kalıbın jazbay, — azır senin janıñdı suurup albasambı!
Rivera kıymıldagan da jok. Öydö turbastan, otura berdi. Anın bardık jek
körüüsü köz karaşına çoguldu.
— Öydö tur, ittin balası! — dep oturgandardan kimdir biröö kıykırıp
jiberdi.
Köpçülük anın sportko ılayıksız kılıgın künöölöp, çuuldata ışkıra
baştadı, birok al oturgan ordunan kozgolgon da jok. Denni kayra artın karay
jönögöndö, anı kuttuktap dagı dürkürögön kol çabıldı.
Denni çeçinip bütöör menen, tañ kaluu, maktoo dobuştar uguldu. Anın tulaboyu körktüü, iykemdüü, sopsoo jana çımır, bulçuñduu bolçu. Terisi ayaldın
terisindey uuzday apapak jana upaday jumşak. Bul denede kelbettüülük,
çımırlık, iykemdüülük jana küç aykalışkan. Munu al tolup jatkan
betteşüülördö dalildegen. Bardık sporttuk jurnalda anın sürötün karşıterşi basıp çıgarıştı. Sokmo köynögün çeçüügö Spayder Hagerti Riveraga
jardam berip jatkanda, zalda ontoo çıgıp ketkensidi. Anın kara küröñ, küñürt
terisi anın tula-boyun dagı arık kılıp körsöttü. Bulçuñduu bolçu, birok
özünün teñtaylaşına karaganda jokko ese sıyaktuu ele. Birok, oturgan el anın
kökürögünün jazılıgın baykabay kaldı. Oşondoy ele, oturgandar Riveranın
bulçuñunun ar bir taramı ulam köz açıp-jumgança küçkö kelerin, Riveranın
talıkpastıgın anın bütkön boyuna temirdey küç berip turçu nerv
sistemasının kıldattıgın boolgolop bilgen emes. Köpçülük oturgandar on
segiz jaşar kiçinekey kara toru balanı gana körüştü. Denninin jönü bolso
bir başka. Denni jıyırma tört jaştagı jigit bolçu jana anın tula-boyu da
moskool adamdın tula-boyunday ele. Alar sudyanın akırkı instruktsiyasın uguu
üçün ringanın çok ortosunda turganda, bul ayırmaçılık andan beter közgö
çaldıktı.
Kabarçılardın arı jagında oturgan Robertsti Riveranın közü çaldı. Al
adattagıdan da masıraak, süylögön sözü murdagıdan da jay çıkkansıyt.
— Korkpo, Rivera, — dedi Roberts sozo aytıp. — Esiñde bolsun, al seni
jep koyboyt. Algaçkı kısımdan korkup keregi jok. Adegende korgongonsup, anan
uturlap, astın tosup jiberbey koy. Al seni mayıp kıla albayt. Özüñdü könügüü
zaldagıday ele karmay bil.
Rivera anın sözün ukmaksan bolup koydu.
— Tünörgön şaytandın balası! — dep Roberts koburap, janındagı oturgan
koñşusuna kayrıldı. — Takır özgörböptür, murda kanday bolso, oşo ele
boydon kalıptır.
Birok Rivera emi aylananı adattagı irenjigen, jek körüü köz karaşı menen
tiktebey kaldı. Anın köz aldına uçu-kıyrı jok kılkıldagan katar-katar
mıltıktar elestep, andan başka eçteke körünbödü. Eñ jogoru jaktagı baası bir
dollardık orundarga oturgan ar bir adam aga mıltık bolup körünüp jattı.
Anın bet aldında küngö kaktalgan, kunarsız Meksika çegi tartıldı; kuraljarakka kuştar bolgon, açıp-arıgan kalıñ el anı jeektep kaptap ketip
baratkansıdı.
Al ordunan öydö turup, öz burçunda kütüp turdu. Anın sekundanttarı kerme
arkandın astınan ötüp kelişip, kendir orunduktu alıp ketişti. Ringanın
tigi karama-karşı burçunda anı karap Denni turat. Koñguroo kagılar zamat,
karmaşuu baştaldı. Oturgan el tolkundap, uu-çuu bolo tüştü. Eç kaçan mınday
kurç baştalgan oyundu el körgön emes. Betteşkenderdin öz ara arazdıktarı bar
dep gazetalar tuptuura jazışkan eken. Denni teñtaylaşı menen özünün
ortosundagı aralıktın törttön üç bölügün bir gana sekirip, meksikalık
balanı jalmap-jutup jiberüüçüdöy kebetelenip bardı. Al Riveraga bir emes,
eki emes, on çaktı da emes, kuyunday uyulgugan taamay muştumdardı jamgırday
jaadırdı. Rivera körünböy kaldı. Al tajrıybaluu jana körünüktüü çeberdin,
ar kaysı burçtan, ar bir ıñgaydan turup taamay urgan jana seldey kaptagan
muştumdarının astına kömülüp kaldı. Al baş kötörö albay, bürüşüp, kerme
arkanga barıp jabışa tüştü; sudya eköönü araçalap, ajıratıp jiberdi; birok
Rivera oşol ele zamat kayra kerme arkanga barıp kepteldi.
Munu meldeş, betteşüü dep eç kim ayta albayt ele. Bul nakta tokmoktoo bolçu.
Boksyörlordun betteşüülörün kızıgıp körüüçülördön başkalar bolso algaçkı
minutalarda ele alda kaçan üröylörü uçup ketmek. Denni çını menen ele özünün
emnege jöndömdüülügün ukmuştuuday açık-aykın körsöttü. Betteştin akırkı
natıyjası kanday bolup bütörünö toluk közü jetken eldin öz süygünçügünö
kızıguusu çeksiz aşıngandıktan, jadasa, meksikalıktın tirüü barı-jogun da
baykabadı. Köpçülük oturgandar Riveranı takır esten çıgarıp koyuştu.
Alardın közünö al arañ ele çaldıgat, antkeni Denninin kaarduu kısmagı anı
elden daldaalap kalgan. Bir-eki minuttay ubakıt öttü. Bir maalda eki
boksyördun ortosu ayrıla tüşkön kezde, oturgandar meksikalıkka köz
çaptırıştı. Anın erdi jarılgan, murdunan tütüktöp kan agıp jüröt. Al bura
tartıp, kayra betteşke kirgende kantalagan arkasındagı arkandın tagı daana
köründü. Birok, anın bolk etip koybogon kökürögün, adattagıday sumsayıñkı
ottoy jangan közün oturgandar baykagan jok. Çempionduk naamga jetüügö
talaptangandardın dalayı öz küçtörün tekşerip, aga mınday muştumdardın
dalayın jumşaşkan bolçu. Al bulardın bir jolkusuna jarım dollar üçün je
jumasına on beş dollar üçün çıdoogo könüp kalgan. Bul oor sabak bolçu, birok
akırı jürüp al andan baar taptı.
Andan kiyin kütpögön jerden tañ kalarlık okuya boldu. Köz açırbay
aykalışkan muştumdar emnegedir tıp basıldı. Ringada jalgız Rivera gana
turat. Janatan beri atırılgan Denni çalkasınan tüşüp, sulk jatat! Al
teñselgen da jok, jerge jay ıçkınıp barıp jıgılbastan, tim ele et-betinen
ketti. Riveranın sol kolu menen kaptalga koygon muştumu anı köz açıpjumgança çalgı menen çapkanday uzununan saldı. Sudya Riveranı mınday
türtüp jiberip, mert bolgon alptın başına eñkeyip turup, sekundalardı sanap
jattı.
Bir az esin jıygandan kiyin Denninin bütkön boyu dirtildey baştadı.
Mınday taamay özörtö muştagan ubaktarda uu-çuu tüşüp, kubanıçtuu
kuttuktoolor menen tosup aluu boksyörlordun betteşüülörün ar dayım kızıgıp
körüüçülördün adatı bolo turgan. Birok alar azır tımtırs. Baarı kütpögön
jerden boldu. Zalda oturgandar içten tınıp, çıdamsızdık menen
sekundalardın esebin ugup jatkan kezde kütpögön jerden Robertstin:
— Al eki kolu menen teñ birdey işteyt dep men aytpadım bele, — degen
kubanıçtuu ünü zaldı jañırttı.
Beşinçi sekundada Denni oodarılıp, kömkörösünön jattı; sudya jetige
çeyin eseptegende ondu ayta elekte toguzdu aytkanda ele tura kaluuga kamdanıp,
çögölögön boydon dem aldı. Egerde on dep eseptegen mezgilde Denninin tizesi
jerden kötörülbösö, anda al jeñilmek jana betteşüüdön çıkmak. Anın tizesi
kozgolup, jerden öydö kötörülüp baratkan kezde al tikesinen turgan bolup
eseptelet jana oşol mezgilde Rivera anı kayradan özörtö koyuuga akıluu. Birok
Rivera iştin çır-çataksız, tazasın közdödü. Al Denninin tizesi jerden
kadimkidey öydö kötörülgön kezde muştoogo kamdanıp, Dennini toorup
oñtoyuna çıktı. Birok sudya ortogo tüşö kaldı. Sekundalardı da ötö jay sanap
jatkanın Rivera açık tüşündü. Bardık gringo, kala berse sudya da aga karşı
turdu.
Toguz dep sanaar zamat sudya Riveranı arı katuu türtüp jiberdi. Bul tuura
emes bolçu, birok Denni öydö turuuga ülgürüp, ireñine kaytadan külümsüröö
payda boldu. Al, bükçüygön boydon betin jana için kolu menen tosup korgop,
kaçırıp sala berdi. Ereje boyunça sudya anı toktotuuga tiyiş ele, birok al
antkeni jok jana Denni teñ taylaşına aç kenedey jabışıp kaldı, oşonu
menen birge sekund sayın öz boyuna küç jıyıp, es alıp jattı. Raund ayaktoogo az
kalgan. Egerde al akırına çeyin eptep çıdasa, anda es-uçun jakşılap jıyış
üçün toluk bir minut anın karamagında bolmok. Abalının kıyındıgına
karabastan, al kalp ele külümsürömüş bolup, eptep ayagına çeyin çıdadı.
— Bayagısınday ele külümsüröp jüröt! — dep kimdir biröö kıykırganda, el
da janduu külüp jiberdi.
— Bul meksikalıktın kandayça muştaganın şaytan bilip bolboyt! — dep
şıbıradı Denni trenyöruna, sekundanttar jan-alı kalbay üstünö tüşö kalıp,
anı sılap-sıypap, jatkan kezde.
Ekinçi jana üçünçü raunddar köñülsüz öttü. Ringanın taasıgan korolu jana
kuu Denni eptep ubakıttı ötkörüp, birinçi raunddagı jegen katuu muştumdan
oñoluş üçün arakettenip, kuulanıp jana amaldanıp jattı. Törtünçü raundda
al kadimkidey oñolup kalgan. Katuu zapkı jep, üröyü uçup kalsa da, denesinin
küçtüülügünön jana özünün kayratınan ulam esin jıyıp, küçünö keldi. Iras,
jaaldangan, kaarduu ıgın al kaytalap koldongon jok. Meksikalık bolso
ukmuştay karşılık körsöttü. Denni emi özünün bardık tajrıybasın, bar
bolgon ayla-araketin koldondu. Bul uluu ustat, ıkçam jana bilgiç boksyör
teñtaylaşın urup jıga albasına közü jetkenden kiyin, anı ayla menen
çarçatıp suy jıkmak boldu. Rivera bir jolu muştasa, al üç jolu muştap jattı.
Nokaut urup jıguudan körökçö, bul paydaluuraak ele. Antkeni korkunuç
muştumdardın sanında bolçu. Taluu jerge eki kolu menen birdey muştoogo
ukmuştay jöndömdüü bul balanı Denni bir çeti sıylay baştasa, bir çeti
andan korkup kaldı.
Riveranın korgonuu mezgilinde sol kolu menen kayra kayrıp uruusu Denninin
şaştısın ketirdi. Uşul ıktı al dembe-dem koldongon sayın Denninin murdu,
erinderi kanjalap ketti. Birok, Denni da dalay ıkmanı bile turgan. Mına
oşonduktan al çempiondukka bagıştalgan. Al uruunun türün muştaştın
mezgilinde özgörtö bilçü. Emi al jakın jerden, jaadıra muştoogo öttü, buga al
özü da özgöçö çeber bolçu, mına uşul ık aga Riveranın korkunuçtuu kayta
kayrıp uruusunan kutuluuga mümkünçülük berdi. Al meksikalıktı bir neçe
jolu eek, kursak talaştıra sogup, kökölötüp turup, andan kiyin jerge
sulatkanda, oturgandar udaa-udaa dürkürötö kol çabıştı. Sudyanın ubakıttı
ıldam sanay turgandıgın bilgen Rivera mümkün boluşunça bir tizesinde
çögölöp turup dem aldı.
Jetinçi raundda Denni iç talaştıra muştoonun akesin körsöttü, birok
Rivera aga jıgılbastan teñselip gana tim boldu. Añgıça Denni anın esin
jıygızbastan, ekinçi jolu özörtö muştap, arkanga arta salıp taştadı. Rivera
ıldıy jakta oturgan gazeta kabarçılarının aldına barıp kulap tüşköndö,
alar anı kayra brezenttin çetine jakın türtüp koyuştu. Sudya sekundalardı
ıldam sanap jatkan kezde Rivera bir tizesinde çögölöp es aldı. Arkandın tigi
jagında anı Denni añdıp turgan. Ortogo tüşüügö, je Dennini arı türtüügö
sudyanın niettengen kebetesi körünböyt. Oturgandardın kubanıçı koynuna
batpay duuldaşat:
Oşol kezde arı jaktan:
— Jaylap taşta anı, Denni, jaylap taşta! — degen biröönün kıykırıgı
uguldu.
Ulup-uñşugan bir üyür karışkırlarday bolup anı jüzdögön kıykırıktar
süröp ketti.
Denni kolunan kelgenin koldondu, birok Rivera toguz emes, segiz dep
eseptegende kütpögön jerden arkandın astınan şıp etip ringaga çıga tüştü.
Sudya kayradan kolunan kelişinçe Riveranı kakmalap, Denni anı muştap
kalgıday kılıp aga ıñgayluu şart tüzüügö arakettenip jattı. Mınday iş
adiletsiz sudyanın gana kolunan kelmek.
Birok Rivera algaçkı kalıbınan jazgan jok jana ulam bargan sayın ar
demege açık tüşünö baştadı. Bardıgı adettegidey bolup jattı. Bul jek
körümçü gringolordun biröö kalbay adiletsiz ele! Taanış elester kayra köz
aldınan ötö baştadı: erme çöldögü temir joldor, jandarmalar jana
amerikalık politsiyalar, türmö menen politsiyalık kıynooçu orlor, suu
tartmalardın janındagı kayırçılar — bulardın baarı Rio-Blanko menen
kötörülüştördön kiyinki ukmuştuu jana oor kıyınçılıktar bolçu. Ölködö
jürüp jatkan uluu kızıl revolyutsiya anın közünö jarkıragan saltanattuu jana
dañktuu köründü. Mıltıktar! Mına, baarı anın bet mañdayında turat! Jek
körümçü adamdardın ar biri — mıltık sıyaktuu bolup körünöt. Mıltık üçün
al ayabay salgılaşat. Al özü da mıltık! Al özü — Revolyutsiya! Al Meksika üçün
jan ayabay soguşat!
Riveranın kılık-jorugu oturgandardın kıjırın keltirdi. Emne üçün al,
özünö bagıştalgan muştumga turup berbeyt? Baarı bir al jeñilet, kuru beker
köşörö berüünün keregi emne? Riveraga jakşılıktı közdögöndör bar bolgon
kündö da eñ az bolçu. Ar bir salgılaşuularda sırdakana emes jakka da doo koyup,
meldeşkender uçuraçu. Bul jolu Denninin jeñeerine közdörü jetse da,
meksikalık üçün doo koygondor da boluştu: törtöö ongo jana biröö üçkö karşı
doo koyup jatıştı. Çın, alardın köbü Riveranın kaysı raundga çeyin
çıdarına meldeşişti. Anın altınçı je jetinçi raundga çeyin turuştuk
bere albastıgına ayabaganday köp akça sayıldı. Bul saam utup algandar
özdörünün tobokelge salgan işinin oñunan çıkkanına ayabay kubanışıp,
meksikalıktı kuttuktap kol çabıştı.
Riveranın jeñilgisi kelgen jok. Segizinçi raundda Denni aldırtan eek
talaştıra koyuunu kaytaloogo tırışıp, ayabay arakettendi. Toguzunçu raundda
Rivera eldi dagı bir jolu tañ kaltırdı. Al boy tireşe tüşkön mezgilde lıp
akırın boyun kiyin jıyrıp, çeginip turup, oñ kolu menen Dennini kabırgaga
koyup kaldı. Jalgız sudyanın esebine işengen boydon Denni jerge kulap
tüştü. Eldin üröyü uçup ketti. Denni özü kazgan orgo özü tüşköndöy boldu. Anın
oñ kolu menen iç talaştıra muştagan ataktuu ıkması öz başına tiydi. Toguzdu
eseptegenden kiyin turup kelatkanda Rivera aga katıluuga umtulgan jok. Rivera
turup kelatkanda ortogo tüşüügö niettenbey tim turuuçu sudya bul jolu janalı kalbay Riveranı kakmalap jiberdi.
Onunçu raundda Rivera «oñ kolu menen tömöntön» bel kurçoodon tartıp eek
talaştıra eki jolu muştadı. Denninin ayabay açuusu keldi. Al murunkusunday
külümsürögönün jazbaganı menen, özünün jaalduu ıkmasın kayradan koldono
baştadı. Katuu kısımga alganı menen Riveranı baş iydirüü anın kolunan
kelgen jok, al tügül dal oşol möndürdöy tögülgön jamgırday jaagan çabuul
ubagında Rivera anı üç jolu özörtö muştadı. Emi Denni akıl-esin murunkuday
tez jıya albay kaldı, al emi on birinçi raundda anın abalı kıyındagandan
kıyınday berdi. Birok, oşondon tartıp on törtünçü raundga çeyin al özünün
boksyörduk bardık sapatın jana ıgın koldonup, küçün ünömdöp sarp kıldı.
Andan tışkarı al tajrıybaluu boksyörgo gana belgilüü bolgon jaşıruun
mitayımdık ıkmalardı koldono baştadı. Al aram ñiet, amalduu işterdi
baştan-ayak paydalanıp çıktı: teñtaylaşının kolun koltuguna bekem kısıp,
anı dem aldırbay öz kol kabın anın oozuna tıktı; muştaşıp jatkan kezde da
kantalagan, birok külmüñdögön erinderi menen Riveranın kulagına adam
çıdagıs sözdördü şıbırap jürdü. Sudyadan baştap, oturgan eldin biri kalbay
Denni jagında bolup, anın oyundagını jaktaşıp, aga jardamdaşıp jatıştı.
Uşunday kütpögön okuyaga duuşar bolgondon kiyin Denni bardık küçün
akırkı jolu çeçüüçü sokkuga jumşoogo öttü. Bar bolgon önörün mına uşul
birden-bir, japadan-jalgız mümkünçülükkö jumşap jantalaştı: bar küçün
jumşap turup ayabay sokku berip, oşonu menen teñtaylaşınan demilgeni kolgo
aluu bolçu. Özünön murdagı ötö ataktuu bir boksyördun bir kezdegi koldongon
ıkması boyunça al oñ jana sol jagınan, karşı-terşi jana eekke muştoogo
tiyiş ele. Azırınça bul anın kolunan kelmek, antkeni — Denninin ali baskanturganı tıñ, kolunda küç bar bolçu.
Raunddardın arasında Riveranın sekundanttarı al üçün köp ança kam
körüşçü emes. Alar anın demikken öpkösünö abanı jakşılap jiberbesten,
sülgü menen ançeyin gana jelpimiş boldu. Spayder Hagerti çebelektep,
kübüröp-şıbırap akıl aytıp jürdü, birok anın akılın Rivera ukkusu
kelbedi. Aga baarı karşı boluçu. Çıkkınçılık anı jış kurçap turgan. On
törtünçü raundda al Dennini dagı özörtö muştap, sudya sekundalardı
eseptegençe alsıragan koldorun şaldaytıp es aldı. Bet mañdayındagı burçtan
şektüü kübür-şıbır ugula tüştü. Maykl Kelli Robertske barıp eñkeyip
kulagına birdeme şıbıraganı Riveranın közünö çaldıga tüştü. Riveranın
kulagı japayı mışıktın kulagınday şırp aldırbay uguuçu, — tigilerdin
sözdörünün üzündülörün anın kulagı ayañ-buyañ çaldı. Birok, dagı köbüröök
ukkusu kelip, teñtaylaşı turgan kezde anı atayın sürgülöp barıp, arkandın
takay janında salgılaştı.
— Oşentüü kerek! — degen Maykl Kellinin ünün uktu. Roberts başın
iykedi. — Denni jeñiş kerek... bolboso men ayabaganday köp akçadan ayrılgan
turam... bul işke men akçanı küröp saygan elem. Egerde al on beşinçi raundga
çeyin çıdasa — men anda küyüp ketem... Bala sizdin tiliñizdi alat. Bir ayla
kılış kerek.
Uşul minutadan tartıp Rivera eç kanday elestöölörgö köñül burgan jok.
Alar anı sızga oturguzgan jatışat! Al Dennini dagı bir jolu özörtö muştap,
eki kolun şaldaytıp, es aldı. Roberts ordunan öydö turdu.
— İşi büttü emi, — dedi al. — Jür öz orduña. Maşıguu ubaktılarında al
Rivera menen eç kaçan mintip buyra süylöşçü emes. Birok, Rivera anı jek
körüp, akıraya karadı da, Denninin öydö turuşun kütüp, kıymıldabastan
ordunda tura berdi. Andan kiyinki bir minuttuk es aluu ubagında Kelli Rivera
oturgan burçka jetip kelip:
— Koy, bul tamaşañdı, şaytan algır! — dep şıbıradı. — Jıgılıp ber,
Rivera. Menin sözümdü uk, keleçegiñdi öz moynuma alayın. Emki jolu Dennini
aldıña jıgıp berem, birok, bügün sen jıgılıp kalışıñ kerek.
Rivera ukmaksan bolup, makul dep da, jok dep da aytkan jok.
— Sen emne unçukpaysıñ? — dep açuulu suradı Kelli.
— Ansız dele utulasıñ, — dep Spayder Hagerti koştop ketti. — Sudya
jeñişti saga bere koyboyt, Kellinin tilin alıp jıgılıp kal.
— Jıgıl, bala, — dep Kelli kadalıp turup aldı, — men seni çempiondukka
jetkirem.
Rivera joop kaytargan jok.
— Çın aytam, jetkirem! Bu jolu maga bir jakşılık kıl.
Kagılgan koñguroonun ünü Riveraga jaman jörölgödöy uguldu. Oturgan el
eçteke baykabay kalgansıdı. Korkunuçtun kayda ekenin al özü da bilgen jok,
birok anın jakındap kelatkanın sezip turdu. Murunku işenimdüülük Dennige
kaytıp kelgensidi. Buga Rivera kooptono tüştü. Aga karşı bir şumduk iş
dayardalıp jatkan. Denni tartınbay kaçırıp kirdi, birok Rivera eptüülük
menen ketençiktep jattı. Anın teñtaylaşı klinçke 1 kızıl ele. Kıyazı bul
janagı oylonulgan kara niet işti iş jüzünö atkarış üçün kerek okşoyt.
Rivera ketençiktep, buytaganı menen, ertedir-keçtir klinçten da, aram niet
işten da kutula albasın sezdi. Eptep ubakıttı sozuuga bel bayladı. Denninin
birinçi ele kısmagında salgılaşuuga dayar ekenin körsötümüş bolgon menen,
eköönün köküröktörü jañı ele bolor-bolbos jakınday tüşköndö Rivera buytap
ketet. Oşol ubakıtta Denninin burçu jaktan: «Aramzalık kılba» dep çuuldap
jiberişet. Rivera alardı keleke kılgansıdı. Sudya emne kılardı bilbey
kaldı. Al jañı ele birdeme aytmakçı bolup, oozun taptap kelatkanda jogorku
katardan bir bala:
— Jarabayt, odono iş! — dep çıñıldagan içke ünü menen kıykırıp kaldı.
Denni Riveraga uguza süylöndü da, kayradan kaçırıp sala berdi. Rivera
ketençiktep ketti. Öz oyunda al mından arı kökürökkö muştabay turgan boldu.
Çın, mintip jeñişke ee boluu kıyın ele, birok al alıstan turup muştoo menen
jetüünü çeçti. Bolboso, baarı bir kiçinekey jerden kıntık taap, künöölögön
turuşat. Denni saktanuu, abayloo degendi koydu. Al çukul barıp salgılaşuuga
batına albay turgan balanı eki raund katarı menen ayabay şalkıldattı.
Rivera jalañ korkunuçtuu klinçten kutuluş üçün muştum artınan muştumdu
ondop-jıyırmalap jedi. Denninin uşul uluu sokkusunun mezgilinde el
duuldap, japırt ordunan tura kalıştı. Baarı teñ jindi bolup ketişkensidi.
Eç kim eçteke tüşüngön jok. Alar bir nerseni gana körüştü: alardın
süymönçügü jeñişke ee bolup jatkan!
— Jaltaktap kaçpay muştaş! — dep alar Riveraga açuulu kıykırıştı. —
Korkok! Jıyrılba, küçük! Jıyrılba! Jaylap taşta, Denni! Senin işiñ tuura!
Zal boyunça özün toktoo karmagan bir gana Rivera boldu. Kızuu kandık
jagınan bul oturgandardın içinen Riveradan aşkanı jok ele, birok
uşunçalık çoñ tolkundanuularga kanıkkan Rivera deñiz tolkununday bolgon
bul uu-çuunu keçki sokkon salkın jeldey da sezgen jok.
On jetinçi raundda Denni öz oyun işke aşırdı. Anın salmaktuu muştumunan
Rivera mekçee tüştü. Koldoru şaldayıp, tömön tüştü. Al sendirektep artka
ketençiktedi. Oylogon oyuma jettim, emi andan demilgeni aldım dep oylodu
Klinç — bokstogü ereje buzuunun bir türü: teñtaylaşının kolun je tula boyun kıymıldatpay
koltuguna kıpçıp turuu.
Denni. Birok, Rivera mitayımdık menen alaksıtıp turup Dennini jaak
talaştıra ekinçi turgus kılıp muştadı. Denni jerge suladı. Al üç jolu
turuuga araket kıldı ele, Rivera üç jolu teñ jatkıza muştadı. Eç kanday sudya
munu natuura dep ayta almak emes.
— Bill, Bill, — dep Kelli sudyanı jalooruy tiktedi.
— Men emne ayla kılam? — dep sudya ökünö joop berdi.
Kımınday kıykım taba turgan jeri jok. Denni ar bir muştum sayın
jıgılıp, çımırkanıp kayra öydö turup jattı. Kelli jana ringanın janında
çukul turgandar, Denninin sekundanttarı jeñilgendikti moyundarına albay,
sülgünü dayar karmap turuşkanına karabastan, tokmoktoonu toktotuu üçün
politsiyanı çakıra baştaştı. Koomay eñkeyip arkandın astınan kirip
kelatkan kebi-sını jok olçoygon politsiyanı Riveranın közü çaldı. Bul emne
degen joruk? — Bul gringolordun kanday gana mitayımçılıktarı bolboyt
deysiñ! Denni ordunan turup, Riveranın bet-mañdayında mas kişidey teñselip
arañ turgan. Politsiya menen sudya Riveranın janına jup çurkap jetişkende, al
akırkı jolu muştap jiberdi. Bokstu toktotuunun da keregi jok ele: Ordunan
turuuga Denninin darmanı kelbedi.
— Sana! — dep karıldap kıykırdı Rivera.
Sudya eseptep bütköndön kiyin sekundanttar Dennini öz burçuna kötörüp
ketişti.
— Jeñiş kimdiki? — dep suradı Rivera. Sudya Riveranın kolun koşköñül
jogoru biyik kötördü.
Riveranı eç kim kuttuktagan jok. Al öz burçuna jalgız bardı, jadegende
aerge sekundanttar orunduk da kamdap koyuşpaptır. Al arkanga süyönüp turup,
sekundanttardı jutup jiberüüçüdöy tiktedi da, andan kiyin on miñ gringonu
büt körmöyünçö ulam arı-arı köz çaptıra berdi. Anın eki tizesi kaltıraptitirep, ayabay çaalıkkandıktan soluktap jiberdi. Jek körümdü adamdar köz
aldında kılkıldap jılıp, teñselip turdu. Oşol zamat — bul mıltık ekenin
al estey koydu! Bul mıltıktar aga taandık! Revolyutsiya ulana beret!
1911-j.
JOMOKTUN AYaGI
Karta oynogondor karagaydan kolgo somdolup jasalgan stoldun odur-budur üstü
menen kartanı baskan sayın özdörün karay jıldırıp ubara bolup jatıştı. Baarı
jalañ köynökçön, betterinen ıldıy şorgolop ter agıp turat, birok kalıñ çarık
menen jün baypaktar kandaydır suukka turuştuk bere albay buttarı kakşayt. Bul
kiçinekey üydögü aba ırayının ayırması mına uşunday boluçu. Yukon temir meşi
kızargança duuldap küyüp jatsa da, andan segiz kadam aralıkta — eşikke jakın
jerge, ıldıyraak kagılgan jıgaç tekçedegi bugunun jana çoçkonun çala tuzdalgan
etteri zıñkıyıp toñup turat. Eşiktin tömönkü üçtön bir bölügün muz kaptap, jatuuga
ılayıktalgan sekinin arı jagındagı ustundardın koñuldarınan boz kıroo
jıltıldayt. Maylangan kagaz tartılgan terezeden jarık tiyip turat. Üydün iç
jagındagı anın ıldıykı katmarı adamdın deminen ulam terdep, ulam kayra toñup
oturup, kalıñdıgı bir elige jakın boz kıroo turup kalgan.
Oyundun şartı boyunça utturgan adam Yukondu çümkögön kalıñdıgı jeti fut muzdu
jana kardı balık uuloo üçün teşmek bolçu.
— Mart ayında suuktun mınday keskin küç alışı seyrek uçuray turgan nerse!
Kança gradus bolot dep oyloysuz, Bob? — dedi kartanı aralaştırıp jatkan adam.
— Kıyası, elüü beşke jetse kerek, bolboso büt altımışı boydon noldon tömönbü
deym. Kanday deysiz, doktor?
Doktor burulup, eşikke turgan muzdun kalıñdıgın ölçöp jatkansıp tiktep turup:
— Elüüdön jogoru boluuga mümkün emes. Je bolboso andan da tömön, kırk toguz
bolot dep aytuuga bolot. Kördüñbü, eşiktegi muz tigi «elüü» degen çiyimden saal-pal
jogoru çıgıp turat, birok oşol jogorku uçu da tüz emes, öydö-ıldıy. Al emi suuktun
küçü jetimişke jetkende muz tuptuura tört eli jogoru jılıp ketet, — dedi.
Al kartanı koluna kayra alıp, aralaştırıp jatıp, sırttan eşikti tıkıldatkan
adamga:
— Kiriñiz! — dep kıykırdı. Uzun boyluu, dalıluu şved kirip keldi. Anın kaysı
uluttan ekendigin, kaçan gana al meh kulakçının mınday alıp koyup, andan soñ sakalmurutuna toñup kalgan muz erigenden kiyin gana bilüügö mümkünçülük boldu.
— Uguşuma karaganda, sizderdin beketiñizderge doktor payda boluptur, — dep
şved oturgandarga kıdırata surooluu karap çıktı. Anın kıynalgan ireñinen uzakka
sozulgan oorunun jabırkatkan zapkısı körünüp turdu. — Men alıstan, tak Vayonun
tündük jakkı urandısınan keldim ele.
— Doktor menmin. Emne bolup ketti?
Adam joop berüünün orduna sol kolun alga sunup, ukmuştuuday barsaygan şişik
söömöyün körsötüp, bul balaaga kantip kiripter bolgonun mukaktanıp, baylanışsız
ayta baştadı.
— Kana apkeliñizçi, körüp-bagayın, — dep doktor çıdamsızdanıp anın sözün
böldü. — Koluñuzdu stoldun üstünö koyuñuz. Mınabu jerge, momunday!
Söömöyündö çın ele çoñ jara bar sıyaktanıp şved büjüröp, aytkandardı kıldat
orundatıp jattı.
— İ-i, taramışı tüyülüp kalgan turbaybı — dep doktor özünçö küñküldödü. —
Jalañ uşul üçün azap tartıp jüz mil alıstıktan uşuyakka keldiñbi! Köz açıp
jumgança orduna kele turgan iş. Karap turuñuz — emkiden kiyin munu eç ubarasız ele
özüñüz oñuna keltirip alasız.
Doktor alakanın jayıp, kolun jogoru kötörüp turup, tırışıp-bürüşkön mançanı
alakanı menen añdoosuzdan küç menen bekem bastı. Şveddin bakırganın aytpa!
Özünün ireñi da, kıykırganı da kandaydır bir japayı aybandın ününö okşoş bolçu.
Uşunçalık azap körsötköndügü üçün doktordu kaçırıp sala bere turganday
kebetelenip ketti.
— Boldu! Bardıgı jayında! — dep, anı doktor baykay koyup, şvedge kese jana öküm
süylödü. — Emi oorugan jokpu? İ — i, mına janıñ jay ala tüştü, çınbı? Mından arı
bul iş öz koluñuzdan da kelet. Strozers, kartanı siz tartasız! Jañılışpasam,
janakı saamdı biz utkanday bolduk eleŞveddin mañıroo kebetesinen janı-jay alıp, es akılın jıyganı baykalıp turdu.
Oorubay kalgandan kiyin al söömöyün kayta-kayta bügüp-jazıp tañ kalıp, köpkö karap
kördü da, andan kiyin çöntögünön bir baştık altın suurup çıgıp:
— Kança? — dedi.
Doktor başın keskin çaykap:
— Eçtekenin keregi jok. Men akı alıp körgön emesmin. Jürüş sizden, Bob, — dedi.
Şved turgan ordunda emne kıların bilbey bir az kaysaktap, anan söömöyün kayra
tegeretip karadı da, doktorgo jaydarı tiktep turup:
— Siz jakşı adam ekensiz. Degi ısımıñız kim bolot?
— Lindey, doktor Lindey, — dep Strozers anın orduna joop bere saldı doktordun
açuusuna tiyip albasın dep.
— Keç kirip kaldı, andan körö mında konup alıñız. Uşunday suukta kantip jol
jürösüz? Bizde bir kişilik boş orun bar, — dedi doktor karta tartkanı
aralaştırıp jatıp şvedge karap.
Doktor Lindey — betteri şişiñki, erinderi juka, çaçı kara, sımbattuu jana
küçtüü adam bolçu. Anın sakal-murutu alıngan jılmakay kubarıñkı ireñinde eç bir
oorunun saldarı jok ele. Al şaydoot jana tak kıymılday turgan. Karta oynogondo da
başkalarga okşop oylonup oturbastan, ıldam jürüüçü. Balbıldagan kara közdörü
adamdı karaganda jumurunan beri körüp jatkanday kadala tüşüp, teşe tikteçü. Anın
tatınakay, kaltıldagan koldoru eñ kıldat işter üçün gana jaralganday ele. Közgö
çaldıgar zamat alarda küç bar ekendigi baykalıp turçu.
— Dagı biz uttuk! — dedi, al üstöktü jıyıp alıp jatıp. — Emi bank oynorubuz
gana kaldı, kimibiz muz oyör ekenbiz kep mına oşondo!
Eşikti kimdir biröö dagı tıkıldattı, doktor bu jolu da:
— Kiriñiz! — dep ünün katuu çıgardı.
— Kebetesi uşul bankanı bütürtpöyt okşoytko, — dep küñküldödü al eşik açılar
zamat. — Sizdin emneñiz ooruyt? — Bul suroo tıştan kirgen adamga tiyiştüü bolçu.
Jañı kelgen adam kançalık süylöögö arakettense da, erinderi kıymıldoogo
jaragan jok, antkeni — suukka karışkan jaaktarı açılbadı. Kıyası, jol jürgönünö
köp kün bolgon okşoyt. Bet terisi bir neçe jolu üşügönbü, karayıp da ketiptir.
Murdunan eegine çeyin jış muz dem algandan ulam erip, payda bolgon kiçinekey gana
jılçık körünöt. Mına uşul jılçıktan çılımının sargıç tükürügü jerge
tüşpöstön, jelimdey ulam-ulam biri-birine jabışıp, özünçö toptop sakal sıyaktuu
ıldıy salañdap, muz bolup toñup kalgan.
Al ün çıgarbastan jılmayıp başın iykep, süylöögö joltoo bolgon muzdar
batıraak erisin üçün meşke jakındadı. Erigen togolok muzdardı kolu menen
sıdırıp taştap jattı— Men özüm kulandan soomun, — dedi al akırı. — Birok kokus silerdin
kompaniyañarda doktor bolup kalsa, anda anın abdan keregi tiyip jatat. Littl Pekodo
bir adam ilbirs menen karmaşıp, katuu mayıpka uçurap kaldı.
— Alıspı? — dep surap kaldı doktor Lindey.
— Jüz mildey keletko.
— Okuyanın ortosunan kança ubakıt öttü?
— Men bıyakka üç kün jol jürdüm.
— Abalı kanday ?
— Akıregi çıgıp ketiptir... Bir kança kabırgaları sınıp ketken okşoyt. Bütkön
boyunan tamtık jok, beti-başı gana soo. Ötö oor eki-üç jaraların biz ubaktıluu
eptep jamamış bolduk, taramıştarın içke jip menen biri-birine jetkirip, ulap
bayladık.
— Mıktapsıñar emese! — dep doktor külümsürödü. — Kaysı jerinde al jaraları?
— Kursagında.
— Anda iş bütüptür.
— Jok, tük işi bütpöyt! Biz obolu jaralardı janagı kurt-kumurskanı uulandıra
turgan suyuktuk menen juup tazaladık, andan kiyin gana, oşondo da ubaktısınça tigip
koyduk. Başka eçteke tabılbay aylabız ketkenden kiyin iç kiyimderden jip çubap
alıp, alardı da aligi darıga jakşılap çaykadık.
— Emese anı ölgön kişi dep eseptey bergile, — dep doktor tıyanak çıgarıp,
kartanı jıyıştıra baştadı.
— Kayda, al ölböyt! Anday kişilerden emes! Al menin doktor alıp kelgeni
ketkenimdi bildi jana siz bargança sözsüz turuştuk beret. Ölümdün aga küçü jetpeyt.
Men anı bilem.
— Kulgunanı kantip ayıktıruu boyunça hristiandık ilimdi aytıp turganın
karaçı? — dep doktor bırs küldü. — Degi çının aytkanda anı menen emne işim bar.
Men mınday işke kiyligişpeymin. Közü jumulgan kişi üçün, elüü gradus suukta jüz
mil jol jürüü oyuma eç kirip çıkpayt.
— A men sizdin bararıñızga sözsüz işenemin! Aytıp jatpaymınbı, anın köz
jumayın degen tük oyu jok!
Lindey başın çaykadı.
— Uşunçalık alıs jerden kelgeniñiz beker gana ubarakerçilik. Andan körö bügün
mında konup ketiñiz.
— Eç mümkün emes! Biz on minutadan kiyin bul jerden kayra jönöybüz.
— Siz kanday ele aytkanıñızdan kaytpay, öz oyuñuzga katuu işenesiz? — dep
doktor kors suroo berdi.
Mına uşu jerden Tom Dou ömüründö birinçi jolu sözdü uzakka sozup, joburatıp koyö
berdi.
— Sebebi, siz bul jerden jönöştön murun toluk bir juma oylonup anan
barganıñızga çeyin da al sözsüz turuştuk beret. Anın üstünö janında ayalı bar.
Bolgondo da azamat ayal eken — közünö bir jaş alıp koygon jok, demek al da ömürün
sozuuga jardam beret. Eköö biri-birin janınday süyüşöt. Küyöösünö okşop.
kayrattuu. Egerde küyöösü alsırap ölümgö bagınıp baratsa, ayalı anın janın
çıgarbay alagdı kılıp turuuga kudureti jetet. Ölümgö baş iybesine kepil boloyun,
küyöösü sözsüz çıdayt. Siz bargança tirüü boloruna 3 untsiya 1 altın sayamın, makul, eger
siz uttursañız 1 ele untsiya altın beriñiz. Jeekte menin it çanam çegilip dayar turat.
Eger on minutadan kiyin jönöögö makul bolsoñuz üç küngö jetpey jetip barabız,
antkeni kayta ketkende çıyır menen jüröbüz. Boluptur emese, men itterge barayın,
sizdi on minutadan kiyin oşoerden kütüp alam. Dou tumagının kulakçındarın
tüşürüp, meeleyin kiyip, eşikke çıktı.
— Bu oñbogordu bıyakka kaysı şaytan aydap keldi ele! — dep Lindey şart
jabılgan eşikti eerçiy karap, açuuluu kıykırdı.
II
Oşol ele tünü jıyırma beş mil jol jürgöndön kiyin tün bir top bolup kalgan
kezde Lindey menen Tom Dou örüügö toktoşup, özdörünö ubaktıluu jay kuruştu.
Talaaga jay kuruu ançalık dele tataal da emes jana özülörünö taanış bolçu; kardın
üstünö ot jagıp aga karagaydın mayda butagın kalıñ töşöp, anı jıluu meh odeyaldar
menen jaap, töşöktü çoguu salıp, jıluuluk saktalıp ılımta bolsun üçün, anın art
jagınan brezentti çoyö kerip koydu. Dou itterge tamak berip, muz çaap jana ot jagış
üçün butak kertip keldi. Suukka beti-başı çımırap, tızıldagan Lindey otko
jakınıraak oturup, ookat dayardoogo kirişti. Ookatka lıkıya toyup, çarıktar
kurgagança bir-birden kanja çegişkenden kiyin odeyalga oronup, sulk uykuga kirişti.
Erteñ menen suuk mezgilsiz ıldıylay tüşüptür, Lindeydin esebi boyunça suuk 15
graduska çeyin basañdap, anan kötörüldü. Buga Dounun tınçı ketip, egerde kündüz
jazgı ala-şalbırt baştalsa, anda alardın jolundagı tereñ jardı suu taşkındap,
jaypap keterin doktorgo tüşündürdü. Al emi jardın eki jak kırlarının biyiktigi
bir neçe jüz fut, kee jerleri miñdep da ketet. Jar menen çıguuga bolot, birok ubakıt
köp ketet.
Al künü keçinde alar karañgı, tünt kapçıgaydan ıñgayluu jay alışıp, kanja çegüü
mezgilinde jaydın ısıgın kadimkidey sezişkenin kep salıp oturuştu. Kiyinki
jarım jıldın içinde bügün birinçi jolu gradus nöldön jogoru turgandıgına eköö
birdey işenişti.
— Bu alıskı Tündüktö ilbirsti körmök tügül, anı bir da adamdın kulagı çalgan
emes, — dep Dou sözgö kirdi. — Rokki anı «kuguar» dep atayt. Birok men özübüzdün
Kerride munun dalayın jaylagam. Oregon ştatında, — menin tuulgan jerim oşoyak,
— anı ilbirs dep ele ataşat. Aytor, ilbirspi je kuguarbı, emne dese oşo dep
ataşsın, işi kılıp men mınday çoñ mışıktı ömürümdö körgön emes elem. Tim ele
şumduk! Uşunçalık alıs jakka anı emne aydap kelgenin oylop jatıp akılım ayran
boldu.
Lindey sözgö aralaşkan jok, sebebi töbösü menen jer süzüp, ürgülöp arañ oturgan.
Ottun janındagı jıgaçtın üstünö jayıp koygon anın çarıgınan buu bulap çıgıp
jatat, birok anı baykap başka jagına oodarıp da koyuuga jaragan jok. İtter kardın
üstündö bürüşüp uktap jatışat. Jıgaçtın kee kezde çartıldap küygönü gana
aylanadagı tereñ tınçtıktı belgilegensiyt.
Lindey emnegedir, kokustan közün aça salıp, Dounu karadı. Dou da anı tiktep,
başın iykep koydu. Eköö teñ kulaktarın türüştü. Kandaydır alıs jaktan küñürt,
düñgürögön korkunuçtuu dabış ugulup, köp uzabay ukmuştuuday uu-duuga jana kürstarska aylandı. Bargan sayın küçöp toolordun çokusun basıp ötüp, tereñ
kapçıgaylardı attap, too-tokoydu japırıp, taştın arasındagı içke kızıl
karagaylardı kıyratıp, ulam jakındap kelattı. Jolooçular bul jañılıktın jayın
aldan ele tüşünüştü. Jazdın jıtı menen tolgon şuuldagan katuu, birok jıluu
şamal kolomtodogu ottu uyulguta asmanga uçurup, zuuldagan boydon ötö çaptı. Çoçup
Untsiya — oorduk ölçömü. Bir untsiya 29, 86 grammga barabar.
oygongon itter şoñşoyup oturuşup, tumşuktarın öydö kötörüp karışkırça uzakka
sozup, muñduu uluştu.
— Bul Çinuk 1, — dedi Dou.
— Demek, emi özön boylop jüröbüzbü?
— Anançı. Kaşattagı joldon bir mil jürgönçö, özöndön on mil jürüü oñoy. —
Dou Lindeydi köpkö çeyin ıklasın koyup tiktep turdu da, anan sınagan sıyaktuu: —
Biz bügün on beş saat jol jürdük! — dep şamalga aralaştıra kıykırıp, kayta
unçukpay kaldı. — Dok, siz korkoktordon emessizbi? — dep suradı akırı.
Lindey joop berüünün orduna kanjasına tameki tolturup alıp, nım çarıgın
çoygulap, butuna kie baştadı. Bir neçe minuta ötköndön kiyin itter şamalga
termelip, çegilüü turdu; bardık emerekter, bügün paydalanılbagan meh odeyaldar
çanada jattı. Jolooçular bügünkü toktogon koşton tün jamınıp jolgo çıgıp,
mından bir juma murunku Dounun izine tüşüştü. Alar tañdı-tañ atkança ızıldagan
boroongo aralaşıp çaalıkkan itterdi küş-küştöp, sozulgan bulçuñdardı
çımırkanıp tüyüp, jürgöndön jürüp oturuştu. Uşintip dagı on eki saat jürgöndön
kiyin, uşul jıyırma jeti saat mezgildin içinde birinçi jolu ookattanuuga
toktoştu.
— Emi bir saatça çırm etip alsa bolot, — dedi Dou çoçkonun mayına kuurulgan
bugunun bir neçe kesim etin apıldata «küyşöp» jibergenden kiyin.
Dou joldoşuna bir emes, eki saat uktoogo mümkündük berdi, birok özü köz irmegen
jok. Ulamdan ulam ıgırılıp baratkan jumşak karga belgi salıp, çenöö menen ubara
boldu. Kardın erişi keskin baykaldı: eki saattın içinde üç eli basırılıptır.
Alıs emes jerdegi tuş taraptan suunun şıldıraganı ugulup, ulam şamaldın
agımına jogolup jattı. Littl Peko darıyası kışkı çümköödön boşonup, özünö
sansız kiçireek suulardı koşup-köböyüp, kulaktı tundurup, kürüldöp-şarıldadı.
Dou Lindeydi iyninen bir-eki jolu akırın kıymıldatıp oygoto albagan soñ,
katuuraak türtkülödü.
— Tim ele ölgön kişidey uktayt turbaysızbı? — dep tañdana süylödü. — Tim
koyso kança bolso da uktay bergideysiz!
Salıñkı kabaktın aldındagı çarçagan kara közdörü tiginin aytkan sözdörünö
ırakmat aytkansıdı.
— Mından köp uktaşka ubakıt jok. Rokki bolso ara joldo jatat. Anın jarılgan
kursagın özüm tikkenim jönündö sizge ayttım go. Dok! — dep közü jumulup ketken
Lindeydi kayta julkuldattı. — Dok, beri karañızçı! Men sizden surap jatam —
mından arı jürö alasızbı je jokpu? Ugup jatasızbı? Dagı bir azıraak basuuga
kuduretiñiz barbı dep surap jatam?
Türtkülöp turguzganda çarçagan itter ırıldap, tişterin şakıldattı. Ötö ele jay
jürüşköndüktön, bar bolgonu saatına eki milden jol basıştı. İtter suu kardın
üstündö ulam jata kalışat.
— Emi jıyırma mil jürgöndön kiyin kapçıgaydan çıgabız, — dedi Dou
joldoşuna dem berip. — Anan mınabu muz suunun tübünö çögüp ketse da bizge baarı
bir, antkeni jeek menen jüröbüz. Andan arı özü da koşko çeyin on mildey gana jol
kalat. İşi kılıp, dok, mındayça aytkanda, tükürügübüz jetkendey gana jer kalat.
Rokkini ayıktırgandan kiyin siz kayta üyüñüzgö kayık menen bir kündö ele zuu dep
jetip barasız.
Birok alardın çanasının astındagı muz bargan sayın jeekten alıstap, ajırap,
suu üstü-üstünö kılkıldap jogoru kötörülüp, opurtalduu bolo baştadı. Aligi jeekke
karmalıp turgan muzdun kee bir jerlerin suu jaba koyup, betin jaypap, çilkildegen
suu kar menen muzdu çalpıldatıp keçip jürüü ötö kıyın boldu. Taman astındagı
Boroon degen maanide.
Littl Peko katuu şarıldagandan şarıldadı. Aldı jaktan muzdun jarakası jana
kübürlör but şiltegen sayın uçurayt. Jolooçular ötö kıyınçılık menen alga
jılıştı, ar bir tüyşüktüü mil jeek joldogu on milge tatıdı.
— Dok, çanaga tüşüp, bir az tuk etip alsañız bolot, — dedi Dou.
Lindeydin kapkara közdörü aga ötö kekeerdüü kabılgandıktan, Dou ekinçi al
sunuşu jönündö ooz açkan jok.
Tüşkö jakın mından arı jürüügö bolboy turgandıgı toluk açık boldu. Suunun
ıldam agımı menen koşo ketken sal muzdar alige kıymıldabay turgan kelki muzdarga
urunup, alardı da kopşodu. Çoçulagan itter kañkıldap jeekti közdöy julunuşat.
— Demek, jogoru jakta bir jerden darıyanın muzu jarılgan eken, — dep
tüşündürö baştadı Dou. — Alar agıp jürüp oturup, akırı bir jerge kelip şıkalıp,
üyör bolot, aga jaraşa suu irimdep, minut sayın öydö kötörülö beret. Kıyası, eger
jarga çıguuga jarasak, jogorku, jeek jol menen jürbösök bolboyt okşoyt. Kana, dok,
kettik jogoru! İtterdi jan teri çıkkança kuuy beriñiz! Kanday ekeni tüşünüksüz —
Yukondo bolso muz keminde dagı bir neçe apta muñbay turat!
Eki jagı biyik jardın nak uşul kuuş jeri ötö tiptik ele. Andıktan öydö
tırmalap çıguuga daaşpay, jolooçular japısıraak jerin izdep, muzdun üstü menen
alga jürö berüügö majbur boluştu. Kırsıkka uçuramayınça kamarabay jürüp
oturuştu: çanaga çegilgen itterdin dal tamanının astındagı muz çatırap ekige
bölünö tüştü. Ortoñku eki it kübürgö küü dey tüşüp, aldıñkı baştap jürüüçü itti
suunun agımına koşo alıp ketti. Agımdın küçü menen muzdun aldına kirip ketken
bul üç it kalgan itterdi da kañkıldatıp ölümdü karay süyröp jenödü. Dou menen
Lindey çananı jiberbeske kançalık çımırkanışsa da, çana kübürdü karay
akırındap jıla berdi. İş köz açıp jumgança oñunan çıktı. Dou bıçagı menen
ortodogu çegilgen ittin jan kayıştarın kesip jibergende, kübürgö tüşüp, bir
zamatta közdön kayım boldu. Jolooçulardın butunun aldındagı muz kadimkidey
termelip, birde jeektegi muzga, birde askaga urunup talkalanganı arañ turdu. Çananı
jeekke alıp çıgar zamat, muz kañtarılıp, akkan boydon ketti.
Etti jana meh odeyaldardı ekige bölüp tañıp, çananı oşo jerge kaltırıştı. Dou
ooruraak tañgaktı iynine salganda, Lindey kapalana ketti, birok Dou da aytkanga
könö koygon jok.
— Tıyakta sizge iş jetişet. Andan körö jürüñüz, kettik! Kündüzgü saat bir çende
alar aydöşüdö tik öydö karay tırmalap çıgıp baratışkan. Keçki saat segizde tereñ
jardın çokusunan aşıp tüşüp, et-betinen ketişti da, bir saat but tartpay jatıştı.
Es algandan kiyin ot jagıp, bir kotelok kofe kaynatıp, bugunun etinen itapkan kuurup ookattanıştı. Lindey eki tañılçaktı teñ salmaktap
körüp, özünükü eki ese jeñil ekenine közü jetkende:
— Temirdey çıñ adam ekensiz, Dou! — dep tañdandı.
— Kim? Menbi? Tapkan ekensiz? Rokkini körsöñüz bolmok ele! Azamat dep mına
oşonu aytış kerek! Tim ele nakta bolotton, taza altından, andan da kımbat baaluu
metalldan, aytor düynödögü katuunun katuusunan jaralgan! Men toolukmun, birok aga
teñelüü kayda! Özübüzdün Kerride ayuu uuloogo çıkkanda men bizdin ayıldagı
jigitterdi ayabay suy jıkçu elem. Rokki ekööbüz birinçi ele jolu birge añga çıgıp
kaldık. Meni kara ter kısıp, «munu bir mış kılayın» dep oylodum. İtterdi
kınjıdan boşotup koyö berip, özüm da alar menen teñ jarışıp, tayöo jürdüm, Rokki da
menin artıman kalbay kelattı. Uşul köpkö çıdamak bele dep bayagıdan da tırışıp,
jan-alımdın barınça jürüştü körsöttüm beym! Birok, al eki saat ötköndön kiyin
dale murunkusunday ele artıman kalbayt — al turmak bış da debeyt. Anın üstünö
namıstana kettim. «Mümkün sen aldıga ötüp ketip, kanday jürüştü körsötörsüñ?» —
dedim. «Boluptur» — dedi. Çınında ele körsöttü! Men andan kalışkan jokmun, birok
kalp aytıp emne kılayın, ayuunu kolgo tüşürgöngö çeyin kıymıldarga kımınday
şaymanım kalgan jok.
Mınday adamga eç nerse turuştuk bere albayt! Al korkuu degendi bilbeyt. Ötkön
küzündö, boz kıroo tüşö baştagan kezde Rokki ekööbüz koşko kaytıp kelattık. İñir
kirip, köz baylanıp kalgan. Men dürmöttörümdü ak çilderge korotup, takır tügötköm,
a Rokkinin bir ogu kalıptır. Bir jerden Amerikada jaşooçu ayabagan zor, urgaaçı kök
ayuunu itter tokoygo kuup kirişti. Arası bar bolgonu üç jüz funt, al emi kök ayuunun
sırın bolso bilesiñ! Rokki mıltıgın betine karmay bergende men: «Koysoñçu,
jalgız oguñ bar, karañgı bu bolso, emneni şıkaalap jatasıñ, karoolgo ilinmek bele»
dedim.
«Emese, bakka çıgıp ket» — dedi al. Men bakka çıkkanım jok, birok kaypap tiygen
okko buurakandap açuusu kelgen ayuu tömön tüşüp kelgende — çınımdı ele aytayın,
Rokkinin sözün ukpaganıma ayabay ökündüm. Baleketke kalgandı oşondo kör! Andan arı
iş ogo beter teskerisinen ters aylandı. Ayuu çoñ dümürdün tübündögü tereñdigi tört
futtay kelgen añga sekirip tüşsö bolobu. Añdın bir jagı ötö tik, al jagınan itter
bara algıday emes: ekinçi jagınan bolso tik ıldıy kuyulma kum. Dal uşul jerden
itter tüz ele ayuuga soygolonup tüşüp barıştı. Kayta sekirip çıguuga bolboyt, ayuu
bolso alardı tıtıp taştagıday. Aylana badal, karañgı tün, bizdin bolso jalgız
ogubuz jok'
Rokki emne kıldı debeysizbi? Dümürdün üstünö tömön karay salañdap jatıp alıp.
kolundagı bıçagı menen ayuunu saygılap kirbedibi. Birok al ayuunun arka jagına
gana iliner-ilinbes jetip jattı, al emi üç it üçöö kümjam boluunun korkunuçunda
turdu. Rokkinin aylası tügöndü: antkeni itterge booru katuu açıdı. Dümürgö tura
kalıp ayuunun artkı şıyragınan alıp sırtka süyröp çıktı. Dal uşul jerde kimdi
kim kördü — ayuu, itter jana Rokki — kamır-jumur bolup, tomoloktoşup jönöştü!
Tömön karay jıyırma fut jerge çeyin ırıldap, sögünüp, çapçışıp barıp, tereñdigi
on fut suuga çulp dey tüşüştü. Ar kimisi sırtka bilgeninçe süzüp çıktı. Rokki ayuunu
kolgo tüşürö algan jok, birok itterin aman alıp kaldı. Rokki mına uşunday adam!
Egerde al birdemeni bettep kalsa, eç kim anı toktoto albayt.
Soñku örüün algan jerde Dou Lindeyge Rokki soñku kırsıkka kanday uçuragandıgın
aytıp berdi.
— Balta sapka jaraktuu kayıñ izdep özöndü boylop üydön jogoru bir milçe jerge
bardım. Kaytıp kelatıp ayuuga kapkan salgan jerde kimdir biröönün alek bolup
jatkanın uktum. Kandaydır bir mergençi kerekten çıkkandan kiyin al kapkandı
temir-tezek jıynagıçka ötkörüş üçün añga ırgıtıp taştaptır, Rokki anı oñdop,
işke jaratıp koygon. «Alek bolup jatkan kim boldu eken? — dep oylodum içimen. —
Körsö, Rokki menen anın inisi Garri eken. Kandaydır bir oyun oynop jatkansışıp,
eköö ulam kezek menen katkırıp külüp kalışat. Uşunday oyron bolgon tamaşanı
oylop taap emne kılat deym da! Kerriden da dalay ele şok jigitterdi körgömün, al
bul eköö alardın baarınan aşıp tüşkön nemeler eken! Kapkanga ayabaganday çoñ
ilbirs tüşüp kalıptır, mına oşonu alar çıbık menen kezekteşip murunga saygılap
oynop jatışıptır. Badaldan çıga kalıp karasam, Garri öz kezegin bütüp, çıbıktın
uçunan kıskartıp kesip, uzundugu altı dyuymday 1 çıbıktı Rokkige sundu. Uşintip,
çıbık ulam kıskara berdi. Mümkün bul oyundu siz ançalık dele korkunuçtuu emes dep
oyloşuñuz ıktımal. İlbirs ulam ketençiktep, kadimki ele prujinaday jıyrılıp,
jonun bükçüytüp çıbıktan ulam şamdagay buytayt. Kapkan artkı butunan çapkan
bolçu, birok ırgıp jabışa kaluunu minuta sayın kütüügö mümkün ele.
Açık aytkanda bular tüz ele ölüm menen oynop jatıştı. Ulam çıbık kıskarıp,
ilbirs bolso açuuluu bolo berdi. Akırı çıbıktın tört dyuymdan aşık emes dümürü
Dyuym — uzunduk ölçömü. Bir dyuym 2,54 santimetrge barabar.
gana kaldı. Rokkininin kezegi bolçu. «Koyçu, uşul oyundu toktotoluçu» dedi Garri.
«Emne üçün?» — dep suradı Rokki. — «Sen emi bir jolu ursañ, maga çıbık kalbayt da»
— dedi Garri. «Anda sen oyundan çıgasıñ, utuş meniki bolot» — dep Rokki
şıldıñdap joop berip, ilbirske jakın bardı.
— Közüñ jamandıktı körbösün! Mışık artka ketip, özünün altı fut uzundugun
boyuna katkanday bürüşüp, jıyrıla tüştü. Rokkinin kolundagı çıbıktın uzundugu
tört dyuym. Mışık şap apçıp aldı. Eköö mıkçışa ketti — kaysınısı mışık,
kaysınısı adam ekeni bilinbey budalanıp kalıştı. Atuuga bolboyt! Akırı kuday
jalgap Garri ıgın taap barıp, ilbirsti tamaktan arı bıçak menen bışıp aldı.
— Munun baarın murun bilgende, eç kaçan kelbeyt elem! — dedi Lindey.
Dou ooba degendey başın iykep koydu.
— Ayalı özü da aytkan bolçu. Bu kırsıktın kandayça bolgondugu jönündö sizge ooz
açpagın dep menden köptön köp surangan.
— Al emne jindibi? — dep Lindey açuulu suradı.
— Bul eki bir tuugan inisi da, özü da kandaydır şok nemeler, dayıma birin-biri
bolbogon oopay işke eeliktirişet. Ötkön küzdö agın suuda çabak uruşsa bolobu. Suu
bolso toñgok, muzdaktıgına tim ele janıñ közüñö körünöt, dagı suu kaymaktap kalgan
mezgil bolçu. Alar meldeşip jarışa süzüp jürüşöt. Oyuna emne kelse, oşonu kılışat
ko! Rokkinin ayalı da alardan kem kalbayt. Korkuu degen jok. Rokki uruksat berse ele
boldu — eçtekeden tartınbayt! Birok, Rokki anı abdan ayayt. Kanışaday bapestep,
oor jumuşka kımınday kolun tiygizbeyt. Oşonu üçün meni jana dagı bir adamdı
akını köp tölöp jaldap alışpadıbı. Akçaları topondoy bapırayt. Birin-biri
esten tanganday süyüşöt!
«Kıyası, uşuerde añçılık tüzük ötöt okşoyt, — dedi Rokki, bıltır küzündö uşul
jerge kelgenibizde. «Anday bolso, kelgile uşul jerge oturuktaşalı» — dedi Garri.
Men dayıma bulardı altın izdep jürüşkön nemeler go dep oyloçu elem, a bular uzun
kışta bir çılapçın kumdu juup tekşerip da körüşkön jok. Lindeydin kıjırı ogo
beter kaynap ketti.
— Akmaktardı tük körgüm kelbeyt! Kayta ketip kalsam beym!
— Jok, ante albaysız! — dep Dou işengendey karşı çıktı. — Kayta ketüügö jol
azıgıñız da jetpeyt. A kudaa kaalasa, erteñ koşto bolobuz. Mına emi akırkı jondu
aşıp, tömön karay tüşüp, üygö jetip barabız, Baarıdan da, siz üyüñüzdön köp alıstap
kettiñiz, ekinçiden men da sizdi uşu boydon koyö bere koybosmun!
Lindey kançalık çaalıksa da, kıjırı kelip, kara közdörünün çaarı çıgıp, ot
çagılışa tüştü. Dou özünün küçün özü jogoru baalap jatkanın seze koyup, kolun sundu:
— Beş ördöktü azıraak uçurup koydum okşoyt, künöömdü keçirip koyuñuz, dok!
İtterime içim keyip, oozuma kelgendi ottop, kiçine kapa bolup turam.
III
Bayagıda kırda köömp koyö taştagan zırkıragan burganaktan üç kün ötköndön kiyin
Lindey menen Tom Dou akırı şarkıragan Littl Pekonun jeegindegi jemiştüü
örööndögü alaçıkka kelip jetişti. Sırttan kirin kelgendikten kördöy karañgı
üydün içine Lindeydin közü üyür ala albay, anda jaşagandardı daana körö algan jok.
Eki erkek bir ayal bar ekenin gana bojomoldodu. Birok alarga kızıkpastan, tüz ele
sırkoo adam jatkan koykaga bardı. Al közün juump çalkasınan jatkan eken. Anın
çiyip koygondoy kaşı jana kara koçkul tarmal çaçı Lindeydin közünö çaldıga
tüştü. Arıktagan jana kanı kaçkan kumsarıñkı ireñi bukjuygan joon moynuna
karaganda ötö ele kiçinekey körünöt, birok kançalık jabırkasa da, ireñi sürötkö
tartıp koygondoy ajarduu.
— Emne menen juuduñar? — dep Lindey ayaldan suradı.
— Kadimki ele sulema 1 eritindisi menen.
Lindey ayaldı, andan kiyin ooruluu adamdı jalt karap, ordunan turgan boydon
kakıyıp katıp kaldı. Ayal dembe-dem entigip dem alıp jattı, birok emne üçün
ekenin jaşıruuga, bilgizböögö tırıştı. Lindey erkekterge burulup:
— Ketkile bierden! Jıgaç jarasıñarbı, je dagı başka iş menen alek
bolosuñarbı, aytor, bierde turbagıla! — dedi.
Alardın biröö ayarlap turup kaldı.
— Abalı eñ ele oor. Andıktan, men anın ayalı menen keñeşişim kerek, — dedi
Lindey.
— Men anın inisimin da, — dep tigil kıyıktandı.
Ayal andan birdeme ötüngöndöy jaloorup tiktedi.
Oşondo gana kejigesi ker tartıp jatıp, al eşikti karay jönödü.
— Men da çıgıp keteyinbi? — dep suradı keler zamat jıgaç oturguçka otura
kalgan Dou.
— Siz da.
Üydögülör büt çıgıp ketkençe Lindey ooruluu adamdı karmalap, küypölöktöp, ar
kaysı jerin körümüş boldu.
— Demek, bul senin Reks Strengiñdin özü turbaybı?
Ayal çını menen oşol ekenin taktoogo arakettengensip, jatkan ooruluu adamga köz
çaptırıp, anan ündöböstön Lindeydin közün tiktedi.
— Emne unçukpaysıñ?
Ayal iynin kuuşurup koydu.
— Aytkanda emne? Munun Reks Streng ekenin özüñ dale bilip turbaysıñbı.
— Irakmat. Birok, men anı birinçi körüp oturuşumdu saga eskertip koyöyun. Otur,
— dep ayalga oturguçtu jañdap, özü da oturdu. — Men ayabaganday çarçadım. Yukondon
bul jakka çeyin ali taş jol salına elek eken.
Al çöntögünön makisin alıp çıgıp, baş barmagındagı tikendi ala baştadı.
— Emne kılayın dep oyloysuñ? — dep ayal bir pastan kiyin surap kaldı.
— Kayta jolgo çıgıştan murun, obolu ookattanamın jana bir az es alamın.
— Men senden tigige jardam beriş üçün emne kılayın degen pikiriñ bar dep
surap jatam? — dep suradı ayal es-uçu jok jatkan adam jaktı başı menen jañsap
körsötüp.
— Eçteke.
Ayal koykanın janına basıp barıp, kayrattuu jana tarmal çaçtı kolu menen
sıladı.
— Sen munu öltüröm dep aytkıñ kelip turabı? — dep ayal jay süylödü. — Eç bir
araljı bolboston, öz jayınça ölö bersin degen turasıñbı? Egerde çın köñülüñ menen
kaalasañ, anı saktap kalış senin koluñdan sözsüz kelet.
— Kanday deseñ, oşondoy de. — Lindey az oylonup turup, anan kırıldagan külkü
aralaş: — Atam zamandan beri bul uçu-kıyrı jok düynödö biröönün ayalın ala
kaçkandardan köp ubaktarda tak uşunday jol menen kutuluşçu, — dedi.
— Sen adilet emes ekensiñ, Grant, — dep ayal jay süylöy baştadı. — Reks meni ala
kaçkan jok, men özüm munu kaalagan bolçumun. Bul köptön berki tilegim ekenin sen
alige tüşünböy jatasıñ. Kıskası, meni sen özüñ jogottuñ. Men aga öz ıktıyarım
menen kubangan boydon kettim. Anı azgırıp alıp kettiñ dep meni da künöölöögö
tiyişsiñ. Çın, biz ekööbüz kol karmaşıp, birge kettik.
Sulema — dezinfektsiya jana başka nerseler üçün koldoyuluuçu uu darı.
— Iñtayluu oylongon köz karaş! — dedi Lindey. — Menin baykaşımda, akılıñ
bayagıday ele kurç okşoyt. Balkim, Strengdin şayın uşul akılıñ ketirip jürbösün?
— Oylono bilgen kişi süyö da bilet...
— Oşonu menen birge jöndüü iş kıla bilsin da, — dep Lindey söz kıstıra koydu.
— Demek, menin tuura iş kılganımdı sen moynuña alat turbaysıñbı?
Lindey eki kolun öydö kötörüp:
— Şaytan baskırdıkı dese, akılduu ayaldar menen añgemeleşken mına uşunday
bolot! Erkekter anı unutup kalıp, kapıstan sözünön karmatıp koyuşat. Çın, sen aga
türdüü iştin başın aytıp oturup, anı özüñö boy sundurup algandıgıña tañ kaluuga
bolboyt, — dedi.
Ayaldın joop bergeni tigile karagan kök közdörünün külümsürögönünön bilinip
turdu. Anın bardık tula boyu ayaldın sıymıktanuusun dayın aykındadı.
— Jok, jok sözümdü kayta alamın. Sen barıp turgan kelesoo bolsoñ da, baarı bir
anı je kimdi gana bolbosun — öñüñ, kelbetiñ, bardık önörüñ menen özüñö
bagındırıp aluuga jaraysıñ!.. Munu başka bilbese da men bilem go! Şaytan
baskırdıkı dese, kaysı toonun başın aytıp jatam, degi oşol oyuman ketpedi.
Al dayım aptıgıp jana kıjırdanıp, bat-bat süylöçü da oyundagısın jaapjaşırbay tuurasın aytçu (Medj munu bile turgan). Ayal anın akırkı sözdörünö joop
kaytardı:
— Jeneva kölün ali unuta eleksiñbi?
— Anançı! Men aerde şumduktay baktıluu elem.
Ayal başın iykegende közü kılgıra tüştü.
— Kantken menen ötköndön alıs kete albayt ekensiñ. Senden suraganım, Grant,
esteçi... ekööbüz biri biribizge kim elek..bir ele minut... estep körçü... Oşondon
kiyin...
— İ-i emi meni özüñö uşuyagınan tartayın degen ekensiñ go — dep Lindey
jılmaydı da kayra barmagına ileşti. Tikenekti alıp çıgıp, anı nazarın salıp
karadı da, andan kiyin: — Jok, ırakmat. Dardañdagan samarityandıktın rolun
atkaruu kolumdan kelbeyt eken.
— Beytaanış adam üçün uşunçalık kıyın joldu basıp keldiñ da... — dep ayal
köşörgönsüdü.
Lindey akırı çıday albay:
— Egerde men munu ayalımdın oynoşu ekenin bilgen kündö, bir kadam şiltebes
elem, aga közüñ jetebi?
Birok, sen baarı bir bierdesiñ da..Karaçı, kanday abalda jatat! Emne deysiñ?
— Eçteme debeym. Al meni bülündürüp ketse, a men aga emne jakşılık kılışım
kerek eken?
Ayal birdeme deyin dep kamdanıp kelatkanda eşik tıkıldadı.
— Arı bargıla! — dep kıykırdı Lindey.
— Balkim, sizderge jardam kerektir?
— Ketkile deym, bir gana çaka suu alıp kelip eşiktin aldına koyup koygula.
— Sen anı... — dep ayal sözün bütürböstön kaltırap ketti.
— Juunamın.
Mınday taş boorlukka ayal ayrañ tañ kalıp, erinderin katuu kımtıp murçuydu.
— Beri karaçı, Grant, men bolgon iştin bardıgın anın inisine azır aytamın —
dep keskin ayttı ayal. — Strengderdin münözü bolso maga belgilüü. Egerde sen eski
joldoştuktu unutuuga jöndömdüü bolsoñ, men da estebeymin. Egerde sen eç çara
koldonbosoñ, anda Garri seni da kümjan kılat. Al gana emes, egerde men suransam, al
Tom Dounun dele kolunan kelet!
— Sen meni az bilgendigiñden opuzalap jatasıñ! — dep al ayaldı zekigendey
mostoyö karap, andan kiyin keleke jılmayıp turup: — Anın üstünö senin Reks
Strengiñe menin ölümümdün kanday paydası tierine tüşünböym?
Ayal kaltırap-titirep tereñ ulutundu, birok munu tiginin kıydı közü baykap
kalganın seze koyup katuu tiştenip, baykatpaska arakettendi:
— Bul, talma ooru emes, Grant! — dep ayal tişterin şakıldata şaşıp tüşündürö
baştadı. — Menin talma oorum jok ekenin özüñ bilesiñ go. Emne bolup ketkenimdi
özüm da bilbeym, birok buga jeñdire koybosmun. Ançeyin eki nerse — birinçiden
saga açuulanıp, ekinçiden anı üçün korkkonum koşul-taşıl bolup — meni
tutalantıp jiberdi okşoyt. Men andan ayrılgım kelbeyt. Anı süyömün, Grant! Anın
töşögünün başında kanday gana korkunuçtuu kündördü jana tündördü ötkörbödüm!
Aylanayın, Grant, ırayım kıl... ırayım kılsañ bolo...
— Bul ançeyin kıjırdangandıktan bolgon iş! — dedi Lindey kaydıger gana. —
Toktot sözüñdü! Sen öz boyuñdu toktotuuga sözsüz jaraysıñ. Egerde erkek bolsoñ tameki
çegip jiber dep sunuş kılat elem.
Ayal sendelip barıp orundukka oturup, boyun jıyuuga tırışıp Lindeydi tiktedi.
Odono salıngan oçoktun arı jagınan kara çegirtke çırıldayt. Sırttan eki ittin
kabışkanı ugulat. Meh juurkandın astında oorunun kökürögü dem algan sayın ulam
bat-bat öydö kötörülüp, kayta ıldıy basırılganı bilinip turat. Eç jakşılık
kılbay turganday, mıyıgınan külüp Lindey oturat.
— Sen anı katuu süyösüñbü? — dep suradı al.
Ayal bat-bat dem alıp, kökürögü öydö kötörülüp, közdörü ümüttöngöndöy jaljılday
tüştü. Çın berilgendigin jaşırbaganday Lindeydi taymanbay tiktedi. Joopko açık
tüşüngöndöy, Lindey başın iykep koydu.
— Dagı birtike añgemeleşeli, — dep sözdü emneden baştarın oylogondoy bir az
unçukpay kaldı. Bir kezde okugan jomok esime tüştü. Janılbasam, anı Gerbert Şou
jazsa kerek ele. Oşonu saga aytıp bergim keldi-.. Bir suluu jaş ayal jana suluuluktu
süygön dagı bir mıktı erkek bolgon eken. Erkek sayakattı abdan jakşı köröt. Aytor,
köp bolboso da, senin Reks Strengiñe okşoştugu bar boluu kerek. Özü sürötçü, birok
tsıgan bolgonduktan, jer kıdırıp jüröt. Al da ayaldı dembedem jana ısık öpkülöyt,
öpköndö da aptalap, jumalap öböt. Anan ayaldı taştap ketet. Ayal bolso anı, kebetesi,
sen meni... tigi Jeneva kölündö kanday süygön bolsoñ, oşondoy süysö kerek. Oşentip
ayal anın kaygısına çıdabay on jıl katarı menen ıylayt, oşondon suluulugun köz
jaşı juup ketet. Keede ayaldar sarı sanaadan sargayıp ketet okşoboybu: kaygı
adamdın dene müçölöründögü zat almaşuulardı buzat eken.
Andan soñ erkek eki közünön teñ ajırap, jaş baladay kolunan jeteletip on jıldan
kiyin bayagı ayalga kayta kelet. Turmuşta karmanar eç nersesi kalbayt. Süröt tartuu da
kolunan kelbey kalat. Ayal bolso kayta baktıga bölönöt. Sebebi erkek anın jüzün körö
albay turgandıgına kubanat. (Al suluuluktu jakşı körö turgandıgın aytpadıkpı).
Erkek ayaldı bayagıday ele jakşınakay eken dep işenip, anı booruna kısıp öböt.
Anın suluulugun bayagıday elestetet, jana kadimkidey öñün körö albay turgandıgına
keyip, tınımsız kep salat.
Kündördün birinde al ayalga beş çoñ süröt tartuunu oylogondugun aytat. Egerde
jarıktı kayra körö turgan bolso, beş süröttü tartkandan kiyin: «jaşoom büttü» dep
ölümgö moyun sunmak. Mına uşul mezgilde kandaydır ayaldın koluna sıykırduu darı
payda bolot. Egerde anı menen özünün süygön adamının közün nımdap sürtüp koyso ele,
kayta közü köröt.
Lindey içirkenip, iyinin küyşöp koydu.
— Ayal kanday oylorgo çömülbödü deysiñ? Erkektin közü körgöndön kiyin bayagı
beş süröttü tartat, birok ayaldı kaytadan taştap ketmek, antkeni, suluuluk anın dini
da. Al ayaldın öñü öçkön ireñin eç karay almak emes. Darı menen erkektin közün sürtüü,
sürtpöö jönündö beş kün oylonot da, akırı sürtöt...
Lindey uşul jerden sözün toktotup, ayalga karadı. Anın jaljıldagan köz
karekterinen kandaydır ot çagılışıp ketti.
— Demek sen da Reks Strengdi uşunday katuu süyösüñbü degen suroo tuulat?
— Meyli, oşondoy ele bolsun, emne eken?
— Çın ele süyösüñbü?
— Ooba.
— Anday bolso, eger al ayıksın üçün kayıl boluuga dayarsıñbı? Andan kol üzüügö
kuduretiñ jetebi?
Ayal bir az kıstalıp turup, jay gana süylödü:
— Ooba, — dep joop berdi.
— Demek sen meni menen ketesiñbi?
Ayal bu jolu ünün ugular-ugulmaksan arañ gana çıgarıp:
— Al ayıkkandan kiyin, makulmun, — dedi.
— Jeneva kölündögü tattuu turmuş kaytadan baştala turgandıgına tüşünsöñ. Sen
emi kayra menin ayalımsıñ.
Ayal ulam jıyrılıp, jer karap şılkıyıp baratkanı menen, makul degendey başın
iykedi.
— Eñ sonun! — dep Lindey ordunan ırgıp turup, baştıgına barıp, anın kayış
büçülüktörün çeçe baştadı.
— Maga jardam kerek bolot. İnisin çakır bıyakka. Baarın çakır. Kaynagan suu
kerek, mümkün boluşunça arbınıraak. Bint ala kelgem, birok kana, silerde jara
baylay turgan başka kanday material bar, körsötçü. Ey, Dou, ot jagıp tezinen kança
suu bolso oşonun baarın kaynatuuga kirişiñiz. A siz, — dep Garrige kayrılıp, —
stoldu sırtka, teetigi terezenin tübünö alıp çıgıñız. Kırıp, tazalap, kaynak suu
menen juuñuz. Tazalaganda da ukmuştuuday taza bolsun! Siz, missis Streng, maga
jardamdaşasız, şeyşep bolso joktur deym? Meyli emi, eptep bir balee kılaarbız.
Siz inisisizbi, ser? Men azır narkoz 1 jıttatamın, anan kaçan kerek bolgondo siz
kaytalap turasız. Emi ugup turuñuz: emne işteş kerek ekeniñizdi sizge üyrötöyün.
Baarıdan murda tamır karmaştı bilesizbi?
IV
Lindey kayrattuu jana jöndömdüü hirurg katarı köpkö dañkı çıkkan doktor bolçu,
al emi kiyinki mezgilde jöndömdüülügü murunkudan da aşıp ketken.
Je Strengdin katuu mayıp bolgonunanbı, je jardamdın keçiñkirep kelgeninenbi,
aytor, Lindey bul sıñarduu kıyın okuyanı murda uçuratpagan. Çın, al eç kaçan bul
sıyaktuu salamattıgı temirdey adamdı kezdeştirbegen, birok, egerde ooruluu
adamdın it janduulugu, adam tañ kalarlık ukmuştuuday küçü jana ölümgö
çıdamduulugu bolbogondo, baarı bir, anın işi oñunan çıgıp, kolunan eç nerse kelmek
emes.
Strengdin eti ısıp, jöölügön kündörü boldu; tamırı biliner-bilinbes arañ sogup
kalganda jürögünün kaguusu naçarlagan kündör da boldu; keede kadimkidey akıl-esine
kelgende, kıynalgan jana çüñüröyüp kirip ketken közdörün çakçaytıp, oorunun
zapkısınan kara terge tüşüp jatıp dalay kündü ötkördü. Lindey köşörgön
çıdamduulugu, kajarduulugu jana ırayımsız talaptuulugu, oroskelçilikke çeyin
bargan taymanbastıgı arkasında bir neçe iret tobokelge salıp, anı jeñip oturup,
iygiliktüü natıyjaga jetişti. Özü darılagan ooruluu adamdı tirüü alıp kaluu aga
Narkoz — uktatuu je talıtuu jolu menen organizmdin kee bir jerinin je büt sezimin jogotuuçu darı.
az körüngönsüdü. Al öz aldına tataal jana opurtalduu mildetti koygon: Reksti
murunkuday küçtüü jana soo kılıp ayıktıruu ele.
— Bul emi maypar je munju bolup kalabı? — dep suradı Medj.
— Al jalgız gana basıp jürüügö jarabastan, süylöyt, murunku Strengdin jönököy
gana bir sölökötü bolboyt, jok, çurkoogo, sekirüügö, taştak suulardan süzüügö, ayuuga
ırgıp minüügö, ilbirs menen karmaşuuga — kıskası, özünün akılsız kesirlüü
işterin büt boydon orundatuuga jarayt. Esiñde bolsun: al murunkusunday ele bardık
ayaldardın süygünçügü da bolo alat. Buga emne deysiñ? Kanaattandıñbı? Birok sen
anın janında birge bolboy turgandıgıñ esiñden çıkpasın.
Ulant, ulant öz işiñdi, — dep ayal akırın joop berdi. — Eptep salamattıgın
kalıbına keltir, murda kanday bolso, oşol kebetesine jetkir.
Ooruluunun abalı mümkündük bergen sayın, Lindey anı bir neçe jolu darı menen
uktatıp, eñ ele opurtalduu jana kıyın operatsiyalardı jasadı: denenin jana içtin
taypılgan eki anjı jerlerin kesip, jamap, ulaştırıp biriktirdi. Kündördün
birinde al ooruluunun sol kolu naçar iştegenin baamdadı. Strengdin kolu
kıyınçılık menen kandaydır belgilüü gana ölçömgö çeyin kötörülçü boldu. Lindey
sebebin teriştire baştadı.
Körsö, bierdegi ilinçek — çıyralgan jana üzülgön bir neçe bulçuñ
aylamtalarında eken. Lindey kaytadan alardı kesip, çatışın jasıp, çoyup, tegizdep
tüzötüügö kirişti. Strengdi anın temirdey çıñ jana ukmuştuuday çıdamduu dene
jaralışı gana anı ölümdön saktap kaldı.
— Siz mintseñiz öltürüp alasız! — dep Garri karşı bolo baştadı. — Janın
kıynabay jön koyuñuz! Kuday üçün, tınç jayına koyuñuz! Keskilenip jatıp ölgönçö,
mayıp bolso bolsun.
Lindeydin açuusu kele tüştü.
— Eşikke çıgıp ketiñiz! Men munu ajaldan aman alıp kalganı jatkanımdı
toluk oylonup, moynuñuzga almayınça, üydön çıga turuñuz! Kajıldoonun orduna maga
dem beriş kerekko. Bir tuuganıñızdın ömürü kıldın ele uçunda ilinip turat. Üylöp
koyso üzülüp ketkidey. Tüşünüktüübü? Emese bierden ketiñiz da, baarıdan murda, anın
jaşay turgandıgına, murun kanday bolso, oşondoy bolup ayıga turgandıgına,
ekööñör obu jok işterdi dagı oyloy turgandıgıñarga bekem işenip, jıluu-jumşak
jana köñüldüü bolup keliñizGarri muştumdarın tüyüp, tiştenip, akıl suraganday Medjge karadı.
— Çıgıp ketçi, bay bolgur, çıgıp ketçi! — dep al jalınıp-jalbarıp jiberdi. —
Doktordun aytkanı tuura. Men bilip turam, anın aytkanı tuura.
Strengdin abalı korkunuçtuu kırdaaldan ötüp kalgandan kiyin, kündördün birinde
anın inisi mınday dedi:
— Doktor, siz timele keremettüü adam turbaysızbı? A men uşul kezge çeyin
jadasa, sizdin familiyañızdı suroonu oylonbopmun.
— Anı menen işiñiz bolbosun! İşke saat bolboy, oolak jürüñüz!
Köbüröök tıtılıp, tamtıgı çıkkan oñ koldun ayıgışı kokustan ele toktolup, bir
jerinen eñ korkunuçtuu jaranın oozu açılıp kaldı.
— Nekroz 1 — dedi Lindey.
— Anda işi bütkönü oşol! — dep Garri keyiy baştadı.
— Ün çıgarbañız! — dep Lindey aga uruşup jiberdi, — Azır Dou ekööñ jönögülö,
Billdi da koşup algıla da, maga tirüü jana kulandan soo bir neçe koyön karmap
kelgile. Bardık jerge kıltak koyup, kıltak menen karmagıla.
— Kança koyön kerek sizge?
Nekroz — denenin kandaydır bir bölügünün jansız boluşu, ölüşü.
— Kırk... tört miñ... kırk miñ... kança karmasañar oşonço! A siz, missis Streng, maga
kol kabış kılasız. Uşu koldun jarasın emnesi bolso da açıp körgüm keldi, A siler,
jigitter, koyöngo attangıla.
Al jaranı tereñireek açıp, çirip-buzulup baratkan sööktü jonup körüp, bir top
jerge çeyin iriñdep ketkenin bildi.
— Uşunun bardıgı anın ar jerinen katuu jaradar bolgonduguna baylanıştuu.
Antkeni, alar anın küçün alıp koybodubu. Bolboso mınday bolboyt ele, — dep al
Medjge tüşündürö baştadı, — Baarı bir munun denesindey çıñ dene da bardıgına
turuştuk bere albayt. Men munu murun ele bilgen bolçumun, birok tobokel dep kütüp
turuudan başka ayla kalgan emes. Mına bul kiçinekey sööktü alıp taştaş kerek.
Munsuz dele iş bütöt. Anı koyöndun söögü menen almaştıramın, kol kadimki
murunkusunday, iştey beret.
Lindey karmalıp keltirilgen jüzgö jakın koyöndun içinen bir neçesin tandap
alıp, alardın jaraktuulugun tekşerip akırı biröönü jaktırdı. Narkozdun kaldıgı
menen Strengdi uktatıp, jalpı fiziologiyalık ösüş kolgo jardam bersin üçün, koyön
menen adamdın tirüü sööktörün biri-birine ulaştırıp, kıyıştırdı.
Mına uşul kıyın mezgildin ara-torosunda, özgöçö Streng jakşı bolo baştagandan
tartıp, Lindey menen Medjdin ortosunda kıska süylöşüülör bolo baştadı. Doktor
aytkanınan kaytkan jok da, ayal anın aytkandarına köp ançalık kejeygen jok.
— Bul maşakattuu iş! — dedi Lindey. — Birok zakondu attap kete albagandan
kiyin, ekööbüz kayta üylönüş üçün, sen anı menen nikeñdi buzuşuñ kerek. Munu kanday
deysiñ? Jeneva kölünö ketebizbi?
— Meyli! — dep joop berdi ayal.
Ekinçi jolu doktor mınday dedi:
— Bu sen, degi, anın emnesine kızıktıñ? Meyli, emi anın akçası köp eken dep ele
koyölu, anı bilem, Birok ekööbüzdün dele, mındayça aytkanda, jıluu-jumşak
ookatıbız bar emes bele; kiyin men kiriş kitepten karap körsöm, tajrıybadan men
jılına orto esep menen kırk miñ alçu elem. Jalañ ele özüñdün jeke mençik nemeñ
menen zañkıygan han sarayıñ jetpeyt debeseñ, başkanın baarı bar ele go.
— Bilseñ iştin tüyününö men uşul azır arañ tüşünüp jüröm. Sıyagı, sen dayıma
tajrıybañ menen alek bolup jürüp, maga takır köñül burbay koygonduguñan kelip
çıkkan okşoyt.
— Oşondoybu! — dedi Lindey bilmeksen mıskıldagansıp, — Mümkün senin
Reksiñdin dele ilbirs menen kıska çıbıktan başı kutulbay jürbösün.
Lindey ayaldan Streng anı kantip jana emne özgöçölügü menen özünö ıktatıp
algandıgın tüşündürüünü ar kaçan talap kıla turgan.
— Tüşündürüü kıyın, — dey turgan ayal ar dayım. Bir künü akırı ayal mındayça
joop berdi:
— Süyüü emne ekenin eç kim tüşündürö albayt, a jagınan men dele eç kimden ozup
kete albaymın. Men süyüünü bar bolgonu eç kimdin alı jetpey turgan nerse dep gana
tüşünöm. Vankuver Fortto Gudzonova buluñundagı Kompaniyanın bir çoñ kapitalisti
jergiliktüü angliyalık çirköönün pobuna katuu naarazı bolup kalat. Antkeni pop
Angliyaga jazgan katında Kompaniyanın bardık kızmatçıları başkı upolnomoçeni
baş bolup, indiankalar menen joluguşup künöögö batıp jatışat deptir. «Anday
bolgondon kiyin siz emne üçün jeñildetüüçü sebepter jönündö ooz açpaysız?» — dep
suraptır kapitalist. Pop mınday dep joop beret: «Uydun kuyrugu tömön karata ösöt.
Emne üçün anın kuyrugu tömön karata ösö turgandıgın men tüşündürö albaymın.
Birok bolgondu bolgondoy, körgöndü körgöndöy aytış menin mildetim».
— Akılduu ayaldardı şaytan alsın! — dep Lindey aykırıp, közdörünön çaarı
çıga tüştü.
— Klondaykka kandayça kelip kaldıñ? — dep suradı Medj.
— Mende akça topondoy ele, birok anı sarp kıla turgan ayalım jok. Karjalıp
kettim okşoyt, — es algım keldi. Adegende Koloradogo bardım. Ooru kişiler ayakka
telegramma jaadırıp tınçımdı aldı, kee biri üstümö kele baştaştı. Sietlge köçüp
kettim — bayagıday ele tınçımdı alıştı. Reksom atayın poezd menen ooru ayalın
jiberiptir. Ayla jok, kaçuuga bolbodu. Operatsiya tüzük öttü. Jergiliktüü gazetalar
anı ugup alışıptır. Kalganı özüñö belgilüü da! Baarınan jaşıngım keldi da
Kolondayktı közdöy sızdım. Mına oşentip, aerde Yukondogu alaçıkta jıluu-jumşak
karta oynop oturgan jerimen janagı Tom Dou izdep taap albadıbı.
Akırı Strengdi turguzup, töşönçüsün küngö jayıp sergitken kün da kelip kaldı.
— Emi aytuuga uruksat kıl, — dep suradı Medj.
— Jok, dagı koyö tur — dep joop berdi Lindey.
Köp uzabay Streng butun koykadan tüşürüp oturuuga, andan kiyin eki koltugunan
jölötüp bir-eki kadam şiltöögö jaradı.
— Aytuuga ubakıt jetti go deym — dedi Medj.
— Bolboyt. Adegende çala bütürböy işti ayagına çeyin jetkiriş kerek! Sol
kolunun işteşi ali oydoguday bolboy turat. Al eçteke emes, birok kayta törölgöndöy,
kulandan soo kılıp ayıktırışım kerek. Erteñ kolunun jarasın dagı açıp körüp,
mayıp jerin alıp taştaym. Dagı bir-eki kün çalkasınan jatuuga tuura kelet.
Narkozdun tügönüp kalganın karaçı. Meyli emi, tiştenip eptep çıdayt da. Antüü
anın kolunan. kelet. Çıdamkaylıgı on kişinikindey ele bar.
Jay keldi. Kar erip bütkön, teetigi çıgıştagı askaluu toonun çokusunda gana bir
az kar jatat. Kün uzara baştadı. Deerlik tün kirbesten, tün jarımı çende kün tündük
jakka eñkeyip, bir neçe gana minut batıp, kayra çıgıp jattı.
Lindey Strengdin janınan künü-tünü çıkkan jok. Ar dayım eneden tuuma çeçintip,
keriltip-çoyultup, bulçuñdarının jana jalpı denesinin kıymılın, baskanın
baamdooçu boldu. Deneni jandantuu maksatında tınımsız uşalatıp turdu. Özü
toktotmoyunça Tom Dou, Bill jana Garri ukalap jatışıp, Turtsiyanın monçosunda je
söök oorunu ayıktıruuçu oorukanada ukalooçu bolup iştöögö jaragıday üyrönüştü.
Birok doktor alige kanaattangan jok. Kandaydır bir jaşıruun kaldıktan kooptonup,
al Strengge dene tarbiyanın ar türkün könügüülörün jasoogo buyura berdi. Kayradan
bir juma töşökkö jatkızıp, mayda kök tamırlardın üstü jagınan bir kança jeñil
operatsiyalardı jasap, kaysı bir şek sanagan sööktün kofenin danegindey jerin
kırıp, dal oşol jerge oturguzulgan janduu söök — et kızgılt, taza ekenine közü
jetmeyinçe operatsiya jasay berdi.
— Aytuuga emi uruksat berçi — dep jaldıradı Medj.
— Ali ubakıt bolo elek. Darıloo bütköndö gana aytasıñ, — dep joop berdi
Lindey.
İyul ayı ötüp, avgust ayaktap kalgan. Lindey Strengge bugu uuloogo baruunu keñeş
berdi. Özü bolso anın artınan kalbay, kıymılın baykap jürüp oturdu. Streng kudum
mışıktın kıymılınday murdagı şamdagay kalıbına kayta keldn — Lindey mınday
ıldam jürgön bir da adamdı keziktirgen emes. Streng eç kanday kıyınçılıksız
butun bir kalıpta biyik taştap, çoñ arıştap zımırılıp baratkanınan adegende
anın ıldam jürüşü baykalgan jok. Çını menen bul bayagı Tom Dounu suy jıkkan
jürüştün nak özü bolçu. Lindey özü ayıktırgan adamına arañdan zorgo ülgürüp
kelattı, anın karaanınan alıstabas üçün kee kezde tüzöñ jerlerden çurkoogo argasız
boldu. Uşintip on mil basıp ötköndön kiyin, Lindey tık toktop, jerge uzununan
tüşüp, jata ketti.
— Jetet! — dep kıykırdı al Strengge. — Sizdi kuup jete albayt ekemin!
Lindey kara terge tüşkön jüzün aarçındı, Streng bolso doktordu jılmaya karap,
diniy köz karaştagı adam sımak aylana tegerekke suktanıp, kubanıçtuu köz jiberip
karagaydın dümürünö otura kaldı.
— Eç jeriñ saygılaşpaybı, uyup-sızdabaybı? oorugan jokpu? Oorunun işaaratı
bilinbeybi? — dep suradı Lindey.
Streng jok degendey başın çaykap, magdıraganday bardık iykemdüü denesi menen
kerilip koydu.
— Demek, bardıgı jayında, Streng. Kışında suuk, nım, bürkök kezderde eski
jaradar jerleriñ sızdap, uyup ooruyt. Birok kiyin özünön-özü basılıp ketet. A
mümkün anday sızdatıp ooru takır bolboşu da ıktımal.
— Teñir jalgagan, doktor, siz timele keremettüü iş iştediñiz! Kantip alkış
aytarımdı bilbey turam... Men jadegende ali sizdin atıñızdı da bile elekmin!
— Anı bilüünün köp ança kajatı jok. Sizdin sakayıp ketişiñizge jardam
boldum. Mına negizgisi uşul.
— Birok sizdin ısmıñız köp jerge belgilüü boluş kerek! — dep Streng
aytkanınan kaytpayt. — Meldeşip ele koyöyun, eger siz ısmıñızdı atasañız, maga da
taanış bolup çıgat.
— Mümkün, bolso-bolor. Birok, anın azır bierde zarıldıgı jok. Emi dagı bir
akırkı sınoo — andan kiyin men sizdi öz jayıñızga koyömun. Ayrıktın arı
jagında dal ele özöndün baştalışında bul suu Big Vindige kuygan jer bar. Ötkön
jılı siler üç kündö ortoñku ayrıkka çeyin barıp, kayra kelgeniñerdi Dou maga
aytkan ele. Anın aytımına karaganda siz anı suy jıkkan imişsiz. Azır siz uşul
jerde kalıp, tünöñüz, a men koşko barıp, jolgo kerektüülördün baarın Doudan berip
jiberemin. Sizge berile turgan tapşırma: ortoñku ayrıkka jetip, bıltır kança
ubakıtta kaytıp kelseñer, oşonço ubakıtta kelüüñör kerek.
V
— Bol, dayardan, — dedi Lindey Medjge kayrılıp, — ayak-başın jıyuuga bir saat
ubakıt beremin, a men kayıkka kettim. Bill bolso bugu uuloogo ketti, küügümgö çeyin
kelbeyt. Biz bügün ele menin alaçıgıma jetip barabız, bir jumadan kiyin Dousondo
bolobuz.
— A men ümüttöngön elem... — dep namısınan Medj sözdün ayagın ayta albadı.
— Meni jol çıgımdan kaçat deppi?
— Jok, makuldaşkanın makuldaştık, birok mınçalık ırayımsız boluunun
keregi emne ele! Emne üçün meni anı menen koştoşturbastan, üç kündük jolgo kuup
jiberdiñ? Bul adilettüülükkö jatpayt!
— Kat jazıp kaltır.
— Meyli emese, baarın jazamın.
— Üçööbüzdün biri-biribizden sır jaşıra turgan jeribiz kalgan jokko, — dedi
Lindey.
Lindey kayıktı alıp kelgen kezde, Medjinin emerekteri dayındalıp, kat
jazılıp bütkön ele.
— Eger sen karşı bolbosoñ, men okup çıgayın.
Medj bir minutka olku-solku bolup turup, anan kattı aga sundu.
— Jetkileñ, açık-ayrım jazılıptır, — dedi Lindey okup bütköndön kiyin. —
Kana, dayarsıñbı?
Al ayaldın buyumdarın jeekke jetkizip, tizesin bügüp turup bir kolu menen
kayıktın töñölögün karmap, kayıkka tüşüügö jardamdaşıp, ekinçi kolun Medjge
sundu. Lindey anı baykap turdu, birok Medj kayıktın kırın attap ötüügö umtulup,
kıyılbay turup aga kolun berdi.
— Tokto! — dedi Lindey. — Birpaska! Bayagı men saga aytıp bergen sıykırduu
darı jönündögü jomok esiñde barbı? Jomoktu ayagına çeyin aytıp bergen emes elem.
Ugup tur! Ayal erkektin közün darı menen sürtö koyup, bura tartıp jönöyt, birok,
kokusunan küzgügö karay salsa özünö suluuluk kayta payda bolgonun köröt. A sürötçü
közü açılar zamat, supsuluu jarın körör menen kubanıçına çıdabay kıykırıp,
booruna kısat...
Medj demin içine jıyıp, oyun bildirbeske tırıştı. Anın ireñinen bir az añ-tañ
kalgandık baykalıp turdu.
— Sen eñ ele suluusuñ, Medj... — dedi Lindey, bir az toktolup turup, mınday dep
kaydıger koşumçaladı: — Kalganı tüşünüktüü. Strengdin kuçagı köp ançalık
uzakka boş kalbastır deym. Koş.
— Grant! — dep ayal deerlik şıbırap ayttı. Mına uşul ündün özü gana bardıgın
aga tüşündürüp koydu.
Lindey kıska jana jagımsız küldü.
— Sen oylogondoy ırayımsız emes ekenimdi körsötküm kelgen — körböysüñbü,
jamandıkka jakşılık kılıp jatam.
— Grant!
— Koş! — dep al kayıkka tüşüp, özünün iykemdüü, kaltırak kolun Medjge sundu.
Medj koldu bekem kıstı.
— Kımbattuu, kayrattuu kol! — dep ayal kübüröp, eñkeyip anın kolun öpkülödü.
Lindey kolun tez bulkup alıp, kayıktı jeekten alıstata türtüp, anı küzgüdöy
tunuk suunun köbüktönüp şarıldap agıp jatkan jagın karay burdu.
1911-jıl.
DJEK LONDON
Amerikanın progressivdüü jazuuçusu Djek London 1876-jılı 12-yanvarda
Kaliforniya ştatının çoñ porttuu şaarı San-Frantsiskodo, jardı fermerdin üybülösündö tuulgan. Jazuuçunun balalık çagı uçtan-tüpkö kısımçılıkta jana
jakırçılıkta, kıskasın aytkanda, kıyınçılık şartta ötkön. Jazuuçuluk darajaga
jetkenge çeyin al ar türdüü kesipti başınan ötkörgön. Al 11 jaşında köçö kıdırıp
gazeta sattı, andan soñ balık uuladı, konserva zavodunda, kendir iyrüüçü fabrikada
jana kir juuçu jayda jumuşçu bolup iştedi, matros bolup Yaponiya menen Arktikanın
jeekterine çeyin süzüp bardı jana reportyörluk kızmattı atkardı, jumuşsuz
kalgandıgı üçün türmögö da tüştü.
San-Frantsiskonun gazetalarının birööndö anın «Yaponiyanın jeekterindegi
tayfun» degen oçerki birinçi jolu basılıp çıgıp, konkursta sıylıkka ee bolot.
Mına uşul okuya anı adabiy çıgarmaçılık jönündö oluttuu oylontot. Birok, dasıgan
jazuuçuluk naamga jetiş üçün al köp kıyınçılıktarga duuşar bolup, köptü öz közü
menen kördü.
1896-jılı Alyaskadagı Klondaykadan altın tabılıp, miñ sandagandar dünüyö-mülk
izdep, oşol jakka çuburuştu. Alardın içinde Djek London da bar bolçu. Birok, bir
jıldan kiyin al sırkoolop, kur kol kayra üyünö kayttı. Antkeni menen bul «sayakat»
keleçek jazuuçuga bir top paydaluu materialdardı berdi. Djek London altındın
zeeri azgırgandardın kulk-münözün, al jerde jaşagan elderdin ürp-adattarın,
arktikalık kaarduu jaratılıştı, adamdardın anı menen bolgon küröşün bayandagan
bir top çıgarmalardı jazgan. Alarda «amerikalık jazuuçu Djek London,
burjuaziyalık düynödögü altınga ayabay berilgen, altın degende aalamdın arkı
çetine çeyin boortoktop jılıp baruuga dayar turgan kişilerdin münözdörün açıkaykın süröttöp körsötkön» 1
1899-jıldan baştap anın Tündük jönündögü añgemeleri birinen-sala biri
jarıkka çıga baştadı. Al negizinen Tündük jana Okeaniya araldarı jönündö bardıgı
bolup 152 añgeme jazgan. Mına uşundan kiyin Djek Londondun jazuuçu katarı atagı
çıga baştagan. Bul çıgarmalarda jazuuçu küçtüü, kısımçılıkka çıdamkay, kajarduu
adamdardı süröttögön.
1902-jılı jazuuçu Londondo bolup, al jerden jıygan materialdarının negizinde
«Karañgı adamdar» attuu oçerkter jıynagın jazat. Al jıynakta avtor Angliyadagı
kedey-dıykan katmarının ukuksuzdugu jana jakırdıgı jönündö bayandayt.
1905 — 1910-jıldar — Djek Londondun çıgarmaçılıgının güldöp, eñ jogorku
deñgeelge ösüp jetken mezgili. Bul jıldarı London AKŞnın jumuşçular
kıymılının, 1905 — 1907-jıldardagı orus revolyutsiyasının jana M. Gorkiydin
çıgarmaçılıgının taasiri astında özünün kölöm jana ideya jagınan zor
çıgarmaların — «Temir but», «Martin İden», «Ak azuu», «Taptardın küröşü»,
«Revolyutsiya» jana başkalardı jazdı. Bul çıgarmalarda jazuuçu negizinen
kapitalizm koomunun çirip, oyron bolup baratkanın, revolyutsiyanın jakındap
kalganın jana proletardık revolyutsiyaga karata özünün köz karaşın jazat. Djek
Londongo çeyin Amerikanın adabiyatında, bul sıyaktuu revolyutsiyaga jana
proletariattı birigüügö açık jana çeçkindüü çakırgan çıgarmalar bolgon emes.
Bulardan tışkarı Londondun «Deñiz karışkırı», «Mezgil kütpöyt» sıyaktuu
kölömdüü çıgarmaları bar. On altı jıldık çıgarmaçılıgının içinde Djek London
elüügö jakın kitep jazdı.
N. S. X r u şç e v. SSSRdin el çarbasın 1959 — 1965-jıldarda önüktürüünün kontrolduk tsifraları jönündö
KPSStin kezeksiz XXI sezdinde jasagan dokladı. Kırgızmambas. 1959-j., 56-bet.
Djek London jer kıdırıp, eptep jan bagıp jürgön kezinde ele sotsialisttik
adabiyat menen, köbünçö Karl Markstın emgekteri menen taanışkan. Kiyin alarga
kızıguusu köböyüp, ulam tereñ üyrönö beret. Natıyjada al jumuşçulardın
revolyutsiyalık kıymıldarına ıktap, Amerikanın sotsialisttik jumuşçular
partiyasına müçö bolup kiret. Jogorku ideyaluu çıgarmalardı avtor dal uşul
mezgilderde jazgan. Birok Djek London ayagına çeyin sotsialist bolo algan emes.
Burjuaziyalık individualisttik ideologiyadan toluk boşonuu jana revolyutsiyalık
proletariattın köz karaşın tüp kötörö jaktoo anın kolunan kele algan jok. Mına
oşonduktan anın sayasiy köz karaşı jana çıgarmaçılık jolu da ötö karama-karşı.
Kapitalisttik koomdu tartınbay aşkerelegen, körkömdük jagı jogoru deñgeelde
turgan realisttik çıgarmaları menen birge, Djek Londondun çıgarmaçılıgında
burjuaziyalık ideologiya jık tolgon naçar jana jasalma oçerk, romandarı da orun
algan. Bul jagınan Djek Londondun çıgarmaçılıgına bergen V. İ. Lenindin baası
jönündö N. K. Krupskayanın jazgandarı ötö kızık.
«İliç ölördön eki kün murun men aga Djek Londondun «Ömür kızık» degen
añgemesin okup berdim, bul kitep İliçtin öz bölmösündö azır da jatat. Ötö küçtüü
nerse. Adamdın butu tiybegen karduu talaanı basıp, açkadan ölgönü turgan ooruluu
kişi çoñ darıyanın jeegindegi pristanga jönöyt. Anın birotolo küçü ketip, basa
albagandıktan booru menen jılat, anın janında añdıp, açıgıp alı ketken
karışkır baratat, eköö karmaşa ketip, akırı adam jeñet, al çala ölük jana esten
tangan boydon közdögön jerine jetet. İliçke bul añgeme ayabay jaktı. Ertesi
Londondun añgemelerin dagı oku dedi. Birok Djek Londondun jazgandarı kay biri
ötö küçtüü bolso, kay biri ötö naçar. Kiyinki añgeme taptakır bölök — burjuaziyalık
osuyatka tolgon nerse eken: kandaydır bir kapitan jüktölgön egindi kımbat baaga
satuu üçün, kemenin eesine bergen ubadasın atkaram dep oturup, akırı ölüp tınat.
İliç külüp jiberip, kolun teskeri silkti.» 1
Ölördön bir neçe ay murda London sotsialisttik partiyanın katarınan çıgıp ketet.
«Menin sotsialisttik partiyadan çıgıp ketkenimdin sebebi — al küröştön baş
tarttı... Jumuşçu tabı özünün küröşü jana duşman menen kelişpestigi astında özün
boşoto alat go dep oylogon elem. Birok, Koşmo Ştattardagı bardık sotsialisttik
kıymıldar kiyinki jıldarda kelişüüçülük jolgo tüşüp ketti, oşonduktan men
partiyanın müçölügünön oolak turuunu tuura taptım», — deyt jazuuçu. Çınında ele
oşol kezde Amerikadagı sotsialisttik partiya opportunisttik jolgo tüşüp ketken.
Djek London 1916-jılı 40 jaşında düynödön kayttı. Birok, al köp sandagan
mıktı çıgarmalardı jazıp taştap ketti..
Sovet eline jazuuçunun çıgarmaları jana ısmı keñiri belgilüü. Anın
çıgarmaları köp uluttuu sovet elinin tilderine kotoruldu. Londondun mıktı
çıgarmaları azır kırgız tiline kotorulup, jarıkka çıgıp jatat.