Үркер - 22

Əбілқайыр ішін ашпай біраз отырды. Сəлден кейін үй-арасының
үйреншікті
күйбеңін сөз еткендей сұле-соқтау тіл қатып:
— Солай болса, солай шығар, — деді.
Манадан бəрі тым-тырс отырған Есет дүңк ете қалды.
— Ау, сонда жоңғардан төмпеш жесек жейік, ал мына торғайдай
торғауытқа не жоқ. Найсаптар. Көптен бері қазақтың қамшысын жемей,
бөкселері қышып жүр-ау, шамасы!
Ақсақалдар сүйықтау езу тартты.
— Соған осы Жанарыс балаларының өзінің де күші жетпей ме? — деді
сол жақ қанатта отырған баппен қимылдап, баппен сөйлейтін Есенқұл
мерген.
— Не де болса, Хиуаның ақ шаңына қамалып отыра бермей, бір тіршілік
жасауымыз керек қой, — деді Батыр қою сақалын күміс бунақ
қамшысының
сабымен бір сүйкеп өтіп.
— Ендеше, — деді Əбілқайыр қасын кере ойланып барып. — Араға екі-үш
күн салып қалмақтардың шеттеу отырған ауылдарына жансыз сіңіріп,
хабар
алу керек.
Осы бір бүрынғыдай орташа қамшы тастап, ду-ду жақ жыртыспаған бейбіт
əңгіме: «Бет-бетіне тозған тірлікті қойып,тышк,ан ауласақ та, ешкімге көз
сатпай күн көретіндей боп бір қайрат қылғанымыз жөн» —деген тоқтамға
келісті.
Бəрінің де көмейінде: «Осы қоңыр күзден қадмай, іргеде жатқан торғауытқа
топалаң боп тиелік. Малын олжалап қана қоймай, кеше қоңтайшының қол
астында қалған ен өрістің орынына Жайық пен Жемнің бойына иек артып
алайық», — деген түжырым тұрды.
Жас нəрестенің қуанышына жайылған дастарқанға жиылған жақсылар
осыған серттесіп тарасты.
Əбілқайыр осы бір бейберекет кездегі əбеқоңыр дастарханның басындағы
мөлтек мəжілістен тоғайып тұрды. Жүрт бұдан бір қайрат күтетін сияқты.
«Не дейсің?» Не істегеніміз жөн?» — деп аңтарылатындай. Оны бірақ
бетіне
салык, қылмай, жазғыра сөйлемей, қайта: «Сенеріміз сенсін. Алдымызға
түс.
Тəуекелді тағы бір сынап көрейік те!» — дейтін секілді. Қызыл сөзі,
қыздырмасы жоқ, үй ішінің: «Ертең қонақты қайтып қарсы аламыз, қайтып
шығарып саламыз?» — деп оңаша күңкілдескеніндей ағайынщылық
əңгімеден көптен бері ширығып шиыршық атып журген жүйкесі су
бүріккен
қайыстай жүмсарып сала берді. Бүрын басьін қайда бағыттаса да тірсегіне
орағыта кетер қыл тұсау шешілейін дегендей... Алдынан даңғыл жол
шықпағанмен, адымын аттатпай діңкесін қүртып келе жатқан айнала
тығырықтан иек асырар бір соқыр соқпақ сес бергендей. Ақ тақырдың
үстіндегі жалғыз сабақ ақ жіптей еміс-еміс қылаңытқан сол сүрлеу көңілдің
көптен қапырық уайыммен удай ащы өкініш, ыза жайлап алған қапас
күркесіне майға батырып қүмалақ шаншып жалғыз тал жалпылдақ шырақ
жаққандай, көкірегінде бір үры сəуле жылт-жылт етеді. Ол енді сол əлсіз
шырақты ебедейсіз қимылдап сөндіріп алмайын дегендей, не жайында
ойланса да, үркесоқтап, алды-артын сарапқа салып əбден салмақтап
бағады.
Кешегі күн астына қарай қүйғытьш бара жатқан ақ құйын Саған Мəнжі
деседі. Ол сығыр қазақшаға судайтұғын. Жасыраң кезінде, қолына дербес
тізгін тимей тұрғанда Аюкені де біраз сығалап көргені бар. Ондағы ойы —
бір жағынан башқүрт, бір жағынан түрікпен түрткілеп маза бермейтін өз
ұлысының, ең болмаса, торғауыт жақ іргесі тыныш тұрар ма екен деген
далбаса еді. Оның үстіне, Түркістандағы үлкен шаңырақтың алдында
алақан
жая бермей, өз бетіне, өз жөніне жүргісі келгені тағы бар. Əлгі Саған
Мəнжіні сол кезден білетін. Ай шеке, қасқа бас, қоңқақ мұрын, салдырсалақ
қатынның екі жеңіндей желпілдеп жүретін желбірек мұрт, ала көз неме
ойқышойқы тұлға-тұрпатына қарамай қара сөзден қаймақ алатын ділмартұғын.
Барған жерінен, ең болмаса, бір сабақ жіп жапсырып кетпесе, басы
ауыратын
алпауыз қатын сияқты қүр қол қайтпайтын. Ол, əншейін, «барып кел, біліп
келге» жүрмейді. Ол, əншейін, «барып кел, тындырып кел». Оның
қоңтайшыдан не тындырып келе жатқанын бір алла білсін. Əйтеуір, Аюкені
білетіндер «Саған Мəнжіні жіберсе — артында бір салмағы бар, Меңлі
Қашқаны жіберсе — артында бір жанжалы бар», — деуші еді. Торғауыт
ханының жалаңдаған қос тазыдай осы бір екі елшісінен жұрттың бəрі
тіксініп
отыратын. Саған Мөнжінің бүгінгі ақ шаңыт қып арқалап өткен салмағы
кімнің мойынына тусетін батпан жүк? Торғауыт пен ойраттың арасындағы
салмақ орта жолдағы қазақтан басқа кімнің мойынына түсуші еді. Қазақ
болғанда да, бұның мойынына, мұның қол астындағы Жанарыстың
мойынына түсетін салмақ шығар. Ойраттың шырғалаңы — исі қазақтың
ортақ шырғалаңы болса, торғауыт пен түрікпеннің шырғалаңы — Кіші
жүздің енші шырғалаңы. Бəлкім, Түркістанды алып бəлденіп жатқан Сыбан
Раптан күн батыстағы ұяласына: «Мен іргеңе барғанша сен неғып тыныш
жатырсың? Мен сол бүйірден қысқанда, сен оң бүйірден сықпайсың ба?
Сүйтіп маңқа қазақтың екі бөтекесін алқымына əкеліп, алақанына төгіп
бермейміз бе!» — деп бопсалатын шығар. Онда тағы бір зобалаң қоздады
дей
бер. Қапы қалута болмайды. Мұндай жағдайда жан-жағыңдағыңның бəріне
сүйкенсең — құрдым тубіне бірақ кеткенің. Сондықтан, жан-жағыңдағы
анталап тұрған ақикөз көршілеріңнің көбінің əзірге көңілін аулай тұрғаны
жөн. Ол үшін қазаққа қазір қалмақтан басқа ешкіммен жауласуға
болмайды.
Хиуа мен Қара-қалпақтың жерін шаңдатып жатып алмай, тездетіп кеңіске
шыққандары керек. Қос қапталдың екеуіне де бұрылмай Еділ мен Жайыққа
қарай ентелей бергендері жөн. Қазақ пен қалмақ ұстасса, Башқұрт пен
түрікпен аңыс аңдып тыныш тұрады. Əзірге Жем мен Сағыз Елекке
сұғынтып үш арыс ұстап, қалың ойрат жатқан кеуде мен бөксені алты шекті
мен жеті руға қалқалатып, ілгері ұмтыла бергеннен басқа жағдай жоқ.
Түрікпен жақ қанатқа Есенқұл, Назар, Сабытай бастаған адайды, башқұрт
жақ қанатқа Бөкенбай бастаған табынды ұстап, Есет бастаған Тама мен
қалған Байұлыны торғауыт ұлыстарына қарай ұмсынта берген дұрыс. Адай
мен Табынның тентек-телісіне Самның жəуміті мен Мұғаджардың етегіне
көз алартпай тұра тұрыңдар деп ескертіп қоймаса болмайды. Бірақ, қазаққа
қазір торғауыттармен бірден ұстаса кетуге тағы жəй жоқ. Əуелі қонтайшы
мен ханның не деп ауыз жаласып жатқанын біліп алғаны лазым. Ол үшін
мал
айдап қазаққа жеккөрінішті боп, соқа ұстап өзбек пен түрікпенге жек
көрінішті болып: «Қашанғы кім түртті болып жүреміз, Қап тауына
кетеміз»,
— деп кеңірдегін созып отырған қарақалпақтарды алға салу керек. Олар
барып: «Өткел беріңдер. Қап тауына өтеміз!» — деп көкірек тіреп тұрып
алса, Жайық пен Жем бойын жортқан мал түгілі ұшқан қүстан жандары
қалмай қорып отырған қалмақтар мен қазақ орыстардың бір сыр шығарып
қалары сөзсіз. Арғысын уақытында көре жатар.
Енді Əбілқайыр тағы да аттан түсуді қойды. Арал теңізін шырқ айналып
шықты. Сырдың сағасы мен Амудың сағасында аяқтарын қияқ тіліп ау
сүйретіп жүрген, шағыл мен сордың арасынан сиырдың тіліндей құнар
тауып, соқаға жегіліп жүрген азғантай жұрттың ауызы дуалыларымен
тастамай сөйлесіп, құлақтарына құйып бақты. «Жазғандар-ау, сендер біз
сияқты бір жағыңыз Алатауға, бір жағыңыз Көкшетауға, бір жағыңыз
Қаратауға кіндіктеріңнен байланып жатқан жоқсыңдар. Біз ырғалыпжырғалып көшеміз деп жүргеннің өзінде алар жау алып, қаптар топан
қаптап
үлгереді. Ал, сендер болсаңдар, қашса — қамшысы шапшаң, қуса —
құрығы
жеңіл бір уыс қана елсіңдер ғой. Мына ала топанның арасында не бітіріп
отырсыңдар. Табан жұрттарың Сыр бойынан көтерілер өкшелерің
көтерілді.
Амударияның арнасына сендерді нанға тойға арғымақ мініп алшаңдаған
хиуалықтар сірə жолата қоймас. Желкеңнен ол төмпештеп, кеудеңнен бұл
тəмпештеп бекерге құрып кетесіңдер ғой. Одан да Жайық пен Еділ асып,
Қап
тауының Қарақұмына жетіп алмайсыңдар ма? Ол жақта далиған далалар тіс
тимей, тұяқ тимей бос жатыр дейді. Халқының бəрі өздерің сияқты əлім-берім
көрінеді. Сендер көш түзеп, жөнге шықсаңдар, мынау Темірден
бастап
тезекше төгіліп жатқан көп қалмаққа біз де шеңгелді салар ек. Кеш қалмай
тұрып, ең болмаса, құба қалмақты темпештеп алмасақ, ертең, кім біліпті.
Сыр
бойына табан тіреген қара қалмақпен жең ұшынан жалғасып, екі оттың
ортасында қалармыз», — дейді.
Жем мен Жайық бойынан тыныштық кетті. Бүгін көшін шұбыртып
қарақалпақ кеп: «Қап тауына өтеміз. Өткел бер!» — деп дігірлейді. Ертең
қазақ пен қарақалпақ барымташылары жусап жатқан көк ала жылқыны
көзапара тырқыратып қуып əкетеді.
Сол ала шапқыннан қазақ тек аш-арықтың ауызына тосар азық айырып
қана
қоймай, дүсірлеген жер мен ызыңдаған желге құлағын тосып отырған игі
жақсыларының көңілін сан-саққа жүгіртетін хабар да əкеледі. Сөйтсе,
бұған
дейін Қаратаудың қос қапталын аспанға айналған ақ тозаңға малып, үш
арыс
қазақты үш тарапқа дүркірете қуып, енді бір секірсе, Аралдан асардай боп
жойқын келе жатқан жоңғар əскеріне жер түбінен бөріктерін аспанға атып,
айқайлап қуанып отырған торғауыт тайшылары қазір су сепкендей
басылып
қалыпты дейді. Əнеукүнгі ақ тозаң — осыдан жеті-сеғіз жыл бұрын
қоңтайшыға кеткен елші Саған Мəнжінің артында шынында да, зіл батпан
салмақ жатқан боп шықты. Бірақ, бұл жолғы салмақтың тек орта жолдағы
қазақтарға ғана емес, қалмақтардың өздеріне де оңай тие қоймас түрі
бар. Аюке хан, қапелімде оған түсіне алмай, тіпті «құдай берген екен», деп
санын шапақтап қуаныпты. Қонтайшы оған: «Келесі жылы көктемде,
тəңірім
дегенге жазса, Еділ мен Жайықтың жағасын жайлайтын болармыз.
Арамыздағы қыл өтпестей татулығымыз бүзылмасын десең, екі қызыңды
не
екі қарындасыңды менің екі балама не екі ініме телі. Алдымыздағы
көктемде
қар кете біздің балалар, сіздің ұлысыңызға қалың ойнап баратын болсын»,
— деп сəлем айтыпты.
Аюке бұны естіген бойда үлкен баласының қызын Сыбан Раптанға
аттандыратын болып, жасау жиып, Астраханьға, Қазанға, Мəскеуге ат
шаптырып, біраз шашылыпты. Оның бұл қапылысын өзге тайшылар
естиді.
Бірақ, ол немелер Аюкедей қуана қоймайды. Қайта көбінің қабақтары түсіп
кетеді. Əсіресе, Жайықтың күн батыс бетінде хан ордасының тап іргесінде
отырған Досан тайшы табанын шоқ күйдіріп бара жатқандай тызақтап
үйіне
отыра алмапты. Шауып отырып ханға барыпты. Аюкенің оң құлағының
астына ауызын төсеп «Ертең қара қалмақ қаптап кеткенде, өрісіміз
тарылмай
ма? Тап іргемізде аш бурадай шабыньш қазақ пен қарақалпақ тағы тұр.
Көрерсіз де білерсіз, Сыбан Раптаннан қыз беріп қүдандал боп құтыла
алмайсыз. Ертең ол əуелі тайшыларыңызды өз жағына шығарып алады.
Сосын сізге бас салады. Екі қалмақ қосылып, бір жұрт болғасын, оған екі
билеушінің қажеті қанша! Айтпады демеңіз, мынау ен жайлап отырған
Еділдің бойы қонтайшының көз қүртын оятып отыр!» — деп зарлап қоя
берді.
Жасы ұлғайып келе жатыр еді, алжып қалмаса, ол байбалам қанша миғұла
болса да, Аюкені де ойлантар.
Сыбан Раптан үш жылдан бері: «Қазақ пен қарақалпаққа қарсы соғыс
ашам,
ар жағынан азаматыңды атқа қондырып сен тиіс, бер жағынан аламанына
айқай салғызып мен қаптағайлайын, сонда сонау Еділден бермен қарайғы
ен
өлкеге біз ие болмағанда, кім ие болады. Алтай мен Еділдің арасында ойрат
пен торғауыт қана жайлайды. Бір кезде Шыңғыс хан жаулап алған ұланасыр
өлкені өз қол астымызға қаратамыз. Жойқын маңғолдың жойылып бара
жатқан даңқын қайтадан көкке көтеретін біз боламыз», — деп желпіндіріп
келіпті. Ондай əңгіме орыс патшасының оң қолында отырғанмен Аюкенің
де
құлағына майдай жағады екен. Енді, міне, қонтайшы Қаратаудың бойына
тұмсық іліктірш алғасын, əлп əңгімесін күрт өзгерткен сыңайы бар.
Бұрынғы
терезесін тең ұстайтын досжар əңгімесіне «қыздарыңды бер»,
«алдымыздағы
көктемде қар кеткенше біздің балалар сіздің ұлысқа қалың ойнап бара
алатындай болсын», — деген өктем пəрмен араласыпты. «Дəм бұйырса,
алдағы көктемде Еділ мен Жайық бойын жайлайтын шығармын», — дейді.
Сонда Аюке қайда көшпекші? Ол өзін бұған дейін жоңғар қонтайшысының
емес, орыс патшасының боданымын деп санаушы еді ғой. Сыбан
Раптанның
«Еділден бергі жерді қайтадан өз қол астымызға қаратамыз» деген əңгімені
ол «сен маған бағын» деген деп емес, «айтылмыш өлкені екеуміз екі жақтан
тиісіп бірге жаулап алайық» деген сөз деп түсінетін. Қонтайшымен
терезесін
тең ұстап: «ол қара қалмақтың əміршісі болса, мен құба қалмақтың
əміршісімін», — деп ойлайтын. Саған Мəншінің ауызында келген мына
сəлемдеме: «Сен, шал, менен көп нəрсе дəмете берме. Қыз беріп, қыз
алысқан
құдам бол. Содан артыққа бекер тамағыңды ісірме. Ноқтаңды ұстатып
боданым бол!» — деп тұрғандай ғой.
Аюкені жұрт «патшаға еріп, ойды орып, қырды қырып жүріп талай пəлеге
үйреніпті; удай ақырған ащы айранға орыстан да əрменірек бір жұрттың
жараған бураның ақ көбігіндей бұрқыраған тентек суын қосып ішпесе,
сусыны қанбайды екен; ал əлгі пəлені сіміріп алғасын бойына дуа түсіп
кеткен кісіше мəңгіріп қалады екен», — деп қанша пыш-пыштағанмен де,
қонтайшының дəл мынау қара матаны ақ жіппен көктегендей олақ та оданы
түспалын түсіне қоймас дейсің бе?
Саған Мəнжінің хабарын естігенде, шарап жұтпақ түгілі шайтан жұтып
қойса
да, тебесінен біреу мұздай су құйып жібергендей, айығып кеткен шығар-ау.
Күні кешегі «бір жағынан ақ патшаның досы, бір жағынан қонтайшының
туған құдасы боп, Еділ мен Алтай арасындағы қалпағын алшысынан киген
ең
бақытты пенде мен болатын шығармын», — деген есірік қиялы желге
ұшпады дейсің бе? Жайық бойының жағалай жазығы мен Еділ бойының ну
шалғындарында маң-маң басып маңғыстап жайылып жүрген аққу мойын
аруаналары мен қаз мойын ақалтеке арғымақтарын түре қуып тастап,
кенедей
жабысып жатқан қонтайшының айыр еркеш, жалпа төс жапырақ
жарбайлары
мен есектен бойы əзер асатын жермен-жексен жабылары көз алдына бір
елестеп өткенде-ақ, өз төңірегіндегі өзімен қүрсақтас бауырларының бəрін
құртып, қалың жоңғардың бар тізгінін бір уысына жиып ап, жыландай
ысқырып отырған қатыгез Сыбан Раптанның баяғыдан бері жер түбіндегі
бұған неғып емешегі үзіле қалғанын ұққан шығар-ау! Бақса, батырың ай
астының зоры болам деп жүргенде өз ұяластарының қоры боп қала
жаздапты
ғой!
Қап, бəлем, қалай екен... Баяғыда: «көршіміз ғой,. тату-тəтті болайық!» деп
барғанда, Əбілқайырға: «Боданым болсайшы!» — деп шалқығаны бар еді.
«Бодан бол!» — деген əңгіме енді өзінің құлағына майдай жағар ма екен
көрейік!» Аман болса, қақпанға түскен қасқырдай аласұрып бағар.
Айналасына елші шаптыра бастар! Бір баласын шапанын жалпылдатып
Астраханьдағы орыс əкіметіне аттандырды деген. Кəп ұзамас, бір елшісі
етегі
делбеңдеп бүған да келер.
Аюкеден елші шықты деп естіген күні Əбілқайыр шұғыл атқа қонып, қазақ
пен қарақалпақтан жиылған жиырма мың əскермен Темір өзенінің теріскей
бетіндегі қара сұр дөңге қарақұрым қосын тігіп жатып алды.
Көк белдің басындағы ақ шатырға хан орданың орынына мінезсіз қатындай
көк талақтанып алған қатқыл дөңге қаздай тізіле қонған қара нөпір еру
қолды
көргенде қалмақ елшісінің жүрегі мұздап қоя берген. Бірінен-бірі əтіп,
қабарытып алған, өңдері қату өңшең батырлардың арасында айылын
жимай,
алшия жайғасқан сұп-сұр ханның алдына келгенде тіпті тілінен айырылып
қала жаздады. Əміршісінің айтып жіберген əңгімесін майдан қыл
суырғандай
қып майдалап айта бастап еді, ханның қиылған жіңішке қасы түйіле
түспесе,
жазыла қоймады. Талай-талай зобалаңның басы-қасында болған жылпос
елші
отырғандардың бірі болмаса бірі бұның алыстан орағытып, иінін
келтірудейақ келтіріп айтқан жүйелі сөзінің бір жері болмаса, бір жеріне бас изеп қала
ма деп, тышқан кəзін тыным тапқызбай қыдыртып бақты. Бірақ қазақтар
шетінен оқтау жұтып, қойғандай кекшие-кекшие қалыпты.
Елші сөзін бітіргенде хан қасындағыларға қарады. Қасындағылар жапатармағай ханға бұрылды. Жоңғар десе аузы қышып кететін Есет батыр бұл
жолы Бөкенбайдың алдын орай сөйледі.
— Аюке бейбітшілікте болайық дейді екен ғой. Оған да бейбітшілік керек
екен-ау.
— Иə, — деді қалмақ елшісі жүзін жылытып, батырға мəймөңкелей қарап.
— Ендеше, бізге елші салғанша, неге қоңтайшыға елші салмайды?
Сөзі өтсе, соған айтсын! Қазақ қалмақтан бұрын қол салып отыр ма?!
— Талайдан бері ауылымыз аралас, қойымыз қоралас сіздер түсінбегенде,
жер түбіндегі қонтайшы... — деп елші сөзді созбақтай жөнеліп еді,
Əбілқайыр қолын көтерді.
— Жə, жетер. Қонтайшыға сөзі өтердей Аюке кімнің шікірəсі болыпты.
Қонтайшыға салсаң, ол ертең Аюкенің ақ патшаның қолтығындағы басын
айбалтамен бір қырқып, Еділдің ойығына лақтырады. Біздің арамызда
Аюкемен бітім жайында сөз болмайды. Біз бітім жайында сөйлессек, тек
қонтайшының өзімен ғана сөйлесе алармыз. Ол бірақ, бүгін
болмағанмен күндердің күнінде болмай қоймасы хақ. Биыл қазақты жоңғар
емес екі жыл қатарынан тап болып отырған жұт пен қуаңшылық жеңіп
кетіп отыр. Құдай қазаққа қашанға қырын қарай берер дейсің. Ол да
еңсесін
тіктеп, есесін қайтаратын күн туар. Аюкеге айтарымыз: егер құзғын
басын қазақтардың да, анау Алтайдан жөңкіліп келе жатқан
ұяластарының да қанды семсерінен есен алып қалғысы келсе, Жайық пен
Жемнің бойын босатсын. Бабасы Хо-Өрліктің Тарбағатайдан тайлаққа
артып əкелген Еділі мен Жайығы жоқ. Судың да сұрауы бар. Сұраушысы
келді!
Елші мүлəйімсігені де, кекеткені де белгісіз, езуіне күлкі жиып:
— Аюкеге əлімжеттік жасағанмен, ар жағында ақ патша тұр ғой, — дей
беріп еді, хан тағы да киіп кетті:
— Қалмақшаға түсінген патшаң қазақшаға түсінбес деп пе едің. Тіпті
болмай бара жатса, кек темірдің сартылымен сөйлесерміз, — деді де,
орынынан шапшаң көтерілді.
Онысы «сөз осымен бітті» дегені секілді. Қасындағы Қалың жиын да дүр
түрегелді. Елшіге орынынан тұрудан басқа амал қалмады.
Байтал түгіл бас қайғы боп, кейін қарай зымыраған Аюкенің елшісі
жолындағы қалмақ ұлыстарын дүрліктіре жүрді.
«Ойбай, жау келіп қалды! Жау!»
Бұл жолы да жұрттан бұрын Жайықтың арғы бетіндегі Досан тайшы
дүрлікті.
Аюкеге тағы да жаушы шаптырыпты. «Назардың Доржысы бес мың қол
жиып алға, «тек өз ұлысымды ғана қорғаймын, басқаңды білмеймін деп
отыр,
қол қоса көріңіз», — деп жанықты. Аюкенің өзінің жаны да мұрынының
ұшында тұрған. Астраханьдағы губернаторға кісі шаптырып əскер
сұратыпты. Оның бəрін естіп-біліп отырған қазақ қолы: «Əзір бізге
Жайықтың бергі беті де жарайды», — деп, Жем бойындағы Лекбай
тайшының ұлысын шауып, мол олжаға кенеліп кері қайтты. Темір
даласында
тағы да бір «Қалмақ қырылған» ат қалды. Бұл шайқаста, əсіресе, Көкінің
баласы Есет батыр күркіреді. Мынау тақтайдай тегіс қара дөңде бір кезде
арғы бабасы Қарадөң, одан бергі Жұбаныш, Сүйініш, Бегіс, Көгіс, Тамалар
талай ойнақ салыпты. Сүйініш бабасы тап осы Темірдің жағасында бір өзі
бір
мың қолмен алысып жеңіпті. Ноғай мен қазақ жыр қылып қақсап келе
жатқан
бұл қоныста бала кезінде өздері де талай қыстап, талай жайлаған-ды. Оның
батыр аты да алғаш рет осы ұшан далада шыққан-ды. Бүгінде қазақ
арасында
өзғе түгілі Есеттің өзі де қызыға тыңдайтын бір аңыз бар. Есет батыр
жасында бойы сорайған, ештеңеге ебі жоқ, ерең-серең ұйқышыл бала
бопты.
Он жеті жасында үйдің оң жағында төсекті қалың салып, көрпені қалың
жамылып ұйқы соғып жатса, ауылға жау шауыпты. Олар оң жақта
ұзынынан
түсіп, көрпеге қымтанып жатқан кісіні дімкəс кəрі-құртаң біреу шығар деп
ойлапты. Одан басқа еркек кіндіктің қол-аяғына кісен салып айдап əкетіпті,
қыз-қырқынның қол-аяғын буып байлап əкетіпті. Есет бесін ауа ұйқысы
қанып, көзін ашса, есіктің алдында бір жеңгесі жылап отырыпты. «Сені де
шешей сары үйек жыланға талғап, ұл тудым деп қалжа жеді-ау. Елді жау
шауып кетті, сенің жатысың мынау», — депті. Көзін уқалап атып тұрған
бала
жігіт сыртқа жүгіре шықса, көлік жоқ. «Жылқының бəрін жау қуып кетті.
Сай бойындғы ақсақ құлынды биеден басқа қыл құйрықтан тұқым қалған
жоқ», — депті жеңгесі.
Есет сол ақсақ биені ерттеп ап жау соңынан қуып берсін. Аяғына жем
түскен
ақ сұр бие тұяғы қыза келе құстай ұшсын. Ақ пен қызылдың арасында
жауға
да жетсін. Не болғанын өзі де білмейді, ыңырантып олжа айдап бара
жатқан
қалың жау бет-бетіне қаша жөнел-сін.
Есет төсекке байтаба шалбар үстімді қышытады деп тыр жалаңаш шешініп
жатады екен. Мына «жау шапты» хабарды естігенде есі шығып кеткен
батыр
атқа сол қалпы қоныпты. «Бəсе, ол жүзіқара маған қайынатасын көргендей
тура қарай алмай қымсына қырындай сөйлеп еді-ау» — дейтін көрінеді өзі
кейін сол оқиға есіне түскенде жеңгесін боқтап. Өзінің айтуы: жау жағы ақ
пен қызылдың арасында арттарынан ақ боз мініп, қуып жеткен
тыржалаңаш
кісіні шайтан деп қалса керек. Елдің айтуы: қалмақтар еліне: «Бай ауылдан
ырғап-жырғап мəз боп келе жатыр ек. Бір уақытта, артымызға қарасақ, жанжағымыз өңшең бір ақ боз ат мініп, иреңдеген ұзын қара кісіге толып
кетіпті», — деп барыпты. Содан жұрт: «Бұл Есеттің киесі бар. Жаудың
көзіне
бір өзі бір мың кісі боп көрінетін көрінеді», — деп жайды. Не де болса,
Жайық пен Жем бойындағы құба қалмақ Көкінің Есеті дегенде зəреқұттары
қалмайды деуші еді, сонысы рас болды. Əлде күшік күнінен талап қалған
төбетті жеңе алмайсыңның кері ме! Əйтеуір, жасынан аты шығып кеткен
батыр: «Қара бура!», «Қара бура!» деп айқай салғанда, қалмақтарды,
шыннан
да, пысы басып кететін сияқты. Əншейінде қаңқиып бос белбеу жүретін
ұзын
кісі жауға шапқанда екі көзі жанып, екі тізесі атының шықшытын қағып,
иегін желдей зымыраған жануардың желкілгене кекілі желпіп келе жатады
екен.
Ұзын сирақ тарамыс кісі ылғи ақ боз ат мініп жүреді. Апаларынан туған
жиендерін кетелер əз əулие көреді. Туған нағашысы Балпаш би жайса
белғе,
жапса көлге сыймайтын көп жылқысын аралап жүріп: «Іштерінде Есетжан
мінетіндей біреуі жоқ, өңіпең тұңжым!» — деп күйінеді екен. Жай кезде
қайнағасы Бөкенбайдың оң тізесіне отырып алып, бас изеуден басқаны
білмейтін көнтері жігіт қолына найза ұстап, атқа мініп алғанда тым
шытырлақ ашушаң боп кетеді. Темір даласындағы шайқаста қазақ қолының
оң қолында сол жүрді де, сол қолында Көкінің тұңғышы атақты Қарабас
батыр шайқасты. Жаудың Есет жақ қанаты əп-сəтте селдіреп қалды.
Қарабас
жақ қанаты біразға дейін киіздей ұйысып тұрып алды. Сонда жаудың біресе
оң жағынан, біресе бұл жағынан шығып, бұлағайды салып жүрген Есет
ауықауық ағасы жақ қанатқа көз тастап, шаңқ-шаңқ етеді:
— Қара басқыр Қарабас, қара басты ма, не болды?
Есеттің туған ағасына «Қара басқыр Қарабас» деп ұрысқан сол
шыдамсыздығы ел арасына мəтел боп тарап кеткенді. Інісіндей емес, екі
иығына екі жігіт мінгендей денелі, ылғи басын бір жағына қарай қисайтып
күліп жүретін қолбаң Қарабасты қазір құрдастары қит етсе: Қара басқыр
Қарабас, қара басты ма, болсайшы, — деп мазақтап жүргізбейді. Оған
қыңатын Қарабас жоқ, шақшасының тығынын таңқ еткізіп ашып, қара
бұйра
насыбайын танауына апарып таңқ еткізіп бір түшкіреді де: «Сол енеңді
ұрайынның сөзін қойшы», — деп інісін бір боқтап, кеңк-кеңк күледі.
Темір жағасындағы шайқас қазақтардың жығылған жағасын қайта
тіктегендей болды. Əбілқайыр да бұрынғы тыз етпе ашуын тастап тыныш
ұйықтайтынды шығарды. Қалмақ ұлыстарына баяғыдасындай маза бермей
тұр. Өзінің балдызы Есенқұлдың Есеті бастаған адай қолы Жем мен
Сағыздың бойындағы ауылдарын күнара қиқулатты да тұрды.
Қарақалпақтардың құлағына үшкіріп-түшкіріп: «Қап тауына өтеміз. Өткел
бер!» — дегізіп Жайық қазақтарының құлағын сарсытты. Тек жүйкелеріне
ғана тиіп қоймай бақ-шаларын тапап кетіп, оқшау жүрген аңшы, балықшы
болса, ат көтіне өңгеріп əкетеді. Онда да бір іш есебі бар-ды. Жоңғардан
босып келе жатқан қаңғыма қазаққа ақ патша қазір назар аудара қоймайды.
Жалынып-жалпайып қанша елші жіберсең де, кекірейіп жөн сөйлеспейді.
Патша əкімдерінің назарын аударудың жаңғыз жолы — қалмақтардын
құлағын қиқудан, Жайық казактарының іргесін дүсірден айырмау. Сонда
олар барып ақ патшаға шағынбағанда, алақанын жайып аллаға да сиынар
дейсің бе? Бір күні селт етпес, екі күн селт етпес... Қашанғы шыдар дейсің.
Бір күні қауға сақал елші «Здірəсте» деп жетіп келер. «Здірəстесіне
здірəсте».
Бұған да керегі осы «здірəсте...»
Жайық бойына жортуыл Темір шапқыншылығынан кейін тіпті жиілеп
кетті.
Оның үстіне торғауыт қалмақтарының да жағдайы қаша бастады. Ентелеп
келіп қалған қазақтар мен қарақалпақтардан бір қорқып, олардың көк
желкелерінде келе жатқан көк сүңгілі өз қандастарынан екі қорқып, күні
кеше жағасы жайлау жайбарақат отырған тайшылар қаралай өріске таласып
қырқысып бермесі бар ма! Əбілқайырдың жер қайысқан жиырма мың
əскерінің қарасын көрмей жатып қалмақ ханының уəлиі Шырындөндік,
Дөндік-Омбы тайшы мен Дармабала ханша «Жайық бойының өрісі азып
кетті» деп Сарытауға қарай женкіле кешті. Досан тайшы Астраханьның
түбіне, Еділ бойына жылжып қонды. Жайық бойындағы Теке қаласының
маңында отырған Назардың Доржысы мен оның баласы Лобжы
Астарханьдағы орыс əкіміне: «Досан менің жерімді алып қойды», — деп
байбалам салды. Соның бəрін өз ұлысында жатып естіп жатқан Əбілқайыр:
«Менсіз де қырылысып жатқан тайшылар одан сайын қызыл шиқан бола
түссін», — деп, бұлар ақтабан шұбырындыда жүргенде башқұрттар кеп
қонып алған Елек, Ор, Қарғалы, Қарабұтақ, Ырғыз бойларын қайтадан қол
астына қаратып, терістікке қарай шалқайды.
Жайық бойының тынышы кеткені патша əкімдерінің де қабырғасына
батайын десе керек, ол кезде Кіші жүз бен қарақалпаққа ортақ билеуші
болып алған Əбілқайырға сонау Мəскеуден аяғы салақтап елші келді.
Əбілқайыр оны қарақалпақ арасына барып қабылдады.
Басынан сəлдесін, аузынан «алласын», қолынан кітабын тастамайтын
жүндес, жіпсік көз, шикіл сары татар молдасы Мақсұт Жүнісүғлы
аржағындағыны айтқызбай біліп отырған көріпкел кісі екен: «И, и, бүйтіп
жүре берсеңдер, пышырап кетесіз əлі. Онан да əзір кеш қалмай тұрғанда,
патша ағзамның боданында болып, шапағатына ортақтасқан лазым. Əне,
өздеріңдей көшіп-қонып жүрген башқұрттар мен қалмақтарды
көрмейсіңдер
ме! Оларға кім тиіп жатыр», — деп сайрап қоя бергені. Бұл Əбілқайырдың
көптен бергі ойы еді. Кім көрінгенге көз түрткі болып жүрген көшпенді
жұртпен ормандаған орыс одақтас боп, жоңғарға қарсы жорыққа қол
қосады
деп жүргенде қазақ, міне, алғидың ала шөлінде қаңғырып қалды. Ендігі
жалғыз амалы орысқа одақтас бол деп басын қатырмай, «қол астыңа ал,
жауға шап десең, жауға шабайын, қарап отыр десең, қарап отырайын,
əйтеуір
мынау башқұрттар мен қалмақтар құсатып, іргемді ешкімге шұқытпай
бейбіт
отырғызсаң болғаны» деу.
Əбілқайыр əрі ойланып, бері ойланып, осыған бел буды. Бұл жолы
баяғыдай
күллі алаштың билері түгілі Кіші жүздің билеріне де ақыл қосқан жоқ.
Олар
естіп қалса, қандай байбалам салатындарын кім біліпті деп, патшаның
елшісімен əдейі өз ұлысында емес, қарақалпақ арасында кездесті. Жаны
ашыса да, ашуланса да, ренжісе де əлденеден көңіліне дік алып жиіркеніп
отырған кісідей басын оқ жыландай тіктеп алып: «и, и...» деп ышқына
ыңыранып барып тіл қататын түлкідей сығыраңдап, мысықтай сыланыпсипанған кірəп діндардың қасына Қойбағар Көбек ұлын ертіп жіберді.
Тұрымтай тұсына, балапан басына боп, əр қайсысы əр қырдың астына
барып
тығылған ңазақ ұлыстары елеңдеп жан-жағына құлақ түріп отырған-ды.
Олар
Əбілқайырдың əр адымын аңдып, əр ісін біліп жатты. Жас сұлтанның
мынау
қиын жылдарда басқа төрелердей бұғып қалмай қайрат қылғаны, Еділ бойы
торғауыттарының іргесін түріп, қара қалмақ пен құба қалмақтың майлы
қасықтай араласқан татулығының тас талқанын шығарғаны, көптен бері
қазақтарды көзіне ілмей кеткен патша əкімдерін қайта иілтіп, алдына елші
əкелдіргені кім-кімнің де ішіндегі қатқан тоңды үт айының талма түсінің
шуағындай, сəл де болса жібітейін дейді. Əбілқайыр жан-жағындағы
жұрттың жоңғардан басқасының бəрімен араласа бастады. Қайсымен
қатынасса да, құр алақан қалған жоқ. Башқұрттарды Елек пен Ырғыз
бойынан қуып отырып, олардың арасынан да одақтас таба алды.
Қарақалпақтың бір жағы жолап кеткен қазақтың атын сабап аулақ қуып
жатса, бір жағы Əбілқайырдың айтқанын екі етпей тыңдап, Жайық бойын
дүрліктіріп бақты. Сол бір ала топалаң əлімқайым заманның өзінде
Əбілқайырдың айтуымен патшаға қазақ пен қарақалпақ атынан екі рет
елшілік аттанды. Торғауыт тайшыларының да сүттей ұйып отырған бірлігін
бұзып, өзара қырқыстырып қойды. Ол жылдары Əбілқайыр көрші
жұрттардың ала жібін аттаса, аттаған шығар, бірақ қазаққа «əй, кəпір»
дегізетіндей ештеңе істемеуге тырысты. Ырғыз бойына қайта барып
алғасын
өзі бұғып жатып ап, басқаның қолымен көсеу кесейтін ескі əдетіне басып,
баяғыда Қарақұмдағы жиында қазақ қолының қолбасшысы болған Табын
Бəкенбайға үш жүзге сауын айтқызды. Жаманшыңның күн батыс бетіндегі
Талды сайдағы жалғыз шоқы қолы да исі алаштың маңдайға ұстар
нысанасына айналды. Сол бір нысаналы шоқыға тағы үш жүзден қол
ағылды.
Тағы да дабыл қағылып, тағы да керней шалынды. Үш арыстың баласы
жан-жағын қомдаған атан түйедей сəңкиген-сəңкиген қара жалдар
қоршаған
баяғы шұқыр ойда бас санасып, жалау түгендесті. Бұл жолы, обалы не
керек,
əншейінде алып қашпасы, əйтті-бүйттісі көп бопсашыл қазақ елдік ;касады.
Найзаға таласпаса, туға таласқан ешкім болмады. Үш алаштың туын тағы
да
азуы алты қарыс үйсін тұрып, арғын тұрып, алшын тұрып күні кешегі кірме
табындардың көсемі Қара ұлы Бөкенбай ұстады. Ортаға шығып, қолына
құран ұстап: «Ағайынның аманатын жерге қалдырсам, тұқым-теберіммен,
əулет-зəузатыммен құрып кетейін. Арым — алашқа, қаным — қазаққа!» —
деп ант су ішті. Одан соң ортаға Ұлы жүз қолының бас сардары Ошақты
Саурық, Орта жүз қолының бас сардары тағы да кірме керейіт Тайлан
батыр
шығып құран ұстап ант берісті.
Обалы не керек, қазақ басына бақ қонғанда емес, басына іс түскенде
көретін
халық қой, шіркін! Үш арыстың үшеуінде де арыстандай ақырған талай
батыр тұрса да, ортаға шыққан төрт батырға ешқайсысы тебеген аттай теріс
айналып қыржыңдаған жоқ. Бəрі де көк аспанды кұл талқан қып шытыната
сындырып жерге түсірердей қып саңқ-саңқ етіп: «Дұрыс, дұрыс! Əп
бəрекелде!» — десті.
Ол жолғы жиында ортаға да, қол басына да сұлтандар емес, батырлар
шықты.
Əбілқайыр да, Болат та, Сəмеке де, Əбілмəмбет те, Барақ та, Күшік те,
Батыр
да туды мен ұстаймын, қолды мен бастаймын деп кеуделеген жоқ. Өйтсе,
мынау қаймағы енді-енді туырыла бастаған жұрттың ауыз бірлігін қайта
шашып алатындарын бəрі де түсінді.