Қызыл жебе-2 - 05

– Оһо, сен бунтарь поляктың мелодиясын білесің бе? – деп Семашко таңдай қаққанда ғана, кеудеде шырылдап тұрған сиқырлы шымшық кенет ұша жөнелгендей, Тұрар әлгі ызыңнан айырылып абдырап қалды.
«Полонезді» баяғыда Наташа пианинода ойнаушы еді. Бірақ оның «Полонез» екенін, оны «бунтарь поляк» жазғанын Тұрар білген емес. Әйтеуір жүрегіне ұялап қалған. Музыка ызыңы жалтыраған қара пианиноны, оның ақықтай аппақ пернелерінде ойнаған қыздың жіп-жіңішке сүйрік саусақтарын, перуза аспан түстес көкшіл көздерін Тұрардың санасында қоса тірілтіп жібергендей. Қыздың жіңішке саусақтары баланың жүрегінің қылын шертіп, әуен содан шығып жатқандай.
– Бұл әуенді мұғалім ойнар еді, содан санамда жатталып қалыпты,– деді Тұрар Семашко мырзаға. – Бунтарь поляк деген кім? Оны білмеймін.
– Білмегенің өте жақсы. Ондай адамдардың шығармасын ғана сүйіп, өзін білмей-ақ қоюға болады. Дегенмен, сен болашақ заң қызметкері, ұлы империяның киргиздан шыққан талантты тіректерінің бірі боларсың деп ойлаймын. Сондықтан бәрін білгенің жөн. Бунтарь поляк – Огинский деген кісі. Патшаға қарсы Костюшко бастаған поляк көтерілісіне қатысқан. Әрекеті бүлік болғанмен, музыкасы ғажап, «Полонезді» мен де жақсы көремін.
«Сонда қалай? – деді Тұрар ішінен түйіліп. – Адамның жазған шығармасы жақсы, өзі жаман. Патшаға қарсы болғандығына бола жаман. Менің әкем де патшаға қарсы шықты. Демек, ол да жаман болғаны ма? Жоқ, тергеуші мырза, мұныңыз қате сияқты. Сіз «Полонезді» тыңдап, әуенді сүйіп отырасыз. Ал оның иесі сонда қалай есіңізге түспейді? Оны қалай жек көруге болады? Мен осы уақытқа дейін бұл музыканың иесі Наташа деп ойлаушы едім. Огинский. Поляк, бунтарь».
* * *
Мықанның бойы мамырлай қонған қаздардай, қатар-қатар тігілген кілең ақ үйлер. Ерсілі-қарсылы шаншыла шауып, табақ тартқан жігіттер. Маңғаздана будақ-будақ көтерілген көк түтін. Берекелі қазанның түтіні де жоқ. Ауыл жағалай қаңтарулы аттар. Ауыл сыртында тұсауымен секіріп жүрген аттар. Кимешектері шұбатылған бәйбішелер, шолпысы сылдырлаған келіншектер, үкілері желкілдеген бикештер.
Арқасын асқар тауға тіреген шалқақ ауыл. Уықтары шаңырақтарды емес, аспанның өзін тіреп тұрғандай, киіз үйлердің төбелері тәкаппарлана кекірейіп тұр. Жан-жағы жасыл масаты, зүмірет теңіз ортасына ақ арал орнай қалғандай екен.
Келген меймандарды күтіп алып, үйді-үйге бөліп, жөн сілтеп тұрған жігіттер қос қара жеккен трашпеңкенің егесі құрметті қонақ екенін көріп, Семашко мырзаны жапсарлас тігілген, сырты ақ шәйімен тысталған ақшаңқан үйге қарай алып жүрді.
Өгіз мініп, жаяу-жалпы келген кем-кетіктерді бұл маңға жолатпай, қызметші жігіттер:
– Аулақ, аулақ! – деп ауыл шетіндегі қараша үйлерге қарай айдап жатыр.
Семашко түскен үйдің ішінде құдай емес, құдайдан былай да емес, кілең ығай мен сығайлар отыр екен. Тергеушінің танығаны Мерке участогінің приставы Сокольский мырза, бас құда Айбар мырза. Шалдуар болысы Шабдан мырза, Қорағаты болысы Қарабек мырза...
Бектен болыстың өзі орнынан тұрып, тергеушіні приставтың жанына қолтықтап апарып отырғызды. Қасына ерген қара баланы елемеген болып, назар салмай, ту сыртын беріп босаға жақта қал дегендей нышан білдіріп еді... Ол ишарасын түсіне қойған Тұрар табалдырықта тұрып қалған. Бірақ Семашко мырза әдейі дауыстап: – Тұрар, кел мұнда, – деп өз қасына шақырды. Болыс кенет түсін жылытып: – Кел, кел, – деп жалпаңдай қалды. Тай тегенеде уыз қымыз сапырулы. Семашко келгенде үзілген тамаша қайта жалғасты. Қырғыздан келген Солты ыршы ұшатын бүркіттей жүресінен қомдана түсіп, екіленіп «Манасқа» қайта басқан кезі екен. Ыршыны басынан тыңдап отырған пристав, Семашкоға:
– Буруттардың эпосы. Манас батыр жырын айтып отыр. Көкетай деген біреудің асы жайында қазіргі айтып отырғаны, – деп түсіндірді.
– Тұрар, сен маған аударып отыр, – деді тергеуші енді приставты мазаламай-ақ қояйын деген ниетпен.
Ыршы Солты екі көзін шарт жұмып, добалдай екі қолымен бүйірін таянып, бұл биік үйде биік дәрежелі адамдар отырғанын ұмытқандай, жан баласын елемей, баяғы ерлер заманының елесіне бар ынты-шынтысымен, беріле, қырылдақтау үні қышқыра, ышқына шығып, Көкетай асының хикаясын төпей берді.
–... Кәуірдің ханы Жаңбыршы
Бүгінше тарту жедім деп
Бір қомпиып қалды дейді.
Ертегі күні болғанда
Жезден бұйда тақтырып
Қалыдан кілем жаптырып,
Тұмсығы бар астаудай
Мұсылман, кәуір алдына
Екі өркеші кісідей
Қараша қаймал, ту інген
Әкеліп бір сайды дейді
Дәмесі бар әйелге
Жалаңаш келіп аясын деп,
Шақырып ұран салды дейді
Көп ішінен бір қатын
Жалаңаштанып шықты дейді,
Ораңқы деген аты бар,
Орақа құла биесі бар
Енеден тума болдым деп,
Жалаңаштанып келді дейді.
Бөгелместен түйені,
Тісімен шешіп алды дейді.
– Вот, отчаянная баба! – деді Тұрардың тәржімасынан кейін тергеуші өзін тежей күліп. Ал пристав шыдай алмай дауысы барқыраңқырап:
– Чертова баба! – деп қалды.
Ыршы Солты оларды ілтифатқа алмай, дауысын жорта ащы шығарып, екпіндеп кетті.
– Қаймалы қара інгенді
Жетелеген қалпымен
Мұсылман мен кәуірдің
Ортасынан қақ жарып
Алшаң басып жүрді дейді.
Сонда мұсылман мен кәуірін
Келеке қылып қатынды
Қарқ-қарқ күлді дейді,
Сонда тұрып Ер Манас,
Еңсегей бойлы Ер Манас
Турасынан кірді дейді.
Қатынға келіп айтты дейді: –
Алда Ораңқы, оңбай қал!
Сен, Ораңқы, қатын болмай қал!
Сенің өңірің толы пұлың бар, долы-ай!
Өрісің толған малың бар, долы-ай!
Сен малдан өліп кеттің бе, долы-ай?!
Пұлдан өліп кеттің бе, долы-ай?!
Сенің бәтеңнің ішіне қарасам
Үш Меркенің жылғасындай,
Бөбешігіңе қарасам, долы-ай!
Асып қойған тұлғадай, долы-ай!
Сонда қатын Манасқа жауап береді, – деп Солты ыршы көзін ашып алып, алдында тұрған сырлы тостағанға қол созып, қымыздан бір жұтып қойды. Тұрар тергеушіге «бәтеңнің» деген сөзді аудара алмай іркіліп, сәлден соң «детеродный член» деп жеткізді. Семашко оның бұл тапқырлығына риза болды.
– Сонда қатын Манасқа жауап береді, – деп ыршы қымызға малынған түрпі мұртын алақанымен сүртті.
– Алда, Манас, не дейсің!
Білда, Манас не дейсің?
Сонда бәтесін шапалақтап,
Қатын-екең айтады:
– Ағыс пенен Қожасым,
Сені тапқан бұ бәтем,
Қосай менен Төстігім,
Сені де тапқан бұ бәтем.
Көкше менен Едіге
Сені де тапқан бұ бәтем,
Менің бұ бәтем болмаса
Қайдан шықтың, ерлерім?
Өңір толған пұлым бар,
Өріс толған малым бар,
Тәуба шүкір құдайға
Өлмегендей мүлкім бар.
Мен қарауыма келгенмін
Мен қайратыма қонғанмын.
Еркекте намыс болғанда
Ұрғашыда намыс жоқ па екен, Манас?!
– Ой, пәле-ай! – деп сыйлы меймандардың біреуі дауыстап жіберді.
– Рас-ақ қой, сорлынікі!
– Тауып кеткен екен, жәді.
– О, заманның адамдары сөзге жығылған ғой.
– Сөз тас жарады, тас жармаса бас жарады.
– Мырзалар, менде бір ұсыныс бар, – деді пристав тыныштық тілеп. – Құрметті ыршы шаршаған шығар. Талмай тыңдағанымызға үш-төрт сағат болды. Әлі үш-төрт күнге созылатын түрі бар. Ыршы да тыныстасын, біз де бой жазайық. Қызық көрейік. Мысалы, сол Манас заманының қызығын қазір неге қайталамасқа? А? Қалай, ыршы Солты?
– Абден болод, мырза, ықтияр сізде,– деп ыршы қайтадан қымызға қол созды. Содан соң Айбар мырза мен Бектен болысқа кезек-кезек қарап алды: – Оуо, мырзалар! «Алысты жақын қылатын – қыз». Қыз беріп, қыз алып, ұлан той өткеріп жатасыңдар. Құтманду болсун тойыңыз. Биздики сиздиң майрам көнулду болсун деген тилек, туғандар.
Пристав қоразданып жан-жағына қарады. Қарны жуан қадірменділер ұлықтың не ұсынарын аңдамаса да, бастарын шұлғи бастады.
– Бізге қызық керек, түсінесіздер ме, қызық. Қымыз бен етке бөгіп болдық, – деді пристав.
– Осы ұлықтарға баяғы Сыпатайдың асындағы сияқты таздардың сүзісін көрсетсек қайтеді? – деп қалды аңқау біреу. Оны көршісі бүйірінен нұқып жіберіп, құлағына сыбырлады:
– Бектен мырзаны шығарайын деп пе ең сүзіске?
Анау жым болды. Бектен болыстың тақиясы басынан бір елі түспейтіні есіне сап ете қалды.
– Жоқ, мырзалар, сендер түсінбей отырсыңдар. Осы отырған игі қауым бір түйе таба алады ғой. Бәйгеге түйе тігілсе, соны жалаңаш әйел барып, тісімен шешіп алса, қалай, а? – деп пристав тұқшиыңқырап қалған би-болыстарға нықыра сөйледі.
– Болады ғой, мырза. Бірақ басқа бәйгелер бар. Ат жарыс, жамбы ату, аударыспақ, күрес, көкпар... – деп Бектен сыпайылап еді. Айбар құдасы орнынан қопаң-қопаң қозғалып:
– Сокольский мырза дұрыс айтады. Түйені мен тігем. Кәне, хабаршы жар салсын. Талапкер қатын табыла ма екен? – деп омыраулап шыға келді.
– Айеке, той менің ауылымда өтіп жатыр. Бір ойсылқараны мен де таба аламын, – деп Бектен де намысқа тырысты.
Осылайша кеу-кеу, гу-гу, ырду-дырду әңгімемен биік үйдің қонақтары ауырлап қалған орындарынан ырғала-ырғала түрегеліп, балпаң-балпаң далаға шыға бастады.
* * *
Мықанның төменгі жағында, жар басында жарбиып отырған Маңырақ ауылын ешкім арнап тойға шақырған жоқ. Мықанның осы бір тұсы биік қабақ болып кетеді. Жазда, күзде мамырлап жай аққанымен, жылда көктемде, су тасығанда, жараған бурадай қаршылдаған өзен жарлапты сүзгілеп, мүжи береді, мүжи береді. Шеткі тоқал тамдардың бір-екеуін ана жылы жармен бірге жапырып та кеткен.
Асау су алтынкүрек ескенде бір-екі күн арсылдайды да, лезде сабасына түсіп, жаралы жарқабақ жалаңаштанып, ырсиып-ырсиып қалады. Кеберсіген қияға біраз күннен соң қайтадан сән кіріп, жан кіріп, түк көрмегендей болады. Жардың беті жыбырлаған шұрқ тесікке айналады: құрқылтай дейтін құс қияға ұя салады.
Қанаты бар құс біткеннің ішінде жер басып жүруге жаралмағаны осы құрқылтай жарықтық. Аяқ оған жарға жабысуға ғана керек, тегіс жермен жүре алмайды. Тіршілігінің көбі көзге ілінбес зау биікте. Топ-топ болып шиқылдап жүрген құрқылтайды көп адам сезбейді де. Оған тамақ та аспаннан бұйырған. Шыбын-шіркейді әуеден қармап, соны қанағат тұтады.
Маңырақ ауылының да тырбың тіршілігі осы құрқылтайдың күнкөрісі сияқты еді. Екінші Николай патшаның премьер-министрі Столыпиннің аграрлық реформасынан кейін ішкі Ресейден келген переселендерге пристав Маңырақтың бұлақ бойындағы бұрынғы қонысын тартып әперді де, азын-аулақ мал ұстап, жоңышқа, жүгері егіп күн көрген ауыл Мықан бойындағы су шықпайтын қырқа жар басына ысырылды.
Бұл өзі іргелі Ботбай руының ішіндегі аз ата еді. Бұрынғылар айтады, Бәйдібек батыр қайтқанда оның жесірі Домалақ Ана жарықтық қайнысы Байтуға:
– Әмеңгерім сенсің, мені ал, – дейді. Байту момындау екен, көнбей қойыпты. Сонда Домалақ Ана айтты дейді:
– Е, жазған, мені алғанда ұрпағың күннің шығысы мен батысын жайлайтын еді, қайтейін. Ендеше, күзге жетсең жүзге жетпессің, – деп.
Әулие ана солай айтты ма, жоқ па, өз құлағымен кім естіп тұрған дейсің. Бірақ Байтудың, ұрпағы аз болып қалғаны рас. Содан қалған аз ата осы Маңырақ. Бәйдібек батырдан тараған Ботбайдың ішінде отырады. Сол аздығынан шығар, переселендерге жер беру туралы үкім шыққанда, алдымен қонысынан айырылған да осы Маңырақ болды. Оның бұрынғы шұрайлы қонысы енді Кузьминка деп аталады. Переселендерге Маңырақ жұрты алғашында екі-үш танаптан тең бөлінгенмен біраз жылдан кейін олардың да арасынан жалмауыт шортандар шығып, көлігі, құралы жоқ майда шабақтарын жұтып жіберді. Аз шортанға көп шабақ батырақ малай болып қала берді.
Бірақ жерінен айрылған сорлы Маңырақ үшін «сары орыстың – бәрі орыс» еді.
Сол Маңырақтың бірі – Тайлақ дегеннің жаман тамы ауылдың ең шетінде, жардың дәл ернеуінде қалып тұрған. Биылғы көктемнен шықпа жаным шықпа деп әрең құтылды да, ендігі су тасқында сау қалмайтынына көзі жетіп, күн жылыда жарқабақтан әрірек жылжып, басына пана тұрғызып алудың әрекетінде еді. Күн жылт еткеннен Тайлақ шиеттей бала-шағасымен жабылып, шелекпен су тасып, балшық илеп, қыш құйды. Балшық илеуге жалғыз сиырын салайын деп еді, абысындары Тайтақай атап кеткен қатыны Талбүбінің талқаны шықты:
– О, сорлы, мына жамырап отырған жалмауыздарыңның таңдайы аққа енді тиейін дегенде жалғыз сиырға бұзау тастатпақ екенсің, ә! Балшыққа ала сиырды салғанша, мына мені сал, – Құлағы ауыр адамға тән әдетпен айқайлай сөйлеп, жуа-жуа, жамай-жамай ала-құла болып кеткен көйлегінің етегін ышқырына қыстырып алып, жалаңаяқтанып, топан араластырған лайға күмп беріп түсті де кетті.
Пісуі жетпесе лай жарықтық ылжырап, қыш құюға келмейді. Суға енесі түскен үйректің балапандары құсап, шеше соңынан лайға Тайлақтың балалары да қойып-қойып кетті.
Талбүбі – жалғанда күшті әйел еді. Ірі мал омбылап қалатын қалың батпақты қара санына дейін батып тұрып илегенде борша-борша болды.
Жоғары ауылда той болатыны бұларға да мәлім еді. Қазақ той дегенде қу бас домалар деп шақырылмаса да бара береді. Той иелері қалай ма, қаламай ма – онда шаруасы шамалы. Оларды ешкім көкірегінен итермес. Бірақ игі жақсылардың кебісі жатқан жерге де жақындай алмас.
Талбүбі болыстың тойына барамын деп бой бермеді. Байы айтты: бармайсың деді. Той сенің неңді алған, одан да төменнен барып қамыс орып келейік деді. Ақыры жанжалмен, бірін-бірі тілдесумен тынды. Тайлақ ала сиырды жетектеп қамысқа кетті. Талбүбі мұрынбоқ бір баласын жетектеп, жоғары ауылға жөнелді. Бойжетіңкіреп қалған қызы «мен де барамын» деп қыңқылдап еді, «тәйт» деп тастады. Менің қайыршылығымды көрмей-ақ қой, мен желіккеннен бара жатыр деймісің сорлы. Тойдан қалған-құтқан қамыр, сорпа-су болса, ала келемін, отыр үйде, – деп қалдырып кетті. Былай шыға бере тағы айқайлады: – Барғызбасың, барғызбас, Күләй! – деді.
Есті қыз сонда бойындағы тұлдыры – қызылала көйлекті қолымен сипалап еді, жамауы көп екен...
* * *
Жабағы жүні түсіп, түлеген сары інген жетектеген салт атты той жағалап жар салып, көгалды өзен жағасына барып тоқтады. Сары інгеннің бұйдасын сәмбі талға шиелеп байлап болып, тағы айқайлады:
– Анадан жаңа туғандай жалаңаш келіп тісімен шешіп алған әйелдікі мына інген!
Бұрын-сонды мұндай бәйгені естімеген жұрт ауылдың қақ мандай алдындағы өзен бойына қарай ағыла бастады. Тіпті қаз-қатар қазылған жерошақ басындағылар да қазандарын тастай салып, ел құлағы естімеген қызыққа қарай ұмтылды. Жалбыз арасына сүйретіп апарып сүйек кеміріп жатқан иттер анталаған адамдардан сескеніп, жемтіктерін тастай қашты. Жалбыз жапырылып, көкмайса тапталып, езілген дермене шөптің исі аңқиды. Біреулер сойылған малдың қарнынан ақтарылған қан-жынға тайып жығылып жатыр.
Халық қара-құрым болып жиылуын жиылғанмен, талапкер табылмай, бәйге ұйымдастырушылар тығырыққа тіреліп қалғандай кез. Екі өркеші майдан дір-дір еткен жардай сары інген кімнің де болса құлқынын қытықтайды. Бірақ әбиірін ашып, аймандай масқараға ашық шығуға ешкім бата алмайды. Өзі бастаған жұмыстың жігі қашып тұрғанына ренжіп, пристав тұнжырады. Бектенге салса, осы машақаттың керегі жоқ-ақ. Бірақ бас құдасы Айбар мырзаны да желік қысқан екен, елеріп алыпты.
– Әй, айт мына жұртқа! Жарамды бір ұрғашы шықпағаны ма бұл елден! – деп жаршыны қыстады.
Жаршы тағы да қақсап, тілі мен жағын безеп бақты.
– Әй, сен шық, сен шық, – деп жас келіншектер, әзілдесіп бірін-бірі итермелейді.
– Қараң қалсын, төбемнен төмен қарай алтын құйса да бармаймын! Өзің шық, өлігіңді көрейін!
– Дүйім халық тұрмақ, менің тыр жалаңаш тәнімді өз күйеуім де көрген емес, о несі!
– Сұмдық-ай! Мұны ойлап тапқан қайсысы?
– Байлық не істетпейді, бар не дегізбейді, жоқ не жегізбейді, есірді ғой... Ендігі ермегіне осы қалыпты, – десіп күбір-күбір, сыбыр-сыбыр гуледі.
Тергеуші мен Тұрар приставқа таяу тұрған.
– Адамды қорлап не керек? – деп қалды Тұрар пристав естімесін деп жай ғана.
– Оның рас. – деді Семашко теріс айналып. – Эпостың жайы бір басқа. Әр заманның өзінің салты бар.
Үлкен қызықтан дәмеленіп келген жұрт, енді әлдекім алдағандай көңілі қалып, алды тарай бастап еді, біреу ащы дауыспен айқай салып:
– Уа, Бектен, еркек шықса, мына мен шықсам, бересің бе түйеңді? – деп саңқ-санқ етті.
Таяғымен алдын көлбеп, басы қалтандаңқырап ортаға қарай бір шал шықты. Тұрар оның баяғы базардағы Жапарқұл дуана екенін тани кетті.
– Жоқ болмайды! – деп жекірді пристав. – Қайт кейін. Тек қана әйел шықсын!
Соқыр дуананы қызметші жігіттер итермелеп, көптің арасына қайтадан сүңгітіп жіберді.
Бір уақытта қалың топтың бір шеті қасқыр тиген қойдай дүрлігіп, шайқалып кетті.
– Ойбай, масқара, әне, әне! Шығатын болды!
– Жол бер! Жол бер! – десіп қалды.
Қалынды қақ жарып, алпамсадай алқам-салқам ақсары, нұрлы жүзді, жүдеу киімді ұрғашы алаңқайға арсалаңдап шыға келді. Тайтақай! Жұрт ду ете қалды. Әлгіде тарап бара жатқандар қайтадан кері жүгірді. Арттағылар ештеңе көре алмай, алға қарай кимелеп, баж-бұж басталды.
Айнала аласапыран жұртты қанша елемеген болып, тәуекелге тастүйін бекінсе де, байғұс ұрғашы жамау-жамау сары ала, көйлегін басынан асыра шеше бергенде, ақсары өңі өрт тигендей лап етіп, қып-қызыл болып кетті. Көйлекті сыпырғанда алты баланы асыраған алып ананың қос емшегі арық тайлақтың жығылған өркешіндей салаң-салаң етті.
– Міне, қызық! – деп пристав алақанын шапаттады. Айбар мырза кеңк-кеңк күлгенде жуан қарны селкілдеді.
«Апыр-ай, Тайтақай ғой! Байғұсқа «қой!» деп айтар ешкім табылмағаны ма? Елдің есі шығып кеткені қалай?» – деп Тұрар қысылды. Әлдекім дәл өзін жалаңаштап жатқандай жаны алқымға келіп, шыдай алмай барады. – Мүмкін, бұл бейшараның есі ауысты ма екен?! Мұның несі қызық, несі күлкі! Көпе-көрнеу қорлау ғой бұл адам баласын! Ана жылы ауылына барғанымда есі дұрыс еді ғой!!
Бұл ойын дауыстап тұрып айтайын деп бір оқталды да, пристав пен Айбардың мәз болғанын, Бектеннің ешкінің құйрығындай шыжбыңдап тұрғанын, тергеуші мырзаның сазарып қалғанын аңғарып, біраз тосылды.
– Ойбай, мына масқарапаз кімнің қатыны?
– Әй, әлгі Маңырақ Тайлақтың Тайтақайы ғой, құдай ұрғыр.
– Көтек, дамбалын шеше бастады! Ойбу, сорлы-ай...
Осы бір у-шу, ию-қию дабыраны қоғадай жапырып, бір айқай саңқ ете қалды.
– Тоқтат! – деді әлгі адам Тайтақайға ұмтыла беріп. – Өле қалғыр, Тайтақай! Бұл не сұмдығың сорлы, елге күлкі, өсекке таң болып?!
Тайтақай баж етіп оның бетінен алды:
– Немене, намысың келе ме? Намысшыл болсаң, менің аш-жалаңаш отырған алты баламды асырап бер! А? Жалғыз атыңнан басқа түгің жоқ. – Маған неңді бересің, а? Жардай түйе жерде жатқан жоқ. Әбирімді бір ашып, бір түйе тапсам, түгім де кетпейді. Күлген ақымақ күле берсін!
Тайтақай басынан кір-кір орамалын алған жоқ. Оған әбиірін ашқаннан гөрі, басын ашқан өлім сияқты.
Тайтақайға тоқтау айтып, топты жарып жалғыз шыққан азамат Ақкөз екенін Тұрар ә дегенде-ақ аңғарып, суға батып тұншығып бара жатқан жерінен қолы бір бұтаға ілінгендей қуанып кетті. «Айналайын ағатай-ай, шын батыр екенсің ғой, асқардай азамат екенсің ғой», – дей берді.
– Мына бүлікші кім тағы? – деп пристав кенет қаһарланып, қасындағы урядникке:
– Тез қайтар! – деп бұйырды.
Қылышы салаңдаған қисық аяқ урядник Обров Ақкөзге жетіп барып, жағасынан ала түсіп, жұдырығын мұрнына тақап, көзі ақшаң-ақшаң етті.
– Қайт, оңбаған!
Шалғайын тістеген қанден ғұрлы көрмей, Ақкөз урядникті иығынан бүре ұстап шиіріп кеп жіберіп еді, приставтың алдына келіп тыраң ете құлады. Ақкөз приставқа енді өзі бетпе-бет келді:
– Ей, ұлық! Тоқтат мына сұмдықты. Адам баласы саған маймыл емес күлкі қылатын! Бектен мырза, құс қондырып, келін түсірген тойыңды масқарапазға айналдырайын деп пе едің? Айбар құдаңнан мен ақыл күтпеймін. Сенін есің бар емес пе еді?
Бұл жақта жанжал жалындап жатқанда, Тайтақай түйенің шиелеп байланған бұйдасын тісімен шеше алмай жанталасып бақты.
Жерге бір аунап түскен урядник ұйпа-тұйпасы шығып, шашы қобырап, шіңкілдеп, наганын қынабынан суырып алды.
– Тұтқында бұзықты! – деп бұйырды пристав.
Бір жақта жанжал, бір жақта жалаңаш әйелдің жанталасы. Жұрт бір өрттің тұтанғалы тұрғанын сезіп, үрпиіңкіресіп қалды.
– Осының өзін жалаңаштап, арқасына дүре салыңдар, мына халықтың көзінше! – деді пристав көмекке келген екі урядникке.
Үш урядниктің оқтаулы қаруларының ортасында қалған Ақкөз ызадан жарылып кете жаздады. Мұны оттың ортасында қалдырып, Тайтақай тілін алмай райдан қайтпай, тісімен бұйда жіпті шеше алмай құр сорлап ол тұр. Тісімен шешіп алмаса, түйе жоқ. Мұншама арсыздыққа адамның барғанына түйе екеш түйе шыдай алмай, бух! – деп пысқырып жібергенде Тайтақайдың үсті-басына түйенің аузынан көбікті жын шашырап кетті.
Үш урядникті Ақкөз үш жаққа итеріп тастап, бой бермей-ақ тұр еді, мас пристав өз наганын суырып алып, аспанға қарай тарс еткізді.
Жұрт шу ете қалды. Байлаулы інген «бух!» – деп тапырақтап қаша жөнелді. Сәмбі тал иілсе де сынбап еді, түйенің жібі үзіліп кетті.
Мылтық дауысы шыққан соң Ақкөз урядниктерді ары-бері лақтырғанын қойып, екі қолды солардың еркіне беріп, ендігі қаруы тіл мен жаққа басты.
– Ей, ұлық, ол бейшара қатынның ауылының жерін тартып алғаның аз ба? Қаңғыртып, қу тақыр жардың басына көшіріп тастағаның аз ба? Ендігі істеген қорлығың мынау. Ол байғұстың мұқтаждығын пайдаланып, өлімнен ұят қызыққа батқың келеді. Бүйте берсең бір күні өзің жалаңаштанасың. Оны ойладың ба? Дүние кезек деген. Көп асқанға – бір тосқын. Біліп қой сен де, Бектен! Сен де Айбар!
– Дүре салыңдар итке! – деп ақырды пристав.
Урядниктер Ақкөздің қолын артына қайырып байлап, желкесінен тұқырта басып шөкелетіп отырғызды да, көйлегін басына қарай сыпырып жіберіп, қамшымен осып-осып жібергенде ақ тәнге қызыл-қызыл жолақтар айқыш-айқұш түсе бастады.
Халық күңіреніп кетті.
– Ойбай. бұл Ақкөз ғой. Арысымызды дүреге жыққызып қойып қарап тұрамыз ба?
– «Тек жүрсең – тоқ жүресің» деген. Ұлыққа ұрынып несі бар?
– Оның тәніне тиген таяқ, біздің Ботбай, Қоралас тәніне түскен таңба!
Осы кезде әлгі Тайтақай сорлы аптығып алқын-жұлқын жүгіріп келіп, Ақкөздің қан-жоса болған арқасын алпамсадай денесімен бүркеп жата кетті.
Урядниктер не істерге білмей аңтарылып қалып еді, пристав:
– Ол қаншықты да соғыңдар! Қарашы, дамбалын шешпей, шартты бұзып, бізді алдамақ болғанын. Соғыңдар!
– Андрей Павлович, ара түсіңізші, құдай үшін,– деді Тұрар көзінен жасы ыршып кетіп, шыдай алмай.
– Сокольский мырза, тым алыс кеттіңіз. Тоқтатыңыз! – деді тергеуші сазарып тұрып.
– Араласпаңыз, тергеуші мырза. Бұл соттың ісі емес. Бұзықтарды тәубасына келтіру менің ісім, – деп пристав айылын жимады.
– Мырза, қателесесіз, қызмет бабыңыздың правосын асырып тұрсыз. Бұл қылмыс. Ал қылмыс атаулының бәрі соттың ісі, – деді тергеушінің жанындағы жас бала дауысы ызадан дірілдеп.
– Мынау қайдан шыққан күшік? – деп пристав түксие қалды.– Кәне, кәне фамилияң кім? Мен сені көрген сияқтымын. Иә, иә, мына тергеуші мырзаның кеңсесінде істейсің.
– Фамилиясы Қырғызбаев!
Дауыс шыққан жаққа Тұрар жалт қарап еді, Айбар әкесінің тасасына тығылыңқырап тұрған Атамырза екен.
– Мына күшікті мен сіздің кеңсеңізден енді көрмейтін болайын. Өйтпейді екенсіз, уезд начальнигіне мәлімдеуге мәжбүр боламын, Семашко мырза.
Сокольский енді бұларды назарына ілмей, дүре соққан жаққа бұрылды. Урядниктер Тайтақайды бір шетке сүйретіп тастап, Ақкөзді қайтадан қамшымен осқылап жатыр екен. Арқасы қып-қызыл етке айнала бастапты.
Адамдар аяусыз таптаған жасыл көктің жапырағы қанға боялды. Дәл көз алдында өз әкесін сойылға жығып жатқандай, Тұрардың жаны шыдамай, бір-ақ қарғып, урядниктің қолындағы қамшыға сілеусіндей қатып жармасып қалды. Бұл баяғы базарда теңіз шошқасына бал аштыратын пұшық урядник Обров еді. Құр едіреңдегені болмаса, ішкіш неменің қауқары шамалы екен. Балаға шамасы келіңкіремей, сасқанынан приставқа «мынау қалай?» дегендей қолын жайды. Қамшы тыйылып қалғанда Ақкөз қан жуған басын көтеріп еді, Тұрарға көзі түсті. Таныған сияқты, ақырын ғана езу тартты.
– Апыр-ай, бұл елде де еркек кіндік бар екен-ау? Айналып кетейін-ай, бұғанасы бекімеген бала едің, саған кесірім тиіп кетпесін. Шатаспай-ақ қой. Екі дүниеде де ризамын! Құдай тілеуіңді берсін, қарашығым!
Ә дегенде абыржып қалған урядниктер Тұрарды желкеден бүріп ұстап, шеттетіп әкетті.
– Тимеңіз оған! Ол біздің жолдасымыз!– деп топ ішінен Қабылбек пен Тұралы суырылып шықты.
– Қоя бер, әкеңді... өлеміз бе тегі! – деп қалыңның ішінен әлдекім ышқынды.
Халықтың толқи бастағанын сезіп, Бектен болыс шыж-быж болды. Тергеуші Семашко приставқа:
– Енді ойыннан өрт шығарайын демесеңіз, тоқтатыңыз. Жабыңыз сахнаны. Тәуір-ақ спектакль көрсеттіңіз, – деді.
Шалдуардың болысы Шабдан бұл жерге мейман болса да, ес білгендік танытып, приставқа:
– Осыны қойғанымыз жөн, мырза, – деді сыпайы ғана сөйлеп.
– Жарайды, қоя бер бұзықты, – деді пристав урядниктерге. Сонан соң Семашкоға бұрылып:
– Сіздің ана күшігіңіз менің есімде болады, Семашко мырза. Қойныңызға тығып жылытып жүргеніңіз жыланның баласы болып жүрмесін. Тілі уға толғанда өзіңізді шағар. Сіздің кеңсеңізде жұмыс істеуге лайықты бала, міне! Қайдағы бір Киргизбаевты көмекші етіп қойғанша, текті мырза Айбардың баласын неге алмайсыз қарамағыңызға, – деді Атамырзаны меңзеп тұрып.
– Ау, халайық той болған соң, шеке қызбай тұрмайды. Жә бәрі ойын. Енді балуандар күресі бар, аламан бәйге бар. Аты алдымен келгенге он тайлақ сыйлық дайын. Кәне, той-тамашаға қараңыздар! – деп үкілі бөрік киіп, атқа мінген жаршы әлгі сұмдықты жуып-шаймақ болды.
Бірақ тойдан береке кетті. Қырсық шалып, қымыран ірігендей тұнжыр той қайтып қызыққа молыға қоймады.
* * *
Ақжал сарыға Ақкөз екі ұмтылып міне алмады. Иесінің бейтаныс мінезін ұнатпағандай есті жануар мойнын кәдімгідей қайырып, Ақкөзге бір қарап алып, ішін тартты. Иесі үзеңгіге аяғы жетпей лезде мүсәпір халге түсті. Оның қиналғанын байқап тұрған көзтаныс адамдар қымсынып бір-бір басып жақындай түсіп, қолтығынан алып жәрдемдеспек еді, Ақкөз:
– Ары тұр! – деп ақырып жіберді.
Әлгілер состиып кейін шегінді.
– Мен өлген адам. Қолыңның ұшын мен тіріде берсең еді, түге!
– Кеш, Ақкөз батыр. Шабан қимылдайтын қу әдетіміз ғой. Құдайшылығын айтсақ, сескендік бір жағы. Қу жан тәтті. Мылтығын тарсылдатады. Мен Досмайыл ғой, таныдың ба, батыр?
– А, қатпа қара Досмайыл сенбісің? Әй, жарқыным-ай, шымалдай халықтан бір адам мәу демеді-ау. Сол өтіп кетті. Әйтпесе сойыл түк емес. Жауқазындай бала ғана шырылдады-ау, айналайын-ай!
– Жауқазындай болса да жүрегінің түгі бар екен,– деп Досмайыл сүйініш білдірген болды.
– Жүрегінің сояудай түгі бар оның әкесі еді ғой, арыстаным-ай!
– Кімді айттың, батыр!
– А, арманда кеткен бір асыл. Тырнағына дейін асыл.
Ақкөз кирелеңдеп жүріп, ақжал сарыны ойпаңдау жерге тұрғызды да, тізгінді уыстай ұстап, үзеңгіге аяғын әрең артып, ерге ауырлап әрең қонды. Қолтығынан демемек болған Досмайылға:
– Тек!– деп тастады. – Маған жанасқанынды көрсе, соқыр пристав оңдырмас. Әркім өз басын қорғалаған қу заман! Ал бірақ, қашанғы ыға берер дейсің. Ыға берсе – жарға барып жығылар. Жарға жығылмас үшін жанталас болар.
Ақжал сарының шылбыры сүйретіліп барады екен, Ақкөз еңкейіп жиып алайын деп еді, бойы иілмеді. Досмайыл тобы оның қарсылығына қарамай, аттарына қонып, соңынан ерді. Ал Ақкөздің қанталаған көзінің алдынан әлгі арашашы бала кетпей қойды.
* * *
Тайтақай урядниктің қамшысын шыбын шаққан ғұрлы көрген жоқ. Жон арқасында білеудей қызық сызық қалса да, ауырсына қоймады. Ол мұндай таяқтың талайын жеген. Оның жанын шиқылдата шайнаған әсте де урядниктің қамшысы емес.Тайтақайды қанжылатқан әм қалжыратқан мына тобырдың сұқ көздері еді. Біресе мазақтап, біресе мүсіркеп караған көздер оның жүрегін паршалап, қанжардай қадалып жатты. Тайтақай көп көздердің арасынан әрең сытылып шығып баласына ұстатып қойған көнетоз көйлегіне шапши ұмтылып, жұлып алғанда, нәресте
қорқып шыр ете қалды.
Көйлекті жалмажан апыл-ғұпыл киіп жатып, қан жосалы жонарқасына кептеліп қалған кебіннің жеңіне қолын сұға алмай, ашу мен ыза қысқан дүлей күшпен шірей жұлқынғанда, шірік мата шыдас бермей, дар етіп айырылып, бір жеңі қолтығынан қақырап түсті.
Сол жерде Тайтақай киім атаулыны қарғады. — Осы сұм шүберекті, қу кебінді кім шығарды, қандай шұнақ шығарды, ойбай?! Осы кебін болмаса, адам деген албастының бәрі бірдей емес пе, ойбай?! Үш күн қу тіршілікте әбиірін шүберекпен жауып алып, далбасалайды, қараң қалғырлар. Бәріңнің кебінің – қара топырақ қараң қалғырлар. Көздерің шыққыр, неменеге қадала қалдыңдар?!
Тайтақай тап бергенде, қызық көрушілер үріккен қойдай жалт беріп, жапырылды – Байғұс, ақылы ауысқан ба?– деп күбірлесіп бара жатты.
Тайтақай ақылы аман, есі бүтін, кіші баласын қолынан қысып ұстап, Маңыраққа бет алды. Жол-жөнекей әлгі ойран осқылаған тойдың оқиғасы көз алдынан қат-қабат көшіп жатты. Шыжандай шытырман арасынан жарқ етіп қайсар бала елес берді.
– «Апыр-ау, былтыр біздің үйге келіп, Қырғызбай жездемнің ешкілерін айдап кеткен бала емес пе?» – деп дал болды. – «Сен де сондай болар ма екенсің?» – деп жанындағы кенжесінің басынан сипады. Жалаң аяғын шеттік тікен сойғылап, сирағы қанаған ботасын жерден көтеріп алып, қамшы тілген арқасына лақтыра салып, шеңгел ілген етегін ышқырына қыстырып қойып, құртқа қасқырдай қасарысып, бел асып бара жатты.
* * *
Қайтар жол көңілсіз. Тойдан емес, жаназадан қайтқандай Семашко мырза да, Тұрар да үнсіз. Жаздың ұзақ күні баяу батып бара жатқан. Күн ұясына қонған соң да аспанның қызылы көпке дейін қаза болмай, әуенің терістік беткейінің жалқын сары реңі таймай қойды. Терістік өңірде жатқан Маңырақ ауылының бүгінгі масқарапаз қатыны Тайтақай үміт етіп, өндіршегі үзілген сары інген қазір аспанда ұшып жүрген тәрізді. Сары інгеннің шудасындай ұлпа бұлттар мүлгіп қалған.
– Иә, Тұрар дос, іс қиынға айналды, – деп тіл қатты бір шамада Семашко. – Өте қиынға айналды. Енді саған Меркеде қалуға болмас. Приставты өзің білесің той. Ол біреудің соңына түссе сорлатпай қоймайды. Не істеу керек?
– Андрей Павлович, енді Меркеде мен өзім де қалмаймын. Оқу бітті, документ қолға тисе – кетемін. Сіздің қарамағыңызда көп нәрсеге көзім ашыла бастап еді, заң ісін едәуір біліп қалып едім, амал нешік... – деп күрсінді Тұрар.