Latin Common Turkic

Қызыл жебе-2 - 01

Süzlärneñ gomumi sanı 4063
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2431
29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
43.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
51.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
«ТҰРАР»
ЕКІНШІ БӨЛІМ
ҮШІНШІ БӨЛІМ
«ТҰРАР»
Роман
БІРІНШІ БӨЛІМ
«Қайтар едім, жолым жоқ,
Сулар буған жолымды.
Жұлдыздардан көпір салар ем
Бұғаулады жазмыш қолымды».
(Салауат жырынан)
«Оян, Тұрар!
Есіңде ме, Алматының көк қақпалы абақтысында, мен сені құлқын сәріден осылай оятушы едім ғой. Таңғы сәтте ұйқыңнан сілкілеп тұрғызар едім. Соным обал болған екен: аймалап-ақ, басыңнан ақырын ғана сипалап оятуға болатын екен. Бірақ айналаңның бәрі зәрлі тікенектей түрпиіп тұрғанда, отырсаң құйымшағың қылышқа тіреліп, түрегелсең төбеңнен алдаспан төніп тұрғанда, аяныш сезім адасқақ келеді екен. Енді армандаймын: осыдан тағдыр бізді бір көрісуге жазса, ай маңдайыңды мен періштенің қанатымен сипар едім.
Бірақ күндер, айлар, жылдар өткен сайын сол арман асқындай түскенмен, мен сенен алыстап барамын, алыстап барамын...
Сенің қазір қайда екеніңді мен білмеймін, менің қайда екенімді сен білмейсің. Мен саған осы хатты қиялмен жазып отырмын. Қазір сен жүрген жерге қар жауса, соны менің аппақ сәлемім деп білгейсің. Өйткені қардың анасы мен жүрген жақта. Егер сен жүрген жерге терістіктен жел соқса, менің үнім деп білгейсің. Өйткені желдің анасы мен жүрген жақта.
Сен мені, Тұрар, өз қиялыңда Сахалин дейтін түкпірден іздеп жүрген шығарсың. О басында үкім солай болғаны рас. Бірақ, Жетісудың топас соты Ресей патшасының Сахалиннен айырылып қалғанын білмей сандалса керек. Кәдімгі орыс-жапон соғысынан кейін, бітім шарты бойынша Сахалин жапон жағында қалыпты. Үркіт деген қалада қатаржыніктерді бөлгенде менің диаламды оқып, орыстың Бантыш деген ұлығы Жетісудың сотын сыбап алды. «Ақымақ!» – деді. «Сахалиннен айырылып қалғанымды білмейтін неткен надан? Сахалиншілін сорлының», – деп кекетті.
Содан соң ұлық мені арқамнан қағып, жұбатқан болды: «Нешауа, Сахалинге айдамады деп өкпелеме, – деді, – Сахалиннен кем түспейтін жерге барасың. Бодойбо дегенді естуің бар ма?» – деді. «Жоқ», – дедім. «Нешауа, бара көресің. Лена деген өзеннің бойында», – деді. «Оу, мырза, мені Бодойбода боздатып неғыласың? Ақыр Сахалин жолы жабық екен. Кері қайтара салмайсың ба, тәңірі жарылқағыр, жалғыз ұлымды, жалғыз қызымды сағындым», – дедім.
Ұлық қарқылдап күліп. «Сен әлден сағынып қалғансың, ә? – деді. – О басында он жылға кесілгенсің. Семейдің маңайында қашуға әрекет жасағаның үшін, айдауылды өлтірмек болғаның үшін он жыл үстіне тағы он жыл жамап алдың. «Сағыну» деген сөзді де, сезімді де ұмыт, сорлы. Жиырма жыл бойы сағынсаң – сарғайып, Бодойбоның сары алтынындай қатып қаласың. Бодойбода нағашың күтіп тұрған жоқ сені. Алтын күтіп тұр. Алтын қазасың, түсіндің бе? – деді. – Кім біледі, Бодойбоның алтыны айдалған адамдардың сағынышынан жаралған шығар», – деп ұлық бір сәт қиялдап, тебіреніп кеткен сияқты көрінді сонда. Бірақ сәлден соң қатуланып: «Қашушы болма! Қашсаң, қайтып ұстап алып, Бодойбоның алтыны таусылғанша қайтармаймыз, – деді. – Бодойбоның алтыны таусылса, Алданның алтынына саламыз. Байқа!» – деді.
«Қашпа! Қашпа» – деп қайта-қайта пысықтап жатқанының мәні бар, Тұрар. Менің диаламдағы қарғыс таңбасын көріп айтып тұр.
... 1906 жылы шілдеде өзіңмен қоштасып айырылған соң біздің итап Алматыдан шығып, терістік-шығысқа бет алды. Жолда қаңлы, шапырашты, ысты, дулат, жалайырлар ауылын басып өттік. Обалы не, аяқ-қолы кісендеулі тұтқындарды көріп, жағаларын ұстап, ұлардай шулады. Бізді есіркесе, оларды құдай есіркесін. Әлдекімдер мені танып: «Рысқұл! Рысқұл! Саймасайды сұлатқан Рысқұл ғой! Алда батыр-ай, алда пақыр-ай! Итжеккенге әкетіп барады. Аман бол, бауырым!» – десіп жатты.
Шелектен өтіп бара жатқанда жатаған үйдің тұсынан ақ жаулықты бір әйел сен қатарлы баласының қолына түйіншек ұстатып, мені көрсетіп, баланы арқасынан итермеледі. Бала жүгіргеннен жүгіріп отырып, айдауылдардың арасынан өтіп кетіп, арбаға бойы жетпей, қолындағысын маған ұсына берді. Менің қолым байлаулы, оны түсінбеген баламен ұмтыла қоймағанға таң қалып, шешесіне қарады. Шешесі: «Лақтыр!» – деп ишара етті. Бала түйіншекті лақтырып жіберді.
– Кімнің баласысың, айналайын? – дедім тым болмаса тіл қатайын деген ниетпен.
– Байырдың, – деді қаршыға көз қағылез жас.
– Өркенің өсін! Азамат бол! Атың кім? – дедім.
– Ахметжан. Ахметжан Шымболатов, – деді бала жаутаңдап.
Мен сені көргендей болдым. Сен әлі арба соңынан ілесіп келе жатқандай көріндің, Тұрар. Бұл есім жайшылықша жадымда қалмас еді, ал мына халде біреудің бір жылы сөзі – мың жылдық жарық сәуледей. Дүние халі сан қилы, кім біледі, ер жеткенде сен онымен кездесерсің де. Есіңде болсын деп айттым.
Ертесіне Іленің суынан өттік. Сонда дүниеде Іледен үлкен су жоқ шығар деп едім. Сөйтсем, оным бекер екен. Іленің көкесіндей суларды кейін көрдік қой.
Іленің арғы бетіне шыққан соң Алатау бұлдырай бастады. «О, қасиетіңнен айналайын, Алатау, көзімнен сен де тасаландың-ау», – деп көңілім сонда бір бұзылды. Қасымдағы Мамытбек қырғыз «Сағынғанда бір келерсің, сарғайғанда бір келерсің, Алатаудың баурына», – деп мені өлеңмен жұбатты. Қайран ел, сөйтіп, артта қала берді.
Жолда Ақсу-Қапал қалды. Лeпci деген судан да өттік. Одан әрі жап-жазық мидай дала басталды. Лепсіде ауысқан айдауыл бізді Аягөзге дейін жеткізіп салуы керек еді. Сасырдың жапырағы күйген шүберектей қурaп кеткен сары дала. Адам тұрмақ, aт шыдамай, сусыз шөлден аузын ашып, алқынып, аяғын әзер басып ілбіп келеді. Aт арыған соң солдаттар бізді арбадан түсіріп, жаяу айдады. Лүп еткен желі жоқ, сілтідей тынып қалған кеуек дала пысқырған aт пен кісен сылдырынан мазасы кетіп, біздің қыбыр-жыбыр жүрісімізге ызасы келгендей тынысты тарылта түседі.
Анда-санда алқымы кеуіп, бүйірі бүлкілдеген кесіртке аяқ астынан тура қашады. Есірік солдат әлгі мақұлықты тапырақтап қуа жөнеліп, мылтықтың істігімен жаншымақ болады. Кесірткеге де жан керек, бұлт ете қалып құтылып кетеді. Мылтықтың істігі тандыры кепкен тақыр жерге шақ етіп тиеді.
Аяқты кісен, көкіректі шөл қысқанда адам бей-жай, айналаға көз салмай меңіреу болып қалады екен. Әйтпесе, Құдайдың қу даласында тіршілік белгісі тіптен көп. Қарап келе жатсаң, алдыңғы арбаға жегілген аттар құйрығын әрең көтеріп тезек тастаса, сүрлеу жолдың жағасынан көң қоңыздары лезде құлдыраңдап шыға келеді. Кейбіреуі не дөңгелек астында, не солдат табанында мыжылып та қалады. Қу тамақ-ай, десеңші. Көз ұшында сағым бұлдырап өркеш-өркеш түйе керуен тоқтап тұрғандай көрінеді. Көңіл селт етіп, әлденеден үміттеніп қаласың.
– Дуадақ! – деп бір солдат бақырып қоя береді. Әлгі керуен тay теңселгендей қорбаң-қорбаң қозғалып, аударылып-төңкеріліп кеткендей болады. Солдаттар патырлатып ата бастайды.
Паң дуадақ сонда да жанталаспай, ордаң-ордаң желіп барып, баяу көтеріліп, дірілдек ауаның арасына сіңіп кетеді. Есірік солдаттар атты арбадан шығарып алып қумақ болады. Бастық зекіп тастаған соң, бастарын шайқап, таңдайларын тақылдата, дуадақ кеткен жаққа көпке дейін алаңдай береді.
Мылтық дауысынан шошып оянғандай, жол жағасындағы қаратаспа қараған арасынан тac шегіртке шырылдайды. Бұл үн менің есіме Алматының көк қақпалы түрмесін түсіреді. Оның ауласындағы қара сораның арасынан осы шегіртке шырылдар еді. Енді ол да Сібір жолына бізбен бірге аттанған сияқты, жылауық үн соңымыздан қалмай ілеседі де отырады.
Алыстан мұнартып, сәулетті бір сарай сағым арасынан армандай асқақ көрінді. Тозақ жолынан соң, пейішке барып қойып кететіндей әлгі асқақ мұнарға алқынып асығамыз. Тұтам кісен адым аштырмайды. Ақыры өліп-талып жеттік-ау. Күнбатыс жағы үңірейген аласа ғана көне мазар екен. Жанында жылап ағып, жылымшы татыған бір қасық суы бар. Алдақашан бұл дүниеден көшкен атамның көз жасы әлі тыйылмай, соның сорасы ағып жатқандай.
Аттар доғарылып, жылы да болса су ішіп, таңдай жібітіп, жан шақырдық. Бізді арбалардың қасында қалдырып, қасымызға бір қарауыл қойып, солдаттар мазардың көлеңкесіне барып отырды. Мылтықтарын түйістіріп, бір жерге үйді. Алдарына қағаз жайып, тамақ жеп, шишаларын шығарып арақ ішті. Мына құдайдың ыстығында ішкен арақ басқа шапшып шыға келген шығар, барылдасып карта ойнай бастады.
Ойын қыза, біздің қасымыздағы қарауыл үйірінен адасып, үркектеген жылқыдай тыпырши бастады. Мұның өзі өзгелерден шынжаулау, пәкене бойы мылтықтан сәл-ақ асатын секпіл бет, жирен қастың астынан көзі тақыр ұдықтай шүңірейген, жалынсыз, жасық неме еді. Карташылардың қасына жақындап барайын десе, бастығынан қорқады. Бармайын десе, құмарлық қысады. Осыдан барып, бізге ыза болады.
Карта соққандар төртеу, мұнымен бесеу. Біз он адамбыз. Алматыдан шыққанда алтау едік, Лепсіден төртеу қосылды.
Қарта ойнап отырған айдауылдардың бастығы бір уақытта біздің жанымызда тұрған сүмелек пәкенеге:
– Ей, Петя! Ыстық тамақ керек. Тез дайында, – деп ақырды.
– Отын жоқ, поручик мырза, – деп шіңкілдеді пәкене.
– Неге отын жоқ ? Маған десең сирағыңды жақ! А на каторжниктерді жақ! Отын тaп! Айтпақшы, сол оңбағандарға отын жинат. Мына бұталарды жинасын! – деді бастық.
Пәкенеде де билік бар. Ол бізге бұйырады:
– Айда! Бәрің тұр да қурай сындырыңдар! Бол, жылдам!
Кісендерімізді сықырлатып, булыға тұрып, қарағанның бұтасын сындыруға кірістік. Менің жанымдағы еңгезердей сары орыс сыбыр ете қалды:
– Қимылдайтын уақыт соқты, – деді. Сезе қойдым.
– Қайтіп? – дедім.
– Анау үюлі тұрған мылтықтарды қолға түсіру керек.
Солай қарай жылжи бер.
Сары орыстың аты Федор еді, жылжып жүріп, тағы бір-екі тұтқынға сыбырлап өтті. Қарағанды ынты-шынтымызбен жинаған болып жүрміз. Үш-төртеуміз тұс-тұстан мылтық шөмелесіне таянып келеміз. Зәре жоқ. Байқаймыз, карташылар сезер емес. Олар у-да шу. Сол шуға шыдай алмай біздің қарауыл жандарына жүгіріп барды. Бір сәтке біз бақылаусыз қалдық. Федорға қарап едім, басын шұлғып қалды.
Адым жаздырмас қара темірді қақырата үзіп жіберер күш-қуат бітіп кеткендей алға ұмтылдық. Бірақ қара темір үзілген жоқ. Әйтеуір бір ғаламат қайрат бізге қанат бітіргендей, қос аяқтап қарғып, үш-төртеуміз мылтық үймесіне жете жығылдық-ау, атасына нәлет...
Сақыр-сықыр дыбысқа жалт бұрылған пәкене қарауыл:
– Құрыдық! – деп жан дауысы шыға шыңғырып жіберді.
Карташылар жай түскендей состиысып қалды. Мылтық қолға түскен соң біздің әруағымыз асып, қару кезеніп, шүріппеге қол салсақ, тек шық-шық етеді.
Айдауылдардың бастығы жалпақ даланы жаңғырықтыра қарқ-қарқ күледі. Бізге саусағын шошайтып, шалқалап тұрып қарқылдайды.
Дүниеде бұдан өткен қорлық жоқ, Тұрар. Құдай басыңа мұндай қорлықты еш заманда бермесін, құлыным. Менің шашым сол сәтте түгел ағарып кетті білем. Қазір көрсең танымассың. Шаш, шіркін, сонда аяз қарып, қырау тұрғандай болды. Айдауға кетсем де, әйтеуір бір оралармын. Тұрар сынды құлынымды бір көрермін деген үміт жанға сеп еді. Енді сал үміт біздің Бесағаштағы білте шамдай жалп етіп сөнді де қалды, құлыным. Есіңде ме, Бесағаштағы жеркепенің есігін біреу ашса, шырағдан жалп етіп сөніп қалушы еді ғой. Үйге кіріп келген кім екенін біле алмай, соқыр адамдай:
– Бұ қайсың-ай? – дейтінбіз.
– Мен ғой, – деуші еді кейде Ахат атаң.
– Мен ғой, – деуші еді кейде Молдабек көкең.
– Е, бізбіз, – деуші еді кейде Шыныбек атаң.
Кейде Қорған, кейде Үсіп, кейде сенің құрдастарың Арман мен Оразбақ келер еді. Олар келгенде, шамның сөніп қалғанына ренжімей, қайтадан шырпы тұтатар едік. Оттық қайтадан жанғаны қандай жақсы.
Ал бұл жалы сол от соңғы рет сөнгендей еді.
Айдауылдар бастығы пәкене Петяға:
– Aт! – деп ақырды.
От алмайтын мылтық шоқпар орнына, немесе найза орнына ғана жүреді. Бізді бастаған сары дәу орыс Федор патронсыз мылтықты кезене алға ұмтылған. Біз де далбасалап, жанталасып, тұсаулы аттай қосаяқтап секіріп, алға ұмтылдық. Мылтықтардың бәрі патронсыз болып шықты. Арамдар оқ-дәрісін алып тастаған екен.
Пәкене Петяның мылтығы гүрс етті. Федор шалқалап барып, арқасынан біреу итеріп жібергендей, алға қарап тізесі бүгілмей, кескен теректей етбетінен гүрс етіп құлады.
– Енді тоқтат! – деді айдауылдар бастығы.
Біздің қашпақ болған әрекетіміз осылайша қайғылы аяқталды. Он тұтқынның бірі құрбан болды. Қалған тоғызымызды қосақтап, қолымызға да кісен салды.
Қашуға әрекет жасағаным үшін, қаруға жармасқаным үшін, маған тағы он жыл жамады, атасына нәлет!
Жиырма жылдан кейін мен тірі болсам, алпыс алтыға келеді екем. Сен ғой отыздан асып қаласың. Ахат атаң енді жиырма жыл жүре қоймас. Екеуміз әлі де көрісетін күн туар алдан. Жиырма жылдың қанша күн болатынын есептеп көрейін деп едім, есебіне жетпедім, атасына нәлет!
Үркіттің түрмесінде жатып, бір рет түсімде Қызыл Жебені көрдім, Тұрар. Биік жардың басында жер тарпып, құйрық-жалы жалындап желбіреп, кісінеп тұр екен, жануар. Жетейін десем, қиядан аяғым тайып төмен сырғанап кете берем, кете берем. Әттең, Қызыл Жебенің арқасына аяғым бір іліксе, шексіз тайғаның, асу бермес таулардың, өткел бермес сулардың үстінен пайғамбар пырағына мінгендей, ұшып өтер едім-ау, деп жанталасамын. Бір кезде Қызыл Жебенің орнында, жар басында сен тұрасың, Тұрар. «Көке, көке!» – деп айқайлайсың. «Тұрар!» –деп шыңғырған өз дауысымнан өзім оянып кеттім...
Менің бұл хатын саған жетпесін білем, Тұрар. Сондықтан сенен: Ахат қайда? Ізбайшамен Түйметай қайда? Молдабек қайда? Өзің қайда жүрсің? Хал-жайларың қалай? – деп сұрамаймын. Бізге каторжниктер түрмесінен туған елге хат жазуға рұқсат жоқ. Менің бұл қиял-хатын, ақ қар мен азнауық боранға ғана айтқан арызым саған аян болып жетер. Мұнда қазір туу десе жерге түкірік түспейтін қиямет қыс. Тірі пенде дозақтың бәріне де көнеді. Мен, әрине, бұрынғы Рысқұл емеспін. Сақал-шаш ағарды, бірақ сағым сынбайды, атасына нәлет. Мұндайда жүдесең-ақ жүнжіп кетесің де, ажалыңнан бұрын өлесің. Мен сенімен о дүниеде емес, оспадарсыз осы дүниеде көріскім келеді. О дүние қашпайды. Оған әйтеуір бір барамыз да. Бірақ ана дүниеде адамдар бірін бірі танымай қалуы да мүмкін ғой. Ал, бірақ менің рухым сені мәңгі-бақи шырылдап іздеріне сенімім кәміл.
Мен сені көзімнің тірісінде іздеп тапқым келеді. Амандық болса, бұл каторгадан әлі талай қашармын. Талай рет ұстап та алады, оны да білемін. Түбі әйтеуір бір кетемін, атасына нәлет. Менің жанымда бір башқұрт, басбөрі1 бар. Сол өз елінің ертедегі бір батыры Салауат дегеннің хикаясын айтады. Салауат патшаға қарсы шыққаны үшін ұсталып, оны теңіздің ортасындағы бір аралға апарып бұғаулап тастаған екен. Сол Салауаттың өлеңі деп мына бір сөзді Ділмұхаммед деген досым ұдайы айтып жүреді:
Қайтар едім, жалын жоқ,
Сулар буған жолымды.
Жұлдыздардан көпір салар ем,
Бұғаулады жазмыш қалымды.
Жұлдыздардан көпір салып өтуге мен де дайын. Саған деген сағынышты қос қанат етіп, Қызыл Жебенің рухын ерттеп мініп, күндердің күнінде мен ғарыпқа көтеріліп, жұлдыздан жұлдызға қарғып түсіп, елге де жетермін, Тұрар.
Саған деген сағынышын кеудесіне сиғыза алмай, аспанға жұлдыз етіп шашыратып жіберуші әкең Рысқұл».
I
Ол кісеннің сылдырынан селк ете қалды. Орнынан тұрып жан-жағына қарады. Алды – шымырлаған қаракөк иірім, арты – жарқабақ. Иірімде балық шоршиды. Жарқабақта құрқылтай ұшып жүр. Жарқабақ құрқылтайдың ұясынан шұрқ тесік. Өзен бойлап өскен нар қамыстың үкілі басы тербеледі.
Қағанағы қарқ, сағанағы сарқ мамырлаған дүние. Түрменің іші емес мыңғырған Мықан бойы. Бала иірімге салып отырған қармағын тастай салып, жан-жағына қарап осыған көзі жеткен. Бірақ әлгі кісен сылдыры...
Үкілі қамыс, көк құрақ, жасыл жыныс – жақсылықтың ордасындай, армандардың үміттердің аралындай тербеліп, сыңсып, сызылып тұр. Арасынан жылт-жылт етіп зымырап шымшық көрінеді. Балық аулап отырған баладан сүйінші сұрайын десе, бата алмағандай қыбыжықтап жүрген майда мақлұқ. Дәл қарсы қабақтың етегінде бір шоқ сары сәмбі мұңайып тұр. Шашын жайып жіберіп, суға телміре қарап, өзен түбінен әлдекімді зарыға күткен сұлу келіншек сияқты. Өгей шешесі Ізбайша кейде осылай отырар еді... Сәмбінің солқылдақ нәзік бұтағының дәл ұшына құрқылтай ұя байлапты. Суға тиер-тимес ілініп тұр. Титтей құстың да жауы көп. Содан қорқып, кеуек аспан астынан іздеп тапқан жері осы. Күндіз қарақұстың, түнде үкінің көзінен таса, жіңішке жіптей бұтамен жылан да жорғалап жете алмас. Құрқылтайдың балапанын сөйтіп, салқын судың сарыны әлдилеп, солқылдақ сары сәмбі тербетіп өсіреді.
Үкілі қамыстың көк қияқтары біріне бірі сүйкеніп, бірін бірі сипалап, сыңсып тұрады. Жайқалған жасыл құрақ кезінде аймаласып қалуға асыққандай, құшақтасып, қауышқан қамыс әуенінде айтылып болмас арман, сарқылып бітпес сағыныш бардай. Осы сыңсыма әуен де мына баланың сағынышын маздатып жіберген сияқты.
Кісенін сылдырлатып көкесі келіп қалғандай көрінді оған. Үкілі қамыстың арасынан қазір шыға келетін сияқты.
Көкесінен көз жазғалы жылға жақын. Бір күн есінен шыққан емес. Оянса – ойында, ұйықтаса – түсінде. Көкесін күтумен өткен күндер – баланың кішкентай жүрегіне сағыныш тамыр байлаған күндер еді. Бұл тамыр өмір-бақи қиылмас, оны ешкім Тұрардың жүрегінен жұлып тастай алмас. Көкесін сағыну Тұрар үшін мүддені, мақсатты, жақсылықты сағыну қасиетіне айналды. Дүниеде не сирек болса, адам соған зар. Жан-жағың толған жамандық, жақсылық некен-саяқ. Адам сол азды іздейді. Бір қап құмның арасынан бір киыршық алтын іздегенмен пара-пар, әбігер әрекет.
Кісен тағы сылдыр ете қалды. Тұрар енді аңғарды: қамыстың ар жағында, ажырықта жайылып жүрген мама бие екен. Қырғызбайдың дәу торы биесі кісендеулі болатын.
Түн ішінде айдалада адасқан адамға жақындап келген бір сәуле қайтадан алыстап, алдап кеткендей болды. Көкесі келмепті. Кісені сылдырлаған кәдімгі торы бие екен.
Сонда сағыныш кеудесін бұрынғыдан бетер керней түсті. Дауыл соққанда сықсима шырағдан сөніп қалады да, қауға тиген өрт өрши түседі. Көкесін мұншама жақсы көрмесе Тұрардың көңілі суып, бірте-бірте әкесіздікке ет үйренетін кезі де болды. Ал мұның әкеге деген алау сезімі күн өткен сайын асқынып бара жатқандай.
Баланың Алматы абақтысынан қашқанына жылға жақын уақыт болды. Бірақ миына сіңіп қалған дағдыдан әлі арыла алмайды. Темір сылдыр етсе, кісен сылдырлағандай көрінеді. Тәуірірек киінген адам кездессе – Саймасайдың жақындары сияқтанып елестейді. Пагон таққан, қылыш асынған ұшырасса – Приходько мырзаның жұмсаған жендеті екен деп қалады.
Ара екеш араға дейін масаңдап, мамырлаған көктем. Құрқылтай жерге түспей, шексіз кеуек аспанды шарлаған көктем. Ал бала қанша кеңістікте тұрса да, қос өкпесі әлі қысыңқы. Аяқ асты аңдыған жау анталап тұрғандай, үрей-дағды дамылдамас.
Кеше Мықан ауылына Меркеден екі салт атты келді. Бірі қазақ, бірі орыс. Түрлеріне қарағанда әкімдер сияқты. Мұны жұрттан бұрын байқаған Тұрар үйдің сыртын айналып, өзен бойындағы үкілі қамыстың арасына барып, «әліптің артын бағып», ну арасынан сығалап қарап тұрған.
Сөйтсе, әлгілер әкіреңдеген әкім емес, мұғалімдер екен. Меркеде орыс-түзем мектебі ашылады екен. Жанында интернат дегені бар дейді. Осы алдағы күзден бастап оқу басталады екен. Соған мына екеуі ауыл-ауылдан оқуға баратын балалардың тізімін алып жүргенге ұқсайды.
Мұғалімдер жағалап Қырғызбайдың үйіне келді. Аттан түседі.
– Ассалаума-әлейкум!
– Әліксалам! Қай баласыңдар? Жол болсын? – дейді Қырғызбай. Жапалақ көз жарықтық бұл да атқамінерлерден запыста. Әлдене болып қалды деп қопалақтап тұрды.
– Әлей болсын. Оқуға түсетін балалардың тізімін алып жүрміз, – дейді Әліпбек деген қазағы. – Оқу жасында балаларыңыз бар ма?
Шал ойланып қалады. Өз кіндігінен оқуға түсер бала жоқ. Ал Тұрардың оқуға дер шағы. Бірақ оны жұрт көзінен тасалап жүргенде, жария етіп не жыны бар?
– Қандай оқу, қарағым?
– Оу, отағасы, естімеп пе едіңіз, таяуда Әулие-Ата оязының өзі келіп, жеті болыс Меркеге арнап орысша-мұсылманша мектеп аштырып кетті ғой. Мектеп үшін Айбар байдың түнкелі үйін сатып алды.
– Ал ол оқу не береді?
– Не береді? Балаңыз сот, прокурор болады.
Шал сескеніп қалды. Сот, прокурордан үркек. Оған шатасар жайы жоқ.
– Бізде оқуға беретін бала жоқ, қарағым, – Қырғызбай қипақтай береді.
Бұл әңгімені естіген Салиха бәйбіше меймандарға құйып отырған қымыздың ожауын шараға салп еткізіп тастап жіберіп, ернін сылп еткізіп, бетін шымшыды.
– О не дегенің, байғұс-ау, алжиын дегенсің бе? Тұрарды қайтесің? Ол бала емес пе екен?
Шал кемпіріне алақандай көздерін алартып, ернін қымқыра тістеді.
– Қой, әрі! – деді Салиха оған айылын жимай. – Аруақ, құдай алдында күнәға қалма. Өзі тірі жетім байғұсты тумай жатып қу құдай қыспаққа алғаны аздай, о несі-ай... Оқысын. Өз қолы өз аузына жетіп, адам болып кетсе әжеп емес. Бағын байлама баланың!
Салиха ақ шарадағы қымызды ожаумен шамадан тыс атырыла сапырып-сапырып жіберді. Қымыздың көбігі бұрқырады.
– Басқан ізіңнен садаға кетейін, мырзаға! Қайда ғана жүр екенсің, жалғыз жәдігеріңді жаутаңдатып бізге тастап кетіп... – Салиха «аһ!» ұрып күрсініп алды.
– Болды енді қай-қайдағыны көйітпей, – деп Қырғызбай орнында отыра алмай қопаңдай берді. – Мейлі, оқыса – оқысын, бәле шақырып зарламашы.
– Бала қайда? – деді бұл түсініксіздеу шайпасудан секем алған Әліпбек.
– Мен шақырып келейін, – деп Салиха орнынан оқпан құстай ордаңдай көтеріліп, далаға шықты.
– Тұрар! А, Тұрар! Қайдасың, жуәрмек? Шапшаң кел үйге!
Сөзі ірі болса да, зілі жоқ, кескін-кейпі келеңсіздеу келсе де, кеудесінде мейірлі шуағы көп кемпірдің «жуәрмегін» кек көрмей, Тұрар қамыстың арасынан шығып, үйге беттеді.
– Міне, бала оқытсаңдар, – деді Салиха Тұрарды қолынан қашып кетпесін дегендей, мықтап ұстап тұрып. – Орысшаңа да, мұсылманшаңа да ағып тұр. Байғұсқа тіл-көз тиіп кетпесе, болайын-ақ деп тұр.
– Аты кім? – деді Әліпбек қағаз-қаламын алып.
– Тұрар.
– Әкесінің аты кім?
Кемпір жақсы көретін қайнысының атын атай алмай, амалсыз тілі байланып тұрып, шалына:
– Айтсаңшы-ей! – деді.
– Қырғызбай, әкесінің аты Қырғызбай, – деп шамадан тыс асыға айтты.
Салиха бетін шымшып:
– Байғұс-ау, о не дегенің...– дей беріп еді, Қырғызбай қопалақтап бой бермеді.
– Қырғызбай деп жаз, қарағым.
Бала сазарып қалды. Бұл ел оның әкесінің атын атаудан да қорқады.
Туған әкесіне опасыздық жасағандай бір беймаза сезім жауқазын жүрегін жаралап, шөңгедей қадалды да қалды. Жалаң аяқ табаныңа кірген тікен емес, суырып алып тастайтын. Күлге аунап, ойнастан туған баладай, әкенің атын айта алмай күмілжіген не қорлық!
Орыс мұғалім Тұрардың өзіне арнап:
– Жасың нешеде? – деп орысша сұрады.
– Он бірде, – деді бала да орысша мүдірместен.
– О, шынында зерек шығарсың, Тұрар Киргизбаев, – деп орыс мұғалім сүйсінгендей болды. – Алдағы күзден бастап Меркедегі интернатта жатып оқитын боласың. Ал көріскенше, cay тұр!
Сөйтіп, Тұрар «Киргизбаев» болып тізімге ілігіп кете барды. Көмейде айтылмаған сөз – мылтықта атылмаған оқтай жүректі сыздатты.
Күзге дейін әлі арада жаз бар. Қазір мамырлаған мамырдың айы. Бала Қырғызбайдың қозы-лағын, қасқа бұзауын бағады. Кісендеулі торы биенің қарауылы да сол. Дамыл-дамыл Салиха шелегін білегіне қыстырып, бие саууға келеді. Сонда Тұрар апасына жәрдемдесіп, мінезді биенің құлағының түбін қасылап, ноқтасынан ұстап тұрады. Салиха шелегін көтеріп, үйіне қайтады, бұл өзен бойында жападан-жалғыз қалып қояды.
Сол кезде оның көзіне көзі түскен адам ә дегенде қаймығып қалуы да мүмкін. Жасы оннан жаңа асса да, жанарына қарап, жасамыс кісі екен деп ойлауы сөзсіз. Көзқарасында балаға тән алып қашпа, ала құйын мінез атымен жоқ. Тұңғиық қой көздер тұнып тұрған ой иірімі сияқты.
Уайым-қайғы үлкендердің үлесі. Уайым-қайғы нәрестенің балғын жүрегін шалмасын. Шалды болды, ол нәресте нәрінен айырылып, ересектің есесін арқалап, ерте бастан азап шегеді. Жалғандағы жалғыз жанашыры – туған әкесінен тірідей айырылу азабы Тұрар баланы тым ерте есейтіп жібергенге ұқсайды.
Ағайын деген аты бар, әйтпесе кісі есігінде күнелтеді. Жақын болғанмен, жатырқаулы үйдің босағасында жүрсе де, қас-қабағы бүгежек, ынжық мінез танытпас. Қайта тәкаппар. Сөзге сараң. Кейде от шашып, кейде мұң бүркенген зерделі көз бұл баланың балалық шағы болмағанының куәсіндей.
Қасқа бұзауды құйрығынан ұстап бақпасаң, ешкі бас енесі өрістен ерте қайтып емізіп қоятынын бала жақсы біледі. Біле тұра бұл жолы қалай айырылып қалғанына өзі де қайран.
Мықан бойы шүйгін шөп. Атқұлақ пен гүлқайырдың арасына адам кірсе көрінбес. Сиырқұйрық сары гүлден шәлі жамылып үлбіреп тұр. Шеңгел екеш шеңгелге дейін күлгін-қызыл шешек атқан. Табиғат, шіркін, тамылжып, тікенегіне дейін ажарланып алыпты.
Бидайық балақтап, бас тартып, пісіп тұр. Енді шалғы тимесе бойжеткен қыздың отырып қалғанындай-ақ. Жабайы жоңышқа мен шырмауыққа шытыр араласып, киіздей тұтылып қалған. Шәйқурайдың басына қонып алған сары торғай аспанға қарап сарнап отыр. Тәңіріге жер бетінен ақпар беріп, шаттығын айтып тауыса алмай аптығып жатқан сияқты. Жер бетіндегі жақсылықты асырып, жамандықты жасырып, Тәңіріні алдап отырған тәрізді.
Күн батарда өзен үстін қарлығаш қаптап, бірін-бірі қуалап ойнап жүр. Жаңа туған торы биенің сұрша құлыны құйрығын шаншып еліре шапқылап жүріп, сүрініп кетіп түрегелгенде, енесі оқыранып, тентегіне тостағандай көздерін төңкере бір қарап қояды.
Жаманшылық атаулының бәрі жыраққа кеткендей: қарын ашпас, көңіл кетілмес, ақ жарылқап күн туғандай. Енді бала мына жағадан жуа теріп жесе де күнкөрісі бар. Бірақ қарын аштығына ол әбден көнбіс, құрсақтың шалалығы уайым емес.
Сықылықтап, ішетін тарта күлген қарлығаш, аз күн дәуренге әуейі мас шегірткелердің шырылы, кешке жақын жорыққа ереуілдете шыққан зауза қоңыздың ызыңы, қозы-лақ қайырған балалардың айқай-ұйқайы, барақ төбеттердің әупілі, құлыншақтың күміс қоңыраудай кісінесі – бәрі-бәрі жарылқаушы жаратылыстың жақсы әуені. Мұндай дүниеде адамдардың көкірегі қайғыдан, көзі мұңнан таза болса жарасар еді. Бірақ жұрт жақсылықтың қадірін ұмытып кетпесін дегендей жамандық өкшелеп қалмайды. Періште жүрген жерді шайтан ториды.
Қабағы ашық қайырымды күн Мерке базарындағы Төрткүл орданың тасасына ғана қонақтай салғандай көрінді. Әйтпесе күн батқанда Мерке Алатаудың басы неге сонша алаулайды? Баланы таң қалдырған о да емес, сүңгі шоқы басына шүйіле түскен бір будақ бұлт болды. Әуелі ол бір-ақ шөкім еді. Содан түтілген мақтадай қопсып шудаланып шыға келді де, Аспара шыңының ұшына желбіреп ілінді де қалды.
Будақ-будақ үлпілдек ақ мақтаны көзге көрінбес әлдекім созғылап суретке айналдырғандай. Әуелі будақтан салбырап-салбырап төрт аяқ пайда болды. Содан кейін созылып аттың басы шықты. Үстінде отырған адам кегжиіңкіреп тәкаппар қалыпта қалды. Аттың жалқұйрығы желбіреп, аяқтарын көсіп тастап, додадан үзіле шыққан тұлпар тұлғасына ұқсады.
Таулар басын қызыл шапақ шалды. Әлгі салт атты әуелі қызғылтым еді, бір сәтке алаулап ала жөнелді. Бала алаулаған салт аттыдан көз алмай тынысы тарылып бара жатты. Бір кез:
– О, Қызыл Жебе! – деп сыбырлады. Одан соң:
– Көке! – деп айқайлап жіберген дауысынан өзі шошып кетіп селк ете түсті.
Аспара ұшындағы салт атты аң аулап, киік қуалап жүріп, абайламай шыңға шығып кеткен әкесінен аумайды екен. Әлде ол Сахалинде айдаудан қашып, енді патшаның құрығы жетпейтін жер осы деп әдейі шыңға шығып кетті ме екен?
Әйтеуір найза ұшындай Аспара басында жал-құйрығы от болып жалбыраған, бөкен сирақ ат мінген қызыл салт аттының сонау шыңнан ап-анық көрінгені рас.
Әкесінің шыңға шыға алатыны ақиқат. 1903 жылы Петербургтен келген атақты ғалым, географ Дмитриевті апайтөс Талғардың биігіне адастырмай, қиыннан, қия-қиядан жол тауып алып шыққан көкесі болатын.
Баланың көзіне бір сәт Талғар елес берді. Дәл қазір мына Аспарадан әкесі айқайласа, осы замат Талғардың шыңына шығып алып сексендегі қарт нағашысы Мамырбай құбылаға қарап, Меркеге кеткен кішкентай жетімек жиенін зарыға күтіп тұрған сияқты көрінді.
Бұл екі арада Аспара басындағы салт атты алаулағанын қойып, суға салған балқыма темірдей көгістене берді. Енді бір ауықта әлгі сымбатты сұлу салт атты қомыт шапандай іріп-іріп ыдырап, мүлде жоқ болып, қарауытқан аспанға судай сіңіп кетті.
Бала әлгі елеске сенерін де, сенбесін де білмей:
– Көке! – деп шыр ете қалды.
Бірақ әкесі қайтып тау басынан көрінбеді.
Әлде арғы беттен киік көріп, соны қуып кетті.
Әлде патшаның ұзын құрығы заңғарда да жетіп, ұстап әкетті.
Әлде салт атты тау басынан баласын көріп, әйтеуір тірі жүргеніне көзі жетіп, соған шүкіршілік етіп, өзінің қашқын қамымен болып кетті.
Бала Аспарадан көз алмай, көпке дейін сілейіп тұрып қалған. Тамағына өксік тығылып, көзіне ыстық жас үйіріліп, іші-бауыры елжіреді.
Сахалинге айдалып кеткен әкесін ол аңсап күткелі қашан?! Күте-күте сартап болған көңіл түңілмей, үміт өлмей, тасбауыр тартпай, жанының жарасын өзі жалап жазып, әйтеуір алдан жарық сәуле күткен.
Ол кезде ел арасында әкесі туралы неше сақ аңыз айтылатын. Соларды тыңдап отырып баланың зығырданы қайнайтын.
Білсе де, білмесе де әкесін ұры, адам өлтірген қарақшы деп көйітеді тоғышар немелер.
– Қайдағы ұры, қайдағы қарақшы! – деп айқай салғысы келеді. – Ау, бұ қазақта ұры аз ба, адам өлтірген аз ба? Соның қайсысының үстінен қырық болыс қолын қойып, мөрін басып, ұлыққа арыз берді екен?
Бірақ бала оны дауыстап айта алмас. Оның өйтіп айтуға амалы жоқ. Аты бала демесең, бұ да қашқын...
Әкесі 1905 жылы алпауыт болысты өлтірді. Онымен ғана қоймады, болыс біткенді бақыртып бауыздамаққа бел байлап қаһардың қату бас тұлпарына мінді. Содан қорыққан ұлықтар оны Сахалин айдады.
Ал өлтірілген болыстың жақындары «қанға-қан» деп қалшылдағанда сақалдарына түкірігі шашырады. Қолға ілінері айыпкердің жар дегенде жалғыз ұлы еді. Апалақтаған адуын ақсақал-көксақалдар сол титтей нәрестенің қанын төкпек. Нәрестенің қанын төгу періштенің қанын шашумен бірдей екенін, оның жазығы бүткіл қандықол әулетінің үрім-бұтағына қарғыс таңбасын қушық маңдайларына қызған темірмен ғұмыр бойы кетпестей ғып басып қоятынын сезбейді сорлылар.
Сезімсіз нойыс кекшілдер айыпкердің күркесінің күлін суырып, он жасар баланы шырылдатып ұстап алып, көкпар ғып тартып кете бергенде, өгей шешесі Ізбайша байғұс байбалам салып, өз бетін өзі жыртып, қалың елге зармен хабар беріп, әйтеуір аман алып қалды. Ізбайша кейбір дос-дұшпанның азғыруына алданып, әкесімен бірге Сахалинге барудан бас тартып, басқа мекенге кетсе де, бала оны өзін көпе-көрнеу ажалдан аман алып қалғаны үшін ғана жақсы көреді.
Sez Kazah ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Қызыл жебе-2 - 02
  • Büleklär
  • Қызыл жебе-2 - 01
    Süzlärneñ gomumi sanı 4063
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2431
    29.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    43.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    51.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 02
    Süzlärneñ gomumi sanı 4058
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2320
    32.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.2 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 03
    Süzlärneñ gomumi sanı 4155
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2299
    33.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 04
    Süzlärneñ gomumi sanı 4047
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2325
    33.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 05
    Süzlärneñ gomumi sanı 4008
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2332
    31.8 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 06
    Süzlärneñ gomumi sanı 4092
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2308
    33.4 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.4 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 07
    Süzlärneñ gomumi sanı 4032
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2336
    31.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 08
    Süzlärneñ gomumi sanı 4113
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2419
    32.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.7 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    56.9 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 09
    Süzlärneñ gomumi sanı 4138
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2397
    33.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.3 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 10
    Süzlärneñ gomumi sanı 4054
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2306
    31.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.7 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 11
    Süzlärneñ gomumi sanı 4104
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2439
    31.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    46.1 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 12
    Süzlärneñ gomumi sanı 4033
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2251
    34.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 13
    Süzlärneñ gomumi sanı 4095
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2372
    31.7 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 14
    Süzlärneñ gomumi sanı 4098
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2382
    32.1 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.6 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 15
    Süzlärneñ gomumi sanı 4059
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2344
    33.3 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.5 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 16
    Süzlärneñ gomumi sanı 4017
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2404
    30.6 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    44.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 17
    Süzlärneñ gomumi sanı 3973
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2240
    32.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.0 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.8 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Қызыл жебе-2 - 18
    Süzlärneñ gomumi sanı 1569
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 1021
    40.0 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    54.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    62.1 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.