Евгений Онегин - Darwa - 1

Евгений Онегин

Шурб. – Сулайбан Рабаданов
Сулайбан Рабаданов – Дагъиста халкьла поэт – гӏямрулизивад 1995 ибил дусла хӏебла цаибти
бурхӏназив шалгӏевухъун. Дунъяла махлукьатли чихъли кьиматлабарибси А.С. Пушкинна «Евгений
Онегин» бикӏуси поэма Сулайбайс сай Москвала М. Горькийла уличилси Литературный институтлизив
учӏухӏелил (1958–1963 ибти дусми) гӏяхӏбизурсири. Ил дарган мезличи шурбалтнилизив узули,
Сулайбан 30 дусличив имцӏали (лерилра гӏямрулизив или бураллира асубирар) калун. Амма
шурбатурси дарган бучӏантала дивайчи дурасес къалабахӏейкӏи. ХIейкӏи, А.С. Пушкинна поэзияла пагь
мурхьли аргъибхӏели, илала цӏакь балухӏели. С. Рабадановли дарган мезличи шурбатурси А.С.
Пушкинна ил поэмала бехӏбихьудлизирадти къяяни бегӏ гьалар дагьардирули сари «Ленинна
байрахъ» бикӏуси республикала жамигӏятла-политикала газетализир (июньна 6, 1979 ибил дус).
[Газетала бекӏ редактор дунъяличи хабер-дерхурси писательцун ахӏенри. Санигӏятличи сунеласун
тӏалабкарси Гӏяхӏмадхан Абу-Бакарли 1978-2003-ибти дусмазиб Дагъиста, СССР-ла, улкала Союзти
республикабала поэтуни-писательтас, культурала-искусствола хӏяракатчибас сунечи жавабкардеш
чекасибси газетала бяхӏяназиб дебали гьарзаси гьуни бедиб]. ХIябцӏали дусла ухӏнав Сулайбан
поэмаличи чуйна чарухъунал, сегъунти дарсдешуни дарибал чилилра белгили (дурусли) бурес
хӏейрар. Къиянна даражаличи уркӏи кабизурхӏели, шурбатла белкӏ (рукопись) илини Дагъиста жузала
издательстволис гьалабихьиб. Шалгӏердухъун вецӏличира имцӏати дусмала бурхӏни… Издательствола
планнизи кадерхахъес лайикьдирути ва тасдикьдарибти жузала сияхӏла заманара хӏяйналичибра
имцӏали шалгӏеббухъун. …2007-ибил дусла хӏеб. С. Рабадановла вецӏал дусцадхӏи «хъумкартурси»
«Евгений Онегин» издательствола тасдикьбарибси (аргъа: дарсдешуначила сегъунтилра гъай ахъдуцес
асухӏебируси вахтлизиб) планнизи каберхахъес хапли гьанбикиб. Чис ва сен хапли гьанбикибал
гӏямулти-макруличи шакикибси издательствола директорцунри. [М-Р-ли набзира лерилра
дигӏянадешуначила, макрула бехӏзидешличила, хапли гьанбикибсини чум гӏяра гериурал, «игит» чи
ветарарал буриб]. Ахирра С. Рабадановла «Евгений Онегин» бучӏантачи баиб, цархӏил дякькад.
Балукъира, Сулайбан ил дякьличи хӏекӏиб. Адаб-хӏяяла чихъдешли хӏекӏахъиб.
Халаурхуси ил, сунечи сай пахрули виркьниличилра декӏарулхъулри. Ил секӏай биалли иличи
чевкъахъулри, сунела гӏяхӏти баркьудлумачила кьяйда, ахмах баркьудлумачилара мукӏурикӏахъес.
Илини биалли цархӏилтичивра ну къулайси сайра ибси пикри акӏахъубсири.

Вегӏла кагъарлизибад

Кьас агарли камси агьлу шадбарес,
Гьалмагъдешла къайгъни дигули сархес,
ХIечи балбикеси, лайикьбикеси
Дигахъира савгъат хӏед гьалабихьес.
Гьалабихьес дихьа-кьабулбикеси:
Пергер уркӏиличи, гьарбиз сархибси,
Пасихӏси хьулличи, гӏяхӏси кьасличи,
Мицӏирси шигӏрула шаладешличи;
Гьу, гьанна — хӏясратси някъличил хӏуни
Кьабулдара жузала чибара бутӏни.
Бутӏни — дукелцӏира анцӏкьира лерти,
Гӏядатла халкь лебти, бутӏни — камилти;
Кьабулбара къайгъи агарси хӏянчи —
Дила хӏязанала, бахъ кункси гьавла,
ХIянчи-дикьхӏейкьурти дила дусмала.
Гӏякьлула бяргӏибси чехӏерудила,
Уркӏила кьутӏкьути ишарабала.

ЦАИБИЛ БЕКӏ
Гьалакли сай хӏериэс,
Гьуцӏли сай секӏал багьес.
Князь Вяземский.
I
«Дила адавзи, сай низам бузахъан,
Гӏязизварибхӏели иза гӏязабли,
Сунна хӏурмат барни тӏалабкабариб
Иличибра гӏяхӏси барес хӏейрули.
Цархӏилтас дарс бири илала гӏибрат;
Амма, дила Аллагь, бирар мусибат
Дуги-хӏери кайрес излукьла шулгӏи,
Иличивад ганзра тяйдихӏейрули!
Уряхӏ макру сари, декӏсигу хӏянчи
Ил вайхъу мицӏирси паргъатирахъни,
Илала гӏянулби даим ункъдирни,
Дармунти дедлугни халал дардличил,
Мурхьли гьигьра балтес, вегӏ пикривикӏес:
Мурт лябкьяна шайтӏан ил хӏу арукес?»
II
Илкьяйда гӏулухъан пикриикӏулри
Почтала пайтуйчив гьуйчив дуцӏхӏели,
Кьудратла вегӏ Зевсли хӏукму белкӏири
Сай хала бегӏтала букьур виэсли.
Дила Людмилала, дила Русланна
Гьалмагъуни! Гьанна дила романна
Геройличил хӏуша, пурбан дигулра,
Гьалагъай агарли — тянишдирура:
Онегин, ил дила гьалмагъ сай гӏяхӏси,
Нева хӏеркӏла дублав сай ил акӏубси,
Роман бучӏан, ургуд илав акӏубси,
Яра кепаназив илав калунси;
Илав нура муртрил шадив вашаси:
Амма север саби наб заралласи.
III
Къайгъиличил-ункъли къуллукъ барили,
Чеблумала курлав дудеш хӏеркайуб.
Гьар дуслизир хӏябал мажлис дирули
Хазна харжбарили, ил хурдакайуб.
Кьисматли Евгений мяхӏкамирулри;
Мадамели илис бяркъ бедлугулри,
Ил Монсеньерлини рарсрарибсири;
Хъяша сакӏубсири ва дигесири.
Къарцинси француз — къуллукъчи кашиш
Бажардиикилри илис бяркъ бедес,
Дигахъи мурталра масхурта угьес.
Насихӏятуначил вирар анцӏхӏевкьес.
Хъяшала пишначи камси махикӏи,
Дуцӏрумла анхълизи шадив арики.
IV
Паргъатдеш агарти дуцӏар жагьдешла
Бурхӏни дакӏибхӏели дуцӏли иличи,
Бурхӏни-хьуланала, хӏялимси децӏла.
Франциялан кашиш хӏетур юртличив.
Дила Онегинра сай гьанна ватли;
Лебси гуй хӏясибли бекӏ кьицӏбарили;
Лондонлан дендиван сай вегӏиубли, —
Ва дунъя чебаэс сай дуралхъули.
Француз мезличил гъарацӏхӏейкили,
Балусири лукӏес, учӏес, гъайикӏес,
Бали делхълизивра хъярхъли ласикӏес,
Бали икрамбирес, кьасхӏебарили,
Гӏур хӏушаб се дигив? Бикӏулри халкьра
Ил сай духусира, сай дигесира.
V
Бурсидиубтира нуша кам-гьамли
Селичи-биалра, сен-сен биалра,
Аллагьлизи шукру, нушачив бяркъли
Гьалавяхӏ архӏеку адам илцадра
Пикруми хӏясибли бахъалгъунтала
(Кьасчебти ва чурхти диванчибала)
Онегин гӏялим сай, аммаки хамси,
Сунени цархӏилти бяркъес дигуси.
Талихӏчебси пагьму лебри илизиб
Гъайлизив къячилкес гьарил секӏайчи,
Мешура уцили сай гӏялимличи,
Мурхьси лехӏкахъибдеш бихӏес жаллизиб;
Назмуртала цӏали, хабарагарти,
Дукелцӏи алкӏахъес издагуназир.
VI
Латин мез гьанна сар кьиматагарли;
Аммаки хӏушази бурасли бархьли,
Илди мез мадарли дали илини.
Ца гӏяхӏил бекӏдири эпиграфуни.
Ювеналличила вири гъайкавхъес.
Бали кагъарлизи «Вале»¹ кабалтес;
Кӏел назмуцун дири гьандиркахъути,
«Энеида» белчӏи, сенрил дяркъурти.
Сари дунъяличир гьар-ур кайкибти
Анцӏбукьуни дагьес иштяхӏхӏедулхъи,
Илдира гъамтази бекӏлил халтӏхӏелхъи;
Аммаки Ромулла манзилличирад
Нушала бурхӏначи бикайчи лерти
Дагьрилизир дихӏи пешкеш хабурти.
¹Вале – Латин мезли арали кален ибси саби.
VII
Сунезиб кагибси иштяхӏ агарли
Шигӏрула сихӏрулис гӏямру харждарес,
ХIебагьур, нушани гӏеббурухьалли,
Хорейлизибадли ямб декӏарбарес;
Гомер ва Феокрит батӏес вехӏилзи,
Адам Смитла жуз бучӏес дигахъи,
Мяхӏкамли харжикӏи, мяштӏбири давла;
Пикрибарес бали: улка сунела
Секьяйда, селичил хӏеркабирулил,
Давлачеббикӏули севан гьархӏели,
Авлахъла азихъла булдеш лебхӏели,
Бали сен мургьи-арц хӏяжатхӏеркутил.
Дудешли пикруми хӏергъиб илала,
Ижаралис дуртӏи хъуми сунела.
VIII
Гӏурра Евгенийли гьарил балуси
Гьаб-гӏергъили бурес пурсат саб камси;
Амма селизиври ил пагьмукарси,
Лебрив гӏилмуличиб цӏакьли балуси,
Се саррира илис виштӏахӏейчирад
Бузери, хӏулбукӏри, гӏязаб, декӏси дард.
Абзур бархӏи дирив сели диркьути
Азгъиндеш, ил левгӏев инжитирути?
Илис гӏилму сарри — дигай дуцӏарти,
Сарира Назонни черяхӏдарибти.
Ил багьандан беркӏиб мусибатлизиб
Сунела даршдуслихъ — декӏси, жапаси,
Ит Молдавияла дянг авлахъличиб,
Тяйдили сунела Италиялис.
ӏХ
Ил жявли валкьари кьас дигӏянбирес,
Дигайла халисдеш хапли чедиэс;
Бирхауди бирхьес, ил бетихъахъес,
Вамкьурсила дирес, зигарра улхъес;
Хамсила гӏердирес, мукӏурсин калзес,
Багьласила дирес, пикричеввирес!
Бали куц кабурцес хӏял битӏунсила;
Магьирси, урибси устари гъайла.
Сай кагъурти лукӏес чеветхӏеибси!
Вири сунени сай хъумра картуси,
Ца секӏал дигули пикриикӏуси!
ХIер сабри алтӏуси, сабри малхӏямси,
Сабри урузкӏуси, хатир агарси,
Цацахӏели нургъби лямцӏдулхъахъуси!
ХI
Бахъ гьамадли бали куц сагабарес,
Масхуртачил рурсби тамашабирес;
Хапси мукӏурдешли илди кахбирес,
Дигеси гап-чяхӏли чахусанбирес;
Илди чеалкӏуси манзил чеббиркӏес;
Рурсбала хӏялалти пикрумачирад
Сунна гӏякьлу, гъира чедидиркахъес.
Гуж-гужли ляв сархес ил хӏерли кайри,
Мукӏурбакӏни сархес бусравти дири.
Уркӏила цаибси тӏамара иргъи,
Дуцӏарти карцӏайлис гӏелавадирки.
Бали ригайличил дигӏяй цугиркес.
Гӏур илала гӏергъи чӏянкӏли илисцун
Лехӏдешла бурхлиур дурсри кадирхьес.
ХII
Жявли бурсивиуб гъузгъалдидирес
Уркӏби къуймуртала, кӏушла агьлула!
Дигули ахъалри гьуйчибад бушкес
Цархӏил игнабаби издагунала,
Цӏакьли децӏагести дугьби къяйкдири!
Илди буцахъести тӏимкь хӏядурдири!
Аммаки ил хӏуша, абдал-гягӏ муйли,
Иличил кавлира гьалмагъдиубли;
Ил даим лявири макрукар муруй,
Фобласла вахъхӏила ученик — муруй,
Ухънани, бирхауд бекӏлил агарси,
Муруй — сунна хьунуй виргӏякаргуси,
Муруй — сунечи сай даим кьабулси,
Беркайчи, хьунуйчи гьаман разиси.
ХIII. ХIV
…………………………………
…………………………………
ХV
Бурушличи кайхьи левалхӏелира
Иличи кагъурти дихули дири. —
Сабив? Живирулив? Илкӏун, марлира,
ХIябал юртли чучи тӏалабвирулри.
Итаб — бал саб. Итаб — байрам дурхӏнала.
Чинавяхӏ аркьяна белхагар дила?
Улас, чичивадли вехӏихьес вара?
ХIябалра юртлизи вирар ваэсра.
Бягӏуси Боливар чекабиили,
Шагьарла анхълизи, хӏера, дуравхъун,
Амъур гьаваличив вахъхӏи къунзухъун.
Гьанкӏ агарси сягӏят хӏери укахъес
Зингъбухъайчи шадиб-гьуйчив ил калун.
ХVI
Цӏяббиубли саби: айъиб гъяйличи.
«Гьу, гьайда, гьу, гьайда!» — Тӏама зайбухъун,
Хундузла гулила хъябцӏариличир
Дяхӏила пуслира арцван лямцӏдухъун.
Талонничи вякьун: чӏумал кьасличил
Къаршииркниличи Каверинничил.
Ацӏиб. Гьаргбарибси шиша пӏянкьбухъун,
Кометала дусла чягъир чярхӏдухъун.
Гьалар: берцӏибси диъ, хӏили бясунси,
Шайтӏакьапӏнира лер сунес дигути.
Француз хурег леб — тухъси, бизиси,
Страсбург чуду леб, букьхӏебулъуси,
Лимбурглан нусила ва ананасла
Урга балбушили чебкабихьибси.
ХVII
Жидикӏар милигдеш гӏурра держлизи
Чахьбарахъес тухъдеш котлетунала,
Бехӏбихьни сагаси балет илдази
Баянбариб, хӏера, зянкъли сягӏятла.
Театрлис кьяркьти кьяйдурти дуран,
Къуймур артисткаби сунес дигахъан,
Даимдеш агарли илди кӏушбиран,
Сценала гӏелаб замана буркӏан
Театрлизивяхӏ Онегин арцур.
Гьигьикӏули ватли ишав гьар инсан
Делхъла уюннис хъат дяхъес ахъилзан.
Федр ва Клеопатра инжитибиру,
Моина жирарес тӏама ахъдиру
(Сай чеваахъесцун ил секӏал биру).
ХVIII
Гӏяжаибси мер саб! Урла дусмазиб
Азаддешла гьалмагъ, сатирала бекӏ
Фонвизинни ишаб машгьурдеш сархиб.
Сунна белкӏ урхӏлайчи мешубиркахъан
Княжнин лямцӏухъун. Театрлизир
Озеровли жагьси Семеновачил
Халкьла нургъбалара дяхъиб хъатлара
Дурхъал савгъатуни сархиб, дарх дутӏиб.
Ктенинни Корнель мицӏирра вариб.
Ила хӏулбуцӏунар Шаховскийли
Комедиябала хӏенкьра дурасиб;
Дидлонира ишаб машгьурдеш сархиб.
Илар, илар дила жалукьти жагьдеш
Пардавтала гӏела хъярхъли кӏундацӏиб.
ХIХ
Дила малайкуни! ХIуша чинарра?
Бахъ пашманси дила тӏама аргъая:
Гьаларгъунти саррав? ХIуша сен саррав?
Цархӏил издагуна хӏуша дарсдаррав?
ХIушани барх бучӏул далай бикьису?
Урус Терпсихора гӏур чериису?
Делхълизир арцурси ил чериису?
Тяништи дяхӏ нуни сценаличир
Дард бухӏнаси хӏерли гӏур чехӏейису?
ХIейгуси кьамличи бяхӏчиаили
Шишала хӏулира, децӏли баргибси,
Шаддешличи бекӏлил хӏязхӏелхъахъуси,
Антхӏейкӏули илав ну гьагьикӏусу?
Ардякьунти бурхӏни гьандиркахъису?
ХХ
Театр бицӏилри, ложаби ишар
Ухули лямцӏдикӏар, утнира руржар.
Чедибси дерхӏличиб хъатбикӏар ахъли,
Пардав вяшбикӏулри, лагбяхӏ гьуцӏбухъи.
Чархлизир жагаси, жайранван кункси,
Къугъал накьраличи хӏясратли лехӏси,
Исбагьи нимфаба алавруцили,
Истомина сари тӏашкаризурли:
Чӏябарличи ца кьяш саби кагили.
Ласбикӏахъу итил, ахъванбуцили.
Рахли ил тӏяхӏрухъун, арцур ил хапли,
Тяп базван Эолла кӏунтӏбазибадли,
Чӏичӏалаван булкӏан кегӏебси чархра,
Гьалакли чейгахъу кьяшлизи кьяшра.
ХХI
Лебил хъатбикӏулри. Онегин ацӏиб,
Утнала ургавад кайэс ватихьиб,
Тянишли ахӏенти исбагьибачи
Багьлали шишала хӏулба дяхӏчеиб;
Чедирти дерхӏани хӏулби хӏердариб,
Ила кабиибти хӏясибра бариб;
Шадхӏериб илдала дяхӏли, палтарли,
Гьарил шайчивяхӏ ил сай ласирхъули,
Мурул адамтас саб икрамбирули.
Кӏинайс ил хӏеризур сценаличи,
Чаряхъиб, гьагьбушиб ва шивкӏивбариб:
«Лебилра барсбарес замана саби,
Бахъхӏи сабур барра балетуначи,
Дидлола хӏяз гьанна анцӏбукьи саби».
ХХII
Амурти, шайтӏунти, чӏичӏлуми гӏурра
Дуцӏдикӏар, вявдикӏар сценаличир;
ХIякначиб бусули къуллукъчибира
Лебал театрла ганзухъуначиб;
Кьяшмани бирхъули, гӏемчра бикӏули,
Кьабулхӏебикили, хъутра бирхъули,
Къайбикили ахӏен гьачамлис халкьра
Духӏнар-дурар алки лерал чиргъмира.
Ургьурти анцӏдукьи дяргӏибти урчи
Кьяшмани дирхъули гьачамлис лерал;
Цӏамала мякьлабти пайтунчибира
Бехӏбилзули лебал хужаимтачи.
Илавад Онегин, хӏера, дуравхъун,
Палтар чегьес или хъули арякьун.
ХХIII
Цӏакь бургису бархьли суратбареси
Декӏарси кабинет, — Онегин левси,
Модаба вяркъурси илини палтар
Даим чердалтуси ва дарсдируси?
Базриган Лондонни хьул бартаахъес
Дехь-зехнилис, гӏяшлис нушаб дарсдарес.
Балтила урхьула ругертикадли
Дихути ваяхӏли бицӏилри хъали:
Парижлизиб чула кьимат агарти,
Аммаки нушачир гӏяхӏил исути,
Дибгӏян-хъяш къугънасцун сари дарибти
Тӏимир-химирра лер хъулир илала.
Илди сарри хъали къугъабарибти
Вецӏну гехӏра дусла ил философла.
ХХIV
Кагьра ухар турклан къалиянтачиб;
Чинила, жармала тӏалхӏяна ишар.
Духиби — бехӏзити дигайлис дарман —
Лер музурбала бегӏ шишала духӏнар.
Лер дархьти ва далкӏти гӏяхӏцад лухӏцӏнира,
Шанда расанира, дурегабира;
ХIябцӏали журала лер щеткабира.
Илди лер цулбасра, лер никубасра.
Руссони иргъхӏергъи (бурис ца ити)
Пахручевси Грим гьунчииркибал
Никуби ункъдирес илала гьалав.
Къугъати гъайличил дигуси буран,
Азаддеш, ихтияр даим гӏеббурцан —
Бекӏлил вархьли ахӏен иш анцӏбукьлизив.
ХХV
Адам кабизчевси виэсра вирар,
Никуби жагали дихӏесра вирар;
Даршдусличил нехӏакь сен жаликӏусив?
Гӏядат — ил адамтас зулму саб декӏси.
Кӏиибил Чаадаев — дила Онегин,
Урухкӏули урхӏла гӏяйибтазивад,
Сунна палтарличил халаверх сайри.
Нушани ибсиван, къикъимай сайри.
Ил хӏябалцад сягӏят дяхӏимцӏа гьалав,
Куц къугъабирули, кавлули вири.
Палтарла хъуливад дураулхъалри,
Мешули вири ил Венераличи;
Палтарра чегьурли мурул адамла
Сари аркьухӏели маскарадличи.
ХХVI
Адамли челгьути палтар-кьяшличи
Атӏахъи пикрира кьасра хӏушала,
Вираси делчӏунси тайпалис нуни
Суратдарес лерил палтар илала.
Гьайгьайра, ил барни — къулайли бири.
Илди сипатдарес чеблагу дила.
Амма панталонти, фрак ва жилет —
Дугьби лугъатлизир агу урусла.
Чебиулра, сайра гӏяйибла вегӏра,
Мискинти сар дугьби дила иткъира,
Вираси камливан чибара дарес,
Илдази урхӏла мез гъудурхӏедарес.
Мурт-сабрил чебуркъуб хӏеризес набчи
Академический словарьличи.
ХХVII
Нушачиб сяйси саб пикри иличи:
Гьалаклира нуша делхъла хӏязличи;
Чила къалабасив Онегин дила
Багьалис буцибси ца пайтунничив?
Юртанала гьалар, шалми дишунти,
Бусуси кьакьакад, къяйли кайзурти,
Пайтунтала чиргъма шала бархьаиб,
Дяхӏила дяхӏличи зурхӏябти каиб.
Гӏявадеш абалки саб кичӏабазиб,
Къугъаси ери-юрт саби лямцӏлизиб.
Абзурти шишала улкьайтазирад
Дяхӏцӏурби дуцӏкайкӏар шаладешлизир.
Хьунрала, рурсбала, саяхъунала
Бурги дагьардулхъан илди шишназир.
ХХVIII
Гьаргала гъамиуб герой нушала;
Ил унзаливсила мякьлавад хъярхъли
Ганзурбачи арцур мармар къаркъала:
Айцӏукад ункъдариб бекӏла гъез някъли.
Ухӏнацӏиб. Зал саби халкьли бицӏили;
Накьрара гурдикӏес сарри дамсурли.
Гьалакти делхълизи бетухъи саби,
Тӏама-гьама сари, кьакьадеш саби;
Ишар офицерла мегь кьячӏубазир
Зинкъирдикӏули сар; хъярхъти делхълизир
Къугъал къуймуртала кьяшми дуцӏдикӏар
Илдачи дуцӏарти хӏулби хӏердикӏар.
Гуянар хьунрала хӏясадси шибкӏиб
Гъичӏибала чӏягъли ишаб гӏяндбакӏиб.
ХХIХ
Шаддешла, гъирала шалал бурхӏназиб
Делхъла хӏязаначи бири иштяхӏра;
Гьеч иличиб гӏяхӏси хӏебирар мерра:
Дигай гьаргдаресра, кагъар бедесра.
Агь, хӏуша, хӏурматла муйлала хьунри,
ХIушаб дила кумек гьалабирхьулра.
Тилади саб: дила гъайла аргъая;
Сахъдешцун барахъес бурес дигулра;
ХIушара, нешани, рурсбас гӏеларад
Сахъли хӏердикӏена, лергӏерал сахъли,
Дархьли хӏердикӏена шиша хӏуйзирад!
Белики, белики… чили балули!
Ишди дугьби делкӏес вирусра нуни,
Бунагьунас жявлил гӏекӏилра гьуни.
ХХХ
Амма гьар журала хӏязанас нуни
Дила дахъал гӏямру палакатдарра!
Зягӏипти хӏейалри хасиятуни,
Делхъла хӏяз гӏуррара наб дигахъира.
Наб дигахъис багьти, жалукьти жагьдеш;
Дигахъис кьакьадеш, шаладеш, шаддеш;
Диги къуймуртала палтар уржибти;
Дигахъис илала кьяшми жагати;
Амма даргес хӏейрар Гӏярасайлизир
ХIябдехӏ къугъал кьяшми хӏурулгӏинтала.
Агь! Хъумхӏертис кӏел кьяш ца исбагьила…
Гьандиркур, гӏеларкус децӏ-дарданази,
Ну гъузгъалдивирус ва муэртазиб
Гъапулбиру уркӏи илдани набзиб.
ХХХI
Мурт ва чинар чидил дянг авлахъличир
Илди, мехӏур, хӏуни хъумартишира?
Агь, кьяшми, агь, кьяшми! Чидил мерличир
Атхӏебла гулвавни ганздирулира?
Къугъал Востоклизир диги-лявличил
Айкьурти хӏушани къел хӏетуррая.
Северла хумарси цӏуб дяхӏиличир;
Кӏантӏил кьалтинтала суратуначир
Ганздикӏесра хӏушаб дигахъадая.
Хабар дерхахънира, гап-чяхӏла гъайра,
Бегӏтала ватӏанра, сибирварнира
Ил хӏуша багьандан мурт хъумкартурра?
Бетахъиб жагьдешла талихӏ, муэрван,
Майдайчир хӏушала дахъ кункти къелван.
ХХХII
Михъир — Дианала, дяхӏ — Флорала,
Дила гьалмагъуни, саби жагати.
Амма магьила кьяш Терпсихорала
Илдачибра гьатӏи саби къугъаси.
Ил кьяшли хӏулбала хӏерлис дурхъаси,
Кьиматчебси савгъат биригу бедес.
Илини шалати хьуланала рамч
Сунес гӏелабадли бири арбикес.
Ил чебиэс диги, дила Эльвина,
Столтала удиб, шаршавла удиб;
Диги ил чебиэс хӏебла майдайчиб:
Яни — цӏегъаличиб цӏабилкьличибси,
Залла лямцӏдикӏути лугӏян уркьлачиб.
Хьанцӏ урхьула дублаб хӏябцти шурмачиб.
ХХХIII
Наб гьанбиркур урхьу заб дарес гьалаб:
Кьясиубра кьалли ну ругертачи,
Гердухъес илала кьяшмала гьала
Гьайбатли гьалакли дуцӏдикӏутачи.
Лебгӏебал дигахъис наб ругертачил
Кӏунтӏби гачдиркахъес ахӏер кьяшличи!
Юх, ну мурткӏал дила жагьти бурхӏназив,
Ну илхӏели кьяйда карцӏли хӏейрира.
Армидала дуцӏар кӏунтӏби байдарес,
Цӏа лерти ляжуби-вавни байдарес,
Байбарес бамсурси цӏуба михъирра.
Мурткӏал илхӏеливан цӏали дигайла,
Юх, инжитхӏебариб жагь уркӏи дила!
ХХХIV
Мурталра гьанбиркур наб цархӏил манзил!
Цацахӏели илхӏи ну хьуланази,
Бурцис талихӏчебси кьяшмикӏулара,
Гьанарар лебсиван кьяшра някъбазиб;
Хиял бурхни гӏурра саби рурхъули,
Набчи кьяш гӏурра саб гачванбиркули.
Бамсурси уркӏила думжахъу хӏира.
Гӏурра дарданира, гӏурра дигайра!..
Гьу, биур гапбирес илди уктемти
Мягӏнаагар гъайли дила назмула;
Ахӏен карцӏайличи илди лайикьти,
Ахӏен далуйтачи илди халисти,
Илдала дугьбира хӏулбала хӏерра
Тяп чула кьяшмиван, сари къянати.
ХХХV
Чинава Онегин? Гьанкӏ чебакӏили
Лявкьули сай кайхьес сяхӏбатличивад:
Гьанна Петербургра дамла тӏамали…
Чебсаргъахъиб мурхьси муэрлизибад.
Айзур секӏал дихан, айзур вачрукья;
Пайтунчи пайтуйчив хӏянчила вякьун.
Охтализирадси хьунул адамра,
Кӏалтӏара касили, шичи аррякьун.
Кьяшмауб савлила дяхӏи кьуржбухъун.
Савлила дигести тӏамри черсаргъиб;
Улкьайтала урца унзара абхьиб,
Турбабазирад гав заки гьуцӏдухъун.
Кьацӏ дирцан немецли, цӏуцӏкьапӏачевси,
Ибхьули сай туке унза биштӏаси.
ХХХVI
Вамсахъурси делхъла тӏама-гьамали,
Савли шурбатурли бай дугиличи,
Ил кеп-чекла гьалмагъ, муръиси гьанкӏли
Хъябруцурцули сай хӏери баайчи.
ХIерибиухӏели чевиргъур, алзан;
Гӏур шаладикайчи кьяшмачи калзан.
Дахъал шалубарти ва ца къалипла
Гӏямру ишбархӏиван дуркӏу жагӏялра.
Талихӏчев сайрира Онегин дила
Сай азадли сайти илди бурхӏназив —
Ил гьарил гьарбизла тӏинтӏ кьялшубазив,
Гьар бархӏи чейути лаззатуназив?
Гӏябас сайрив гьатӏи сяхӏбатуначив
Мяхӏкамдеш агарси, сагъси чархличил?
ХХХVII
Ахӏенри: илизир карцӏай дяргӏилри;
Уктемси тайпала гъай анцӏдукьири;
Исбагьи рурсбара илала пикри
Бахъхӏи чузи буцес, бихӏес хӏебири;
Вамсахъес бекӏдиуб цӏахти хаиндеш,
Бетӏиб гьалмагъуни, детӏиб гьалмагъдеш;
Даим сахаватдеш дарес хӏейрулри:
Шампанскла шиша пӏянкьра бухъахъи,
Страсбург чуду, бифштекс чахьдирес
Илизиб гьархӏели бугаги ахъри.
Пӏякьбикесли сунна бекӏ изухӏели,
ХIейрулри дугьбала ургнира иргьес.
ХIятта ил сакӏубси жагьил сайкъира,
Бегӏла гӏергъи илис детӏиб хӏябилра
Гъургъашинра, чурхти гъайра, шушкара.
ХХХVIII
Изай, саби жявли баргес вируси,
Ингилислангъуна кеп вайбиънили,
Къантӏли — гӏярасайлан декӏси анцӏкьили
Ил багьла-багьлали сай кьацӏурцули.
Сунезивадли сай вебкӏес илини,
Аллагьлизи шукру, хӏебаргиб гьуни;
Гӏямруличи гъира бяргӏиб тяп миъван;
Хумарси, вамкьурси Чайльд Гарольдван,
Гӏяхӏлас тавханалав ил дакӏуулхъан.
Я шутӏни-къумбани, я вайти мезли,
Я арцлис кагъурта виркьнила хӏязли,
Я ахӏерси хӏерли, я мурхьси гьигьли,
ХIебири иличи асар сеналра,
Чебиуси аги илини селра.

ХХХIХ, ХL, ХLI

ХLII
Уктемси тайпала гъаргъти къуймурти!
Кункли дархьдатурра лерил илини;
Нушала дусмазир сари детӏести
Халадеш бурцнила вай къиликуни;
Асубирар чиди-биалра хьунул,
Сей ва Бентамличил тянишли риэс,
Амма чехьертала ихтилатуни
Вирхӏейрар я чесес, я кьабулдарес;
Илкьяйда илди саб бунагь агарти,
Саби гьайбатчебти ва хӏурматчебти,
Гӏяхӏсант бирниличи кьасли бицӏибти,
Динничи бирхути, бархьти ва сахъти,
Мурул адамтани сархес хӏейрути,
Илди чебаалли хъябшра билзути.
ХLIII
Илкьяйда хӏушара, жагьти къуймурти,
Къаркъуба дяхъибти кьакьурбачирад
Петербурглизирад шадир дикути
Дугели пайтунта цӏябдеш-ургарад,
Евгенийли хъярхъли дархькатуррая;
Рурхъути хьулани дянг лайдакӏили,
Ил сай гьанна хъули дигӏяникили.
Ил лукӏес вехӏихьиб — анцӏкьи чедикиб,
Гьарбизурси гьунар дурахӏебикиб.
ХIянчи хӏярам сайри, къиян чехӏесиб;
Кьаламла личӏабта селра сахӏерхиб;
Лукӏантала ургаб мерра хӏебаргиб.
Илдачила нуни хӏебурис селра.
Илдала къяйлизи ну кархусира.
ХLIV
Гӏелайкили гӏурра азгъиндешлизи,
Уркӏила бацӏдешли инжитирули,
Ил кайиб — уркӏилаб кьас леб илизиб:
Гӏякьлу цархӏилтала гӏебисис или;
Жузани бицӏахъиб илини кьаси;
Чуйнара садяхъиб — пайда кахӏесиб:
Ца журализир — анцӏкьи, къунби — цархӏизир
Цализир — яхӏ-ламус, бацӏдеш — цархӏизиб;
Зугьати шинжирти лерил жузазир.
Буркьбиубли саби гьаб-убла манзил,
Гьаларла къел — гьарил сагадешлизир.
Хьунул адамтиван, дархьдатур жузи.
Хясачерти жуза бицӏибси кьаси
Кӏапӏбариб, чебушиб чӏянкӏи цӏударси.
ХLV
Зегъа чехӏейсули хамси агьлула,
Тяп Онегин кьяйда, бурасли, нура
Дацӏти къяйцӏъалайзив хӏекьли вамсурра;
Иличил илхӏели гьалмагъикира.
Наб илала сипат лебгӏеб гӏяхӏбилзи.
Умутунас мардеш лерри илизир.
Урхӏмешуахӏендеш — тамай кагибси
Гӏяхӏбилзи, гӏякьлура — пикри бухӏнаси,
Ну гьимичевсири, ил — пашмансири;
Кӏилилра дигайла хӏяз балусири;
Нуша думсахъулри гӏямрули кӏелра;
Кӏилалра уркӏбазир дишири цӏара;
Сукъурси кьисматла ва адамтала
Гьими хӏерли лебри мякьлаб нушала.
ХLVI
Гьарил хӏерируси, пикриикӏуси
Вирхӏейрар хӏерикӏес гӏяхӏли инсайчи;
Гьарил кьакьаикӏар, дагьри-бяркъ лерси,
Кӏинайс чархӏевхъесли арцур бурхӏначи,
Гӏяжаибдешуни гӏур агара илис;
Пашманиубдешла, гьанбикунала
Бугаси чӏичӏала кьацӏбикӏар илис.
Лерилра илдани жагадеш луга,
Гьайбатдешра луга гьарил лякьирлис.
Онегинна гъайли уркӏухъахъунра,
Гӏур бушинирули, бурсикайубра:
Илала жалукьти жаланачира,
Агъули иртути махсуртачира,
Эпиграммабала занзубачира.
ХLVII
Дуцӏрум дугила зак чедиб Невала
ХIекьли гӏячихъхӏели ва шалахӏели,
Шадси шишализир шалати шинна
Цӏуб арцла бацла дяхӏ чехӏейухӏели,
Кӏундацӏибти дусми айцӏрадирули,
Урла цӏакьти карцӏай гьандиркахъули,
Секӏал бекӏбирути дирехӏе гӏурра,
Сахъдешра агарти дирехӏе гӏурра.
Илхӏели дугила дигеси гьигьли
Гьигьдикӏира нуша лехӏ-лехӏкахъили!
Шиниша дузлизи урцар туснакъчи,
Гьанкӏлизив муэрла тӏинтӏ дуклумачив,
Илкьяйда урцира гьанбиклумазир
Жагьдешла жагаси бехӏбихьудличи.
ХLVIII
Уркӏецӏили уркӏи гарчли бицӏили,
Мармар къаркъаличи хъарванахъили,
Евгений тӏашлири мурхь пикрумазив,
Велкӏунсин поэтли сай назмулизив
Гьар мерлаб лехӏдешри: къараултицун
Дугели цализи ца вявбикӏулри;
Мильонной кьакьала шайчирад тӏамри
Цацахӏели дягӏли ила дихулри.
Шалхъна гьакӏбикӏули биштӏал къаякъцун
Гьанкӏбикӏул хӏеркӏличиб куртӏли аркьулри
Итатӏиб шятӏихьли, пергер далайли,
Нушала лихӏбира ясирдурцулри…
Амма Горкватола тулкнала тӏама
Дугила кеплизиб бирар тӏягӏямла.
ХLIХ
Адриат урхьула хъярхъ ругертира,
Агь, Брента, хӏура чера чейура,
Гьавли саби гӏурра гарчли бицӏибси
ХIушала гьайбатси бикьис тӏамара!
Илкӏун Апполонна дурхӏнала дурхӏнас
Дурхъали кавлуси саби мурталра.
Ил наб гъамси саби, ахӏерси саби
Альбионна хамси лираличилра.
Гъайра карикӏуси, лехӏра кайхъуси
Ца венециалан хӏурулгӏянничил —
Урхӏмешуахӏенси ца къаякъличив
Куртӏикӏули лаззат чебиис нуни —
Дугурбазиб пергер Италияла;
Иличил дугьбира дургу кӏунтӏбани —
Петраркала мезла, дуцӏар дигайла.
L
Дила азаддешла сягӏят лябкьяну?
Бакӏес замана саб! — ну жиикӏулра;
Аргъличи урхьначив хӏерли кайилра,
Гамила ялкантас някъ гьакӏбирулра.
Бурямтала удиб, хьанцӏ урхьуличиб,
Жалтара виркьули хъярхъ ругертачил,
Мурт бехӏбихьишара батси дуцӏ дила?
Замана саб — вайдеш булгул урхьула
Анцӏбукьеси дубра жявлил бархьбатес.
Шинна капарайла рибхъ-рибхъла ургаб,
Дила Африкала зубрала удиб
Гьанбиркахъис дила Россия кьяркьси,
Ну инжитиубси, дигай дихьибси,
Нуни дила уркӏи хӏярибихьибси.
LI
Дигусири набчил варх Онегиннис
Вакӏили гьарахъти улкни чедаэс;
Аммаки кьисматли гӏеркъал манзиллис
Насиббариб нушаб декӏардикахъес.
Арухиб бебкӏали дудеш илала:
Бакӏиб Онегинна хӏулбала гьала
Чули арц чеблалис гибтала гӏяскар:
Гьарил сунеласун илав дявикар.
Сунна насибличи кьабулкайкили,
Жалтира хӏейгули, чеблала бегӏтас
Букьурли баибси бутӏиб лебил мас;
Илизиб бетахъра чехӏебиули;
Шилизивси ухъна дудешла узи
Убкӏар ибси пикри лебри сунезиб.
LII
ХIера, хапли бакӏиб Онегинничи
Ятси шилизибад хӏякимла кагъар;
Адала узи сай декӏси изайчил,
Карцӏли сайра викӏар чеваэс хӏечи.
Ил пашманси кагъар белчӏи, кьябшизур,
Почтала пайтуйчив лямцӏ кьяйда арцур.
Замана баайчи сай цӏумикӏули,
Хъябшсила янаша аркьулра или,
Зягӏипкарла мякьлаб анцӏбулкьан или;
Амма арцличира сай хьуликӏули.
(ХIера, дила роман тяп иличибад
Бехӏбихьира нуни бурес хӏушази);
Амма вакӏибхӏели варгиб шилизив
Адавзи, хӏядурли ухес хӏяблизи.
LIII
Кумекчиби баргиб азбар бицӏили:
Ухънала душманти ва гьалмагъуни
Гьар мерлабад лебри цалабикили,
Кьяртӏи беркес или алавбакӏили.
Вебкӏуран хӏяблизи ибгес арухиб.
Гӏяхӏли, кашишуни букун ва бужиб.
Гӏур илди уктемли декӏарра бикиб,
Чула гӏягӏнубази бекӏгьабли бархиб.
Нушала Онегин — хӏера, лишан сай,
Хужаим сай шинна, заводунала,
Ванзала, вацӏала. Аммаки гьалав
Харжикӏи, душманри низам-кьяйдала,
Гьанна сай таманни кьабулкайкили,
Урла гӏямру бикиб дарсдарес или.
LIV
Гьанна цундухъунти авлахъуначи,
Хумарси вацӏала тяхӏудешличи,
Биштӏаси, багьласи хӏеркӏла вихличи,
Кӏел бархӏи хӏерикӏи диги-лявличил;
Аммаки хӏябэсил бархӏи бакӏили
Вацӏали, музали ва ургубали
Илала пикрила ургьур битӏхӏекӏиб;
Гьанагарси гьанкӏра хапли чебакӏиб,
Гӏячихъли чебаиб: шагьарлизирван
Лерхӏейалра ишар кьакьурби, кӏялгӏни,
Кагъурти, назмурти, делхъ, сяхӏбатуни, —
Шилизибра илис цӏакьли анцӏбулкьан:
Илис гӏергъидухъун анцӏкьи дяхӏцӏиван,
Муруйс гӏергъи даим марси хьунулван.
LV
Ну даршул гӏямрулис акӏубси сайра,
Акӏубсира шила паргъатдешлисра:
Гӏянцӏси мерлаб шигӏру цӏакьли зайбикӏар,
Пагьмула муэрра мицӏирси бирар;
Гӏямрура лаззатли дуркӏулра нуни,
Авлахъла шаракад ихъулра гьуни.
Селра бирхӏебирни — саби зегъара.
Ну гьарил савлили чевиргъахъулра —
Муръиси лаззатлис ва азаддешлис;
Ну камли учӏулра, вахъхӏи усулра,
ХIейгулра дургӏели хабар дерхнира.
Дяхӏцӏилар, мутӏигӏли ну азгъиндешлис,
Илкьяйда ахӏенрив деркӏибти нуни
Дила талихӏчерти жагьдешла бурхӏни?
LVI
Вавни, авлахъ, дигай, ши, баркьагардеш!
ХIушачи мурталра ну гӏяшикьлира.
Онегинна — дила — ургабси барсдеш,
Декӏардеш чебиэс ну разилира.