Беларуская літаратура - вучэбны дапаможнік для 8 класа - 13

Карпенка разумеў, што як-ніяк, а людзям трэба адпачыць
да ранку, бо заўтра чакае іх нямала іншага клопату і іншай,
куды больш цяжкай справы.
Так спакваля ў гэтую пакінутую людзьмі будыніну сы­
шліся яны ўсе пяцёра. У расчыненай грубцы весела гарэлі
хвойныя сухія шчэпкі, і дбайны Свіст усё нешта трушчыў на
падлозе сваёй незаменнай пехацінскай лапаткай.
Утульнасці тут было небагата: дзьмула з вокан, дым не
хацеў ісці ў комін і, расплываючыся пад нізкай столлю,
выядаў людзям вочы, але ўсё гэта здалося ім раем пасля
той непагадзі, ад якой яны схаваліся сюды. Галоўнае — тут
было суха, макрата і холад засталіся з таго боку дзвярэй і
напаміналі аб сабе толькі невыразным шорхатам ветру і лёс­
катам кропель па даху.
Карпенка прылёг на тапчане, выцягнуў аблепленыя гразёй ногі. Цела адразу адолела салодкая знямога, так і кар­
цела заплюшчыць вочы і сцішыцца, задрамаць колькі хві­
лін. Каля печкі, бы зачараваныя, уставіліся на мігатлівы
агонь Аўсееў і Свіст, у прыцемках ля парога, крэкчучы і са­
пу­чы, пераабуваўся Пшанічны. Ззаду за ўсімі прыткнулася
цьмяная постаць Глечыка.
— Эх, ярына зялёная, думаю калі і дзіўлюся, як гэта
бяз­ладна чалавек зроблен, — разважна казаў Віцька Свіст,
калупаючы шчэпкай у прыску. — Калі ёсць многа, дык
хочацца яшчэ больш. А калі няма нічога, дык якая драб­
ніца — мара. Надоечы пад Шчарбакамі, калі нас пласталі
танкі, я толькі і марыў: каб сцямнела хутчэй. Здавалася,
усё аддаў бы за адну хвіліну цемры. А цяпер вось і немца
няма, і танкаў не чуваць, дык хочацца яшчэ і цяпла і сухога
месца. Дзіўна...
— Адкрыў Амерыку, — буркнуў Аўсееў. — Яшчэ Шэкспір
пісаў: «Каня, каня! Паўцарства за каня!» Разумееш? За каня.
Прыпячэ, дык мусіш.
Ён ашчаперыў калені белымі пальцамі і сядзеў так, пазі­
раючы ў грубку, — змораны, раздражнёны і невясёлы.
— А што гэта немец сёння: згубіўся ці заблудзіў? Не
чуваць нешта, — накручваючы абмотку, асцярожна зазна­
чыў Пшанічны.


Свіст злосна зірнуў на яго:
— Гэ, чакай, заблудзіць ён табе. Прыйдзе ранак — па­
чуеш.
Ён яшчэ папароў трэскай у печы і раптам ускрыкнуў:
— Хлопцы! Ідэя! Давайце вячэру згатуем. А то, брат,
кішка з кішкай сварыцца. Пшанічны, даставай свой ка­
цялок!
— А што зварым?
— Ну, браце, — што ў каго ёсць. У мяне — паўпачкі
пшонкі.
— У мяне гарохавага канцэнтрату трохі было, — азваўся
Глечык.
— Цудоўна. Давай кашаварыць на згубу фашызму, —
разахвоціўся Свіст. Яго белабрысы, танкагубы твар поўніўся
захапленнем ад новае справы. — Мурло, нясі вады, ды чыс­
тай набяры, як з-пад крана.
— Дзе яе набярэш цяпер чыстай? Усюды гразь.
— Эх, дзівак, ярына зялёная. Пад дах падстаў. Забыўся,
як баба начоўкі налівала, а ты салдацкага кацялка не набя­
рэш?
Пшанічнаму не хацелася зварушвацца з месца, але не
было ахвоты і заводзіцца з гэтым Свістам, і ён нязграбна
ўзняў­ся з падлогі, завязаў сваю тарбіну і выйшаў. Як толь­
кі за ім зачыніліся дзверы, Віцька ўраз падхапіў гэты на­
пакаваны мяшэчак і спрыт­на запусціў туды руку.
— Так, папружку камандзірскую на канец вайны Мурло
прыпасае, нейкая банка, новая кашуля, сухія анучкі — на,
са­лага, на падмену трымай, — ён тыцнуў Глечыку пару
ануч і зноў расхінуў торбу. — Ага, вось ён, акрайчык, так,
так... цукру драбок... о, братва, сала! Ура Пшанічнаму, от
малайчына, не ўсё з’еў. Каша будзе з салам.
Ён хуценька завязаў лямкі гэтай тарбіны і шпурнуў яе
ў кут.
— Слухай, Свіст, нядобра робіш, — сказаў з тапчана
Карпенка. — Трэба спытацца.
— Ого, спытацца! Скулу ты з яго возьмеш: скнара.
Неўзабаве прыйшоў з вадой Пшанічны, падаў кацялок
Свісту і ціха сеў на сваё месца ў куце.

Свіст, міргнуўшы белымі вейкамі, хітравата паглядзеў
на яго:
— Братачка Пшанічны, ці няма ў цябе якога куса да
агульнай кучы?
Пшанічны моўчкі пакруціў галавой. Свіст зноў падмірг­
нуў сябрам:
— Ну, што ж... Абыдземся грэчка-аўсянай сумессю.
Хутка кацялок з вадой, уціснены ў грубку, зашыпеў на
вуголлях, а Свіст на разасланай пале шыняля пачаў церці
ўсох­лыя кавалкі канцэнтрату. Аўсееў паныла глядзеў у
агонь, спаважна туліўся за спіной Свіста Глечык, і ў куце
не­­выразна варушылася шырокае аблічча Пшанічнага.
Стар­шына, падпёршы голаў рукою, ляжаў на баку, пазіраў
на свой малалікі ўзвод і думаў. Хто ведае, як ім пашанцуе
заўтра справіцца з той задачай, дзеля якой іх пакінулі тут?
Ці хопіць у іх сілы і ўмельства, ці ўсе адолеюць страх, каму
суджана будзе датрываць да канца? Камандзір усё не мог
пагадзіцца, што людзей яму далі без выбару, першых, што
трапіліся камбату, а гэта, на яго думку, было няправільна.
Старшыне не падабалася сённяшняя надзьмутасць Аўсеева,
не шмат чаго здатнага чакаў ён ад Глечыка, ведаў, што заўт­
ра трэба будзе яго, камандзірскі, нагляд за ўсім і за ўсі­мі.
Яму даспадобы быў Свіст, ён нядрэнна паводзіў сябе за гэтыя
тыдні адступлення, але хто яго ведае?.. Чалавек сядзеў у
турме, і хоць з выгляду вясёлы і адданы, але невядома, што
ён носіць у сабе.
Яшчэ думалася пра Фішара. На момант старшыне ча­
мусь­ці стала шкада таго вучонага, разумнага чалавека, не­
прызвычаенага да нягод ваеннага жыцця, слабага і кво­лага.
Як яны ад батальёна, так і Фішар ад узвода падстаўлены
цяпер пад першы ўдар, ад якога, хто ведае, ці будзе які
паратунак. Думалася, каб ён хоць не заснуў там пад ранак,
бо тады можа здарыцца ліха, ад якога і ім не ўратавацца.
Пра сябе Карпенка дбаў не надта, ён сам для сябе быў зра­
зумелы і просты і без ніякіх сумненняў ці ваганняў ведаў,
што калі панадзеяліся на яго камбат і камандзір палка, дык
ён спраўдзіць гэтыя надзеі. Можа, заб’юць яго, можа, пара­
няць, але калі застанецца цэлы, дык ён зробіць усё, што ад
яго патрабуецца.


Гудзела, пырскала іскрамі грубка, за сцяной недзе цур­
чала з даху вада, шумеў у завуголлі вецер, і вельмі хацелася
спаць. Але старшына напружаннем волі адганяў дрымоту і
ляжаў. Байцы сядзелі на падлозе і пільна глядзелі за кацял­
ком у грубцы.
— Так, так... Уліплі мы на гэтым чортавым пераездзе, —
тужліва сказаў Аўсееў, кладучы падбародак на скурчаныя
калені. — Гэта ўжо аксіёма.
Яму ніхто не азваўся — ні запярэчыў, ні падтрымаў тых
невясёлых думак, толькі Глечык уздыхнуў у цішыні ды
Пшанічны гучна высмаркаўся.
— Аўсееў, — глухаватым, але рашучым голасам пасля
паўзы сказаў Карпенка, — бяры вінтоўку і — на варту.
Аўсееў крута павярнуўся на падлозе.
— А чаго я? Што я, горшы за ўсіх?
— Без размоў.
— Давай, давай, паніч, — загаварыў Свіст. — Не бойся,
кашы не празяваеш. Пакінем, клянуся салёным агурком з
хвастом асяледца.
Аўсееў пасядзеў яшчэ, пасля нетаропка зашпіліўся і
неахвотна выйшаў, мацней чым трэба прыстукнуўшы дзвя­
рыма.
Каша выдалася надзіва смачная. Свіст неўзаметку па­
клаў на спод кацялка выцягнутае ў Пшанічнага сала, ад
чаго ўсё гэта несалёнае месіва атрымалася вельмі тлустае і
наварыстае. Елі ўсе разам, з адной пасудзіны, згодна шкрэ­
баючы драўлянымі і алюмініевымі лыжкамі, а Свіст — нават
трафейным відэльцам на тронку лыжкі. Калі ўжо на сподзе
засталося нямнога, Карпенка аблізаў лыжку і сказаў:
— Годзе. Рэшта Аўсееву і Фішару...
— Ну, братка Мурло, як кашка? — хітравата спытаў
Свіст.
— А нішто. З галадухі сама ў роце растае, — задаволена
ска­заў Пшанічны. На яго мардаты, з тлустымі вуснамі твар
лягла ленаватая сытасць.
— За гэта дзякуй самому сабе. Добрае ў цябе было сальца.
Пшанічны здзіўлена залыпаў вачыма, здагадаўся і адразу
ўхапіўся за торбу.

— Зладзюга ты, Свіст, вось хто, — злосна кінуў ён з цем­
ры, мацаючы свой напакаваны мяшок. — За такія ўчынкі
табе трэба морду біць, блатняга.
— Для твайго ж бруха, дзівак, — жартаваў Свіст. — А то
кокнулі б цябе заўтра, галоднага, і які-небудзь Ганс пакроіў
бы тваё сала тоненькімі скрылікамі на свой бутэрброд. А так
вось і жысць павесялела, бы сто грамаў прапусціў.
Пшанічны яшчэ бурчаў нешта ў сваім куце, а размораны
сытасцю Свіст соладка разлёгся на падлозе, раскінуўшы
кры­ваватыя ногі.
— Ну вось і цудоўна, — казаў ён, пагладжваючы свой
жы­вот. — Даўно такой асалоды не меў. Хіба тады, як з ла­
гера выйшаў, от.
— Слухай, Свіст, а завошта ты ў лагер трапіў? — спытаў
Карпенка, скручваючы цыгарку. Ён зноў размясціўся на
тап­чане, таксама падабрэў ад цяпла і ежы і стаў па-хатняму
просты, свойскі, прыязны — такі, як і ўсе.
— Ат, доўгая гісторыя. Гісторыя з геаграфіяй. Была спра­
ва, ага.
— Можа, нізавошта?
— Не скажу, — адразу пасур’ёзнеўшы і нешта ўспамі­
наючы, сказаў Свіст. — Было за што. Маглі б і болей пры­
паяць, адбрыкаўся двума гадамі. Магу расказаць, калі ці­
кавіць...
— Дурны я чалавек... вось. Шалёны, безгаловы... — ка­
заў Свіст. — Наогул абармот. Толькі цяпер зразумеў гэ­та...
Жыў у Саратаве, на Манастырцы. Любата гарадок, ска­жу
вам, першы сорт — Саратаў... так... — Ён памаўчаў, ле­
туценна прыпамінаючы штось і ўсё пазіраючы ў грубку. —
Чатыры гады ўжо, як не быў, душа занылася. Так... Дык
вось, вучыўся троху. Вучыцца не любіў. Ды і з дысцыплінай
не ладзілася...
Падрос крыху, зашыўся ў кампанію — дружкі-мілушкі,
яры­на зялёная. А ўсё ж ладны быў час. Раздолле, асабліва
ўлетку. Маці на працы (на падшыпнікавым заводзе рабіла),
а я — бы ў раі. Па могілках у вайну гуляем — дарэчы, там
у нас Чарнышэўскі, пісьменнік, пахаваны, — дзелавіта па­


ведаміў Свіст, паварочваючыся да Карпенкі. — Дык вось
на могілках, на Лысай гары, у сасняку, а калі вырвемся і
на Волгу. От, браце, шчасце, ярына зялёная, сто чарцей і
бочка рому.
Пасля пайшоў працаваць. — Віцька ўздыхнуў, запхнуў
у грубку канец нейкай дошкі, заклапочана пашураваў
там шчэпкай. — Спачатку Рыгор Сымонавіч, сусед наш,
мяне да такарнай справы прыладзіў. Працаваў на тым жа
падшыпнікавым, утулкі рабіў. Спярша нішто, а пасля аб­
рыдлі — гарчэй за рэдзьку. Уранку — утулкі, увечары —
утулкі, учора — утулкі і заўтра — утулкі, зімой і летам —
адны ўтулкі... З нуды да гарэлкі прыладзіўся. Выпіваў.
Неяк у піўной пазнаёміўся з адным чалавекам — Фраловым
звалі, каб яму дышла ў пуза! Так лоўка да мяне пад’ехаў,
і так і сяк, гляджу — мілы чалавек. I грошай не шкадуе.
Пілі. Спрытна ён мне жытуху атруціў, і не прыкмеціў, як
ачмурыў дурня. Ты, кажа, свой хлопец, нашто табе мазоль
натруджваць? Хочаш уладжу, работка — лахва. I што ж?
Уладзіў прадаўцом у хлебны магазін. Працую месяц, другі.
Не скажу, каб вельмі падабалася. Нудная праца, знай, рэж
кілаграмы...
Хацеў ужо драла даць з гэтага шчасця, ды аднойчы з’явіў­
ся гэты Фралоў. Кажа, прыходзь у «Паплавок», справа будзе.
Прыходжу. Сядзяць у куце пад пальмай — мой Фралоў і
яшчэ адзін, дзядзькам Агеем звалі. Што, думаю, за справа?
Выпілі, закусілі, нічога не кажуць, яшчэ выпілі, закусі­
лі — маўчаць. Яшчэ і яшчэ. А пасля Агей і кажа: так і так,
маўляў, падкінем пару пудзікаў звыш накладной — прадасі?
Прадам, кажу, не залежыцца: тавар ходкі. А не ведаў таго,
ярына зялёная, што сёння — пару пудоў, а заўтра дзясятак,
а пасля — тонамі падкідваць мне хлябец будуць. Спачатку
скрабло ў мяне на сэрцы, думаю — да дабра не дойдзе. Але
пасля грошы тыя збілі з панталыку — павалілі кучай. Не
прывык столькі мець, што рабіць з імі?
— Ну, гэта ты брэшаш, — уставіў Пшанічны. — З гро­
шамі яшчэ ніхто не меў клопату.
— Не меў? — з’едліва перапытаў Свіст. — Што ты разу­
мееш, Мурло, душа капеечная...
— Ладна, годзе вам. Давай далей, — абарваў сварку Кар­
пенка.

— Ага. Ну, тут разгарэлася мая фантазія, захапіўся я
фота. Купіў апарат, усякія да яго прычындалы, пачаў пса­
ваць паперу і пласцінкі. Здымаў... Абрыдла фота, купіў бай­
дар­ку і ўвечары, у выхадныя — на Волзе. О, гэта я любіў.
Відаць, душа такая: заўсёды на прастор лезе. Фралоў з Агеем
таксама калі прыходзілі, катаў... Туды ж адзін раз прывезлі
яны Лёльку. Дзеўка, брат, такая, ярына зялёная, во! Паль­
чыкі абліжаш. Агнявая, баявая, вясёлая, і захмялела мая
галава ў адзін вечар — і гарэлкі не трэба...
Закруціла мяне любоў з гэтай Лёлькай, месца сабе не
знайду. Кажу, давай пажэнімся, жыць будзем па чэсці, а яна
толькі смяецца. Ходзіць да мяне на спатканні, цалуецца, але
ўсё тайком, каб Фралоў не ведаў...
У нейкае свята дамовіліся сустрэцца, прыходжу, а яна
стаіць ля танцпляцоўкі ў парку з гэтым самым Фраловым.
Па­чуў я нядобрае, але падышоў, а Фралоў бярэ мяне за
локаць і выводзіць на бакавую алейку. Думаю, нешта будзе,
а ён гэтак мне кажа: кінь Лёльку, не чапай: не твая. Лютасць
ва мне забушавала. А чыя, кажу, мо твая? Мая, кажа, і вочы,
як у воўка, гараць, а рука ў кішэні нешта намацвае. Ну, а я
не зважыў на гэта, злаўчыўся ды ладна яму садануў у скулу.
Рас­пачалі мы бойку, парнуў ён мяне фінкаром у лапатку,
але і я кулака адважыў. Пазбягаліся людзі, закрычала
Лёль­ка, ну, нас і ўзялі. Прывялі ў аддзяленне — пратакол і
так далей. Гляджу — гэты сабака чужое нейкае прозвішча
падстаўляе за сябе і дакумент у яго адпаведны ў кішэні.
Узбунтавалася ва мне кроў — ах ты, гад, думаю, зноў
некім засланіцца хоча. Вядзі, кажу канвою, да галоўнага.
Паклікалі начальніка, узяў я і расказаў усё — і пра хлеб, і
пра Агея, і пра нашы шахер-махеры...
Ну і вот, судзілі. Цэлую шайку. Як глянуў я на судзе, дык
аж спалохаўся. Ярына зялёная, аказваецца, я толькі кончык
ніткі падаў, а ўвесь клубок разматалі без мяне. Чалавек двац­
цаць розных зладзюг...
Ну, далі каму колькі. Фралову — 10, Лёльцы — 3, мне — 5.
Пасля папаўзла жысць турэмная, лагерная. У Сі­біры лес
пілаваў. Трудна было. Пасля прывык. З залікамі адбыў два
гады. Выпусцілі... Падаўся на ўсход. На Сахалін прыбіўся,
па­р абіў у шахтах — не спадабалася. Успомніў Волгу —
пайшоў матросам на сейнер.
I тут вайна...


У старожцы пацямнела, пад столлю клубіўся дым, часам
залятаў у вокны вецер. Карпенка курыў, лежачы на спіне,
усе маўчалі.
— Так, зазнаў ты, відаць, ліха, — сказаў Карпенка. —
Гэта не салодка — турма. Але было за што: вінаваты, як ні
круці.
Свіст неяк заварушыўся ад гэтых слоў, відаць было, яны
блізка краналі нешта набалелае ў яго затоенай душы.
— Было за што — гэта праўда. Далі пяць — згадзіўся.
Далі б дзесяць — ні слова б не сказаў. Усё б адбыў. Чорт з ім:
за­служыў — атрымаў па справядлівасці. Толькі, ведаеш, не
хачу, каб увесь век папракалі. Што было, то мінула, трэба —
яшчэ адсяджу, стрываю, толькі без біркі, без штэмпеля —
чалавек я, ярына зялёная... I хоць злыдзень, безгаловы,
дурны, але чую не горш за многіх — ціхенькіх, роўненькіх...
Вот...
Карпенка на гэта не сказаў нічога, усе маўчалі, і чуваць
было, як выў у завуголлі несціханы восеньскі вецер.
Выйшаўшы са старажоўкі, Аўсееў спыніўся і прыслухаў­­
ся. Пасля святла з грубкі, хоць і мізэрнага, у гэтай цемра­­
дзі нічога не было відаць — адно шапаценне дажджу ды
сутаргавыя парывы ветру. Байца адразу ахапіла восень­ская
начная няўтульнасць, цела скаланулася ад волкіх дры­
жыкаў, ён наставіў каўнер і нерашуча ступіў у змрок ночы.
Пад чаравікамі чвякала гразь, лапацеў і лапацеў дождж
па намоклай спіне, пілотцы, і невясёлае прадчуванне ўсё
глыбей і глыбей караскалася ў душу байца.
Адно з двух, думаў Аўсееў, ці ўсе яны на чале з старшы­
ной — круглыя асталопы, ці ён сам — ныцік і трус. Але
тру­сам ён не палічыў бы сябе ніколі, бо памятаў у жыцці
вы­падкі, калі Алік Аўсееў наважваўся на такія ўчынкі,
на якія іншыя зусім не былі здольны. Проста ён разумеў
тое, чаго не хацелі або не маглі разумець ні старшына, ні
Свіст, ні Глечык, ні Фішар, і гэта не на жарт трывожыла
яго. Ну, вядома ж, іх пакінулі ў заслон не для таго, каб
яны, пасядзеўшы спакойна суткі, маглі затым дагнаць ба­
тальён. Калі ўжо паставілі на гэтай дарозе, то, значыць,

тут ёсць небяспека — пойдуць нямецкія сілы, ад якіх хоча
засцерагчыся полк. Але што яны, шасцёра, могуць зрабіць
той фашысцкай навале, калі з ёй чацвёрты месяц не зладзіць
уся наша армія? З першага ж удару іх тут прыб’юць, як
таго камара на лбе. I хто гэта надумаў такое ахвяраванне?
Яўны пралік, дурная зацея, нікчэмная мера, і толькі. I гэты
цвердалобы, недалёкі Карпенка ўпёрся, як баран у новыя
вароты, і толькі ведае: загадана — дык выконвай.
Аўсееў прайшоў разы два па ўзмежку, далёка не ады­хо­
дзячыся ад старажоўкі, прыслухаўся і зайшоў пад страху.
Калі так прыціснуцца да самай сцяны, дык трошкі можна
засцерагчыся ад макраты і халоднага ветру. Адубелыя рукі
самі шукаюць цяпла за пазухай і ў кішэнях, са старажоўкі
чуецца размова, нешта там апавядае балбатун Свіст. Нейкі
незразумелы ён чалавек, гэты Свіст. Сам быццам і нішто —
разумны, спрытны і свету пабачыў, а ніякага крытычнага
па­­дыходу да абставін. Дзіўна нават, як ён, блатняк па на­
ту­­ры, можа так згодна падпарадкавацца ўсякаму началь­
ству? Спачатку, калі ён толькі з’явіўся ў іх роце, Аўсееў
ха­­­цеў пасябраваць з ім, бо болей нікога здатнага тут не
бы­ло — усё нейкія нехлямяжыя дзецюкі, калгаснікі, з які­
мі — ні паразважаць, ні ўспомніць. Але спакваля Аўсееў
пераканаўся, што гэты Свіст болей горнецца да іншых,
любіць трымацца кампаніі, і Аўсееў махнуў рукой —
чорт з ім.
Аўсееў у палку жыў сам па сабе, гэта было не дужа ве­
села, але хлопец проста не бачыў паблізу нікога вартага, усё
здавалася яму, што ён куды разумнейшы, вышэйшы густам,
пачуццём, чым усе тыя, хто ў гэтым армейскім жыцці быў
побач з ім. Многімі ён пагарджаў, на іншых, такіх, як Гле­
чык, проста не звяртаў увагі.
Пакрысе прызвычаіўшыся да цемры, Аўсееў стаў бачыць
цьмяную лінію чыгункі, невыразныя слупкі на пераездзе,
чуў, як маркотна шумелі маладыя прысады. На гары, на
дарозе ўсё было ціха, сапраўды, немцы чагось замарудзілі
ці мо заначавалі дзе па такой непагодзе — а то было б ліха.
А можа, было б лепш? Уначы дык яны яшчэ здолелі б адар­
вацца ад ворага, схавацца ў цемры, адысці, а вось заўтра —
наўрад. Заўтра будзе пагібель — гэта пэўна.


А гінуць, пражыўшы толькі дваццаць год неблагога жыц­
ця, Аўсееў зусім не хацеў. Усё яго нутро, кожная часцінка
цела нема пратэставалі супраць пагібелі і прагнулі — жыць,
жыць. Да д’ябла гэта вайна, да д’ябла мукі і кроў, калі
чалавеку трэба адно толькі — жыць. Гэтулькі асалод у гэтым
жыцці — пазнаных і яшчэ не пазнаных, — гэтулькі радасці
і шчасця, што гінуць у самым яго пачатку — злачынства ў
адносінах да сябе. Гэты цвердалобы Карпенка гатовы раз­
біцца ў шчэпкі, каб толькі выканаць які бязглузды загад,
Аўсееў жа заўсёды прывык разважаць, рэвізаваць, думаць і
знаходзіць лепшае для сябе з усёй сумы магчымага.
Такія звычкі ён набыў даўно, яшчэ ў школе, калі ўра­
зу­меў, што большага часам можна дасягнуць малымі срод­
камі. Ён шмат чытаў, вучыўся лёгка і сярод настаўнікаў і
таварышаў лічыўся здольным, развітым вучнем. Без асаб­
лівых турбот даваліся яму гуманітарныя навукі, матэма­
тычныя ён таксама ведаў, але чым далей вучыўся, тым бо­лей
іх недалюбліваў. Яны патрабавалі карпатлівасці, настой­
лівасці, уедлівасці да дробязей, а гэта было не па нутру
лег­кадумнай натуры Аліка. Бясконцыя хатнія заданні па
алгеб­ры, трыганаметрыі, фізіцы атручвалі яго вольны час,
які патрэбны быў для спорту, асалод і забаў. I ён змовіўся з
аднакласнікам Шугайлам — недалёкім перарослым вучнем,
які нядрэнна спраўляўся з матэматыкай і другагоднічаў у
восьмым класе з-за абсалютнай няздольнасці да моваў. Гэты
Шугайла рабіў за Аліка ўсе хатнія заданні па матэматыцы,
пісаў за яго кантрольныя, аблягчаў усе яго матэматычныя
аба­вязкі. Алік дапамагаў яму на дыктантах і сачыненнях,
але рабіў гэта хітра, і калі па матэматыцы адзнакі ў іх былі
аднолькавыя, то па моўных работах ацэнка ў Шугайлы мала
калі ўзнімалася да 4. Алік жа чацвёркі меў рэдка, ён быў
выдатнік.
Бацька яго, ваенны ўрач падпалкоўнік Аўсееў, у справы
юна­ка-сына ўмешваўся мала, ён быў поўны ўласных кло­
патаў, затое маці, ужо немаладая і вельмі сардэчная жан­
чына, даглядала адзінага свайго сынка за пяцярых баць­коў
і пяцярых матак. З маленства яна бачыла ў Аліку ты­ся­чу
талентаў і незвычайных здольнасцей. Варта было малому,
дурэючы, крануць клавішы піяніна, як маці ўжо за­хапля­

лася і хвалілася перад бацькам, суседзямі, знаёмымі: «Ён жа
цуда дзіця — узяў акорд! О, ён будзе кампазітар!» Калі Алік
пэцкаў на паперы пасліненым алоўкам якія кры­вулякі —
маці падхоплівала тую паперку і бегла паказваць іншым —
во якія здольнасці ў яе сына! Калі сынок крыўдзіў каго з
малых на дварэ і на яго скардзіліся суседкі, тая, зачы­ніўшы
дзверы, казала: «Малайчына, сынок. Не дазваляй, каб над
табою бралі верх».
...Вучачыся ў дзясятым класе, Алік зразумеў, што мас­­
тацтва — музыка, жывапіс, а таксама спорт — гэта не яго
стыхія, бо там трэба фанатычная бязлітаснасць да ся­бе,
упартасць і праца. А ўсё тое, што даецца вялізным на­­маган­
нем, праз цяжкасці, тое — ведаў Аўсееў — пера­с­тае несці
асалоду, радасць таго засмучаецца цяжарам да­сяг­нення.
Вайсковае ж вабіла яго рамантыкай жыцця і пры­гожасцю
фор­мы. Ён любіў глядзець на чырвонаармейскі строй у час
парадаў, яму падабаўся зухаваты выгляд маладых каман­
дзіраў, апяразаных рамянямі, з сумкамі і пісталетамі на
баку, любіў магутнасць баявых машын і захапляўся пазна­
нымі з кніг геройскімі ўчынкамі ў часе вайны. Бацька не
пярэчыў супраць гэтай схільнасці юнака Аўсеева, маці ж, ва
ўсім дагаджаючы сыну, саступіла са сваіх ранейшых жадан­
няў наконт яго мастацкай будучыні, і за год да вайны Аўсееў
стаў курсантам ваеннага вучылішча.
Але сталася так, што з першых жа дзён свайго вайсковага
жыцця курсант Аўсееў адчуў расчараванне. Камандзірам
аддзялення, у якое залічылі Аўсеева, назначылі мешкаватага
ту­га­дума Тодарава. Гэты няўклюдны чалавек з тупой упар­­
тасцю і асаблівым стараннем імкнуўся выканаць усё, што ад
яго патрабавалася, не зважаючы ні на чые і ні на якія турботы.
Ён зусім не хацеў бачыць, што Аўсееў разумнейшы за яго і
за многіх курсантаў, што ён болей развіты і спрытнейшы,
куды лепш выхаваны. Дарэчы, гэтага не хацелі заўважаць
і старшына, і камандзір узвода — яго школілі так, як і
ўсіх. I калі ён спрабаваў вылучыцца, паказаць свае веды
і здольнасці, даказаць, што ён варты лепшага, тады яго
неўзлюбілі таварышы.
Праўда, тыя нягоды хутка скончыліся. Улетку, калі па­
чалася вайна, яго ў ліку вялікай групы курсантаў адклікалі


з вучылішча і з маршавай ротай накіравалі на фронт.
Аў­се­­еў спачатку ажно ўзрадаваўся і, па пыльных дарогах
дабіраючыся да перадавой, быў поўны рашучасці на якінебудзь геройскі ўчынак, усё карцела яму паказаць людзям,
на што здатны Аўсееў. Але ў першым жа баі яго аглушыла
грымоццем страляніны, асляпіла страхам блізкае смерці,
апаліла болем няўдачы і разгрому. «Не, — сказаў сабе
Аўсееў, — гэта не для мяне...»
Дагэтуль яму сяк-так шанцавала, але, здаецца, прыйшоў
канец яго ўдачам. Аўсееў вельмі непакоіўся за заўтрашні
дзень, чула яго сэрца — будзе непапраўнае ліха, і ўсё ду­
малася, што зрабіць, каб як абмінуць пагібель...
За гэту страшную пару нязмерных людскіх пакут Гле­
чык ужо парадкам агрубеў нутром і перастаў заўважаць
дробныя нягоды жыцця. Не вельмі дапякалі хлопцу маршы
і акопы, сцюжа, голад, прызвычаіўся ён да патрабавальнасці
камандзіраў, і толькі адно вялікае перажыванне, ніколі не
сціхаючы, дзень і ноч тачыла яго душу.
Ён быў нясмелы і маўклівы хлопец, зважлівы да старэй­
шых і байчэйшых за яго, ніколі нікому не адкрываў сваіх
пакут, усё слухаў другіх, думаючы, што ягонае гора — не
гора. Праўда, ад таго не было лягчэй, і ўсё чарнела ўнутры
ад непазбыўнага болю мінулага...
Эх, каб можна было спыніць час, перайначыць жыццё
спа­чатку, «сабраць з дарог каменні тыя, што губяць сілы
маладыя!». Не зрабіў бы, можа, і Глечык тае крыўды род­
наму, найбліжэйшаму чалавеку — маці, крыўды, ад якой
так балюча ў яго душы.
Ціхае і прыгожае было маленства Васількі Глечыка. Ца­
гельны завод на краі пасёлка, агромністыя старыя кар’еры з
шырокімі лужынамі жоўтай вады, доўгія сушыльныя па­веці
і мноства цэглы — сырой, падсохлай і абпаленай...
Глечыкаў бацька, вядома, меў дачыненне да таго завода,
ён працаваў абпальшчыкам — гаспадаром доўгай, як пячо­
ра, абпальнай гофманскай печы, якая заўжды патыхала
пы­лам і жарам. Бацька быў добры, ніколі не лаяў Васю, у
палучку прыходзіў трошкі пад хмелем, прыносіў яму цацкі і

цукеркі. Маці тады хмурылася, і малы Васілька ніяк не мог
зразумець, чаму яна сярдуе на бацьку — ён жа ў такія часіны
быў яшчэ ласкавейшы, дабрэйшы і весялейшы, чым заўсёды.
Ну, але калі маці крыўдзілася, то і Васілька не мог ад­
чу­ваць сябе шчаслівым, і ён таксама перажываў тое і трохі
наракаў на бацьку. Васілька вельмі любіў маці — дужа
лас­кавую, прыгожую і добрую жанчыну, з якой усе людзі
ў пасёлку абыходзіліся вельмі прыветна. Яна ніколі не
ве­да­ла сярдзітага, грубага слова, была заўжды вясёлая —
бывала, кожны, хто сустракаўся з ёю, адразу радасна і свет­
ла ўсміхаўся. Ім вельмі шчасліва жылося тады на гэтым
за­водзе. Васілька вучыўся ў школе, быў па матцы старанны,
сумленны і зважлівы і да пятнаццаці год не ведаў, што такое
сапраўднае гора.
Але гора здарылася — нечаканае, недарэчнае і страшнае.
Аднойчы ў дажджлівы, як сёння, восеньскі вечар яны ўсе —
бацька, маці, Васілька і трохгадовая Настачка — сядзелі ў
пакоі за сталом і слухалі тыдзень таму назад куплены па­тэ­
фон. Бацька асцярожнымі, не прывучанымі да драбніц паль­
цамі ўстаўляў у мембрану іголку і асцярожна апускаў яе на
пласцінку. Маці слухала, аблакаціўшыся на падаконнік, —
яна была вельмі прыгожая тады, нейкая летуценная і ціхая.
I вось у такі час знадворку пачуўся дзікі, нечалавечы крык.
Яны ўсе здрыгануліся, бацька кінуўся да акна, затым —
да дзвярэй, сунуў ногі ў боты і як быў — у адной кашулі, без
шапкі — скочыў на вуліцу. Васілька таксама выбег следам і
адразу за рогам ля плота ў святле недалёкага ліхтара ўба­чыў
страшнае. З мокрага ад дажджу невысокага слупа элект­ра­
сеткі спаўзаў уніз чалавек, іх сусед Трошкін, а на зямлі,
рас­­пластаўшыся ў гразі, ляжаў нерухомы бацька. Васілька
кінуўся туды, закрычаў, выбегла маці, пазбягаліся людзі.
Але ўжо нічога нельга было зрабіць ці дапамагчы — бацьку
забіла токам.
У той вечар скончылася Васількава шчаслівае дзяцінства,
і ён зазнаў пачатак вялікага гора. Бацьку пахавалі, маці счар­
нела ад пакутаў і слёз. Васілька таксама плакаў, але рабіў
гэта, хаваючыся ад усіх, нечакана ён адчуў сябе мацнейшым
па характары ў гэтай асірацелай сям’і і стрымліваўся як мог.
Ім стала цяжка, сумна і пакутна. Ён тады скончыў сямігодку,


але маці хацела, каб сын вучыўся далей, а сама пайшла на
завод фармаваць чарапіцу. Зарабляла яна няшмат, грошай
на ўсё не хапала, і яны ашчаджалі кожную капейку і
як-кольвечы жылі. Васілька таксама зарабляў дзе мог —
збіраў металалом, памагаў рамантаваць ваганеткі, грузіў на
машыны цэглу. Маці патроху ачуняла ад гора, супакоілася і
калі-небудзь, паклаўшы спаць Настачку, садзілася да сына
і казала: «Нічога, не бядуй, сынок, як-небудзь пражывём.
Усё ж нас двое, работнікаў». Поўная замілаванай пяшчоты,
яна гладзіла яго па каротка астрыжаных віхрах, а Васільку
было вельмі ніякавата ад той яе ласкі, і ён сарамяжліва
ўхіляўся. Але ў тыя хвіліны хлопец гатовы быў на ўсялякія
турботы, каб хоць трошкі аблегчыць спакучанае жыццё
маці. Пасля смерці бацькі ён стаў любіць яе ўдвая болей.
Толькі маці неўзабаве павесялела сама. Неяк у пагодлівы
выхадны дзень яна добра прыбралася, надзела свае белыя,
некалі купленыя бацькам туфлі, узяла маленькую сумачку і
пайшла, наказаўшы Васільку дагледзець Настачку і нікуды
не ісці з дому. Вярнулася яна пад вечар, вясёлая, жвавая,
па-ра­нейшаму прыгожая і ласкавая. Яна доўга і радасна
за­баўлялася з Настачкай, пагладзіла па галаве Васільку,
але ў сынавай душы раптам узнялася да яе незразумелая,
крыўдлівая варожасць. Ён тады не сказаў ёй нічога, пайшоў
к кар’еру і да змяркання праседзеў на абрыве.
Праз колькі дзён тая крыўда забылася, маці была доб­
рая, шмат працавала, увечары прыходзіла змораная і су­
ці­­шаная. Але аднойчы на нейкае свята яна ўстала дужа
ра­­ненька, збегала ў краму, старанна прыбрала ў пакоі,
на­рыхтавала посуд і сказала Васільку, што ён, калі хоча,
можа пагуляць, бо да іх прыйдзе госць. Васілька адчуў
нядобрае, насупіўся, гуляць не пайшоў, а, залезшы на дах
хлеўчука, пачаў выглядаць таго ненавіснага госця. Госцем
аказаўся Кузьмічэнкаў — бухгалтар іхняга завода, не дужа
ўжо малады чалавек, які заўсёды ездзіў на веласіпедзе з
прышпіленым да рамы партфелем. Васілька зноў уцёк на
кар’ер і да поўначы не паказваўся дадому.
А маці ў той вечар доўга не клалася спаць: усё чакала яго.
Яна, пэўна, ужо нешта згадала ў яго настроі, уздыхнула,