Qatındar - 30

– Uğa hod birmänelär. Ni genä timä, kolhozsılarğa pensiya birgän yıtäkse äle ul, şuğasa sükeşkä genä bar ine poçet.

– Sükeşkä?

– Uraq menän sükeş soyuzı tip maqtandıqmı? Uraq urzı la birze, urzı la birze sükeşkä, ä üze aslı-tuqlı yäşäne. Auıl menän qala arahındağı ayırma bötörgä teyeş! Bına bez, yäştär, bötörörgä teyeş unı, beldeñme?

– Auıldıñ – qalağa, qalanıñ auılğa äylänäsäge yuq.

– Ulay uq primitivno tolkovat itergä yaramay. Auılda eş haqı, könküreş şarttarı qalanıqınan qalışmasqa teyeş. Beldeñme?

Yauap birergä ölgörmänem, pioner bülmähenä eteşä-törtöşä ber törköm malayzar kilep inep: «Apa, mine yaz qurayğa, apa, mine lä!» – tip şaulaşırğa totondo. Sıñğız qul izäp kenä huşlaştı la, qänäğät yılmayıp, üz yulınan kitep barzı.

«Kolorit» tigän hüz başımda uralıp tik yörönö yäş zootehnik menän osraşıuzan huñ. Telemä mahsus qıstırıp yıbärgäynem, yänähe, bez zä auıl nazanı tügel. Ä bit yıgetteñ üzenä mas qına şul sifat. Kem menän sağıştırıp bula unı, his kemgä oqşamağan, qalıpqa hıymas äzäm dähä! Häyer, ber küreüzä keşene töşönöp bula time, ayırıusa Sıñğız hımaq koloritlını.

Yöräkheneüyem äkrenläp basıldı. Ozaq qına küreşmäy torzoq. Qayza, nizär küstäreüyen işetep yöröyöm ulay za: yañı keşegä iğtibar baştaraq zur bula, här yaqlap tikşerälär, küzätälär, höyläp ber bulalar. Uğa Tallılağı hötsölök fermahın häm äle tözölä lä başlamağan ptitsefabrikanı yökmätkändär ikän. «Fabrika»hın Sıñğız üze fästergän, «bezothodnoyı proizvodstvo» bulasaq, tip halıqtı aptıratqan. Räyes unıñ ıñğayına ğına tora, ti. Baş-baştaqlığına tüzmäy, östäl töyör ine lä, töyä almay, sönki rayondan kisätep quyğandar, yäş belgeskä qamasaulamasqa, tip. Baqhañ, yıget institut qına tügel, aspirantura bötörgän, kandidatlıq dissertatsiyahın Ölkä komitetqa alıp barıp yıtkergän, üzeneñ proyıktın eksperiment räüyeşendä beräy hucalıqta boyomğa aşırıp qararğa röhsät alğan ikän. Bına nisek! Ämin abıy haq äytkän, qılanıp qarayasaq, timäk.

Yañıraq kolhoz yıyılışı uzğarılğan. Sıñğızğa, kürhätkän eşe älegä bulmaha la, hüz birgändär. Äşräf tä bulğan şunda, yañı zootehnik ber säğättäy telmär totto, ti. Qayhı ber ölöştären ällä yatlap alğan telmärzeñ, tükmäy-säsmäy tapşırzı miñä.

– Hötsölök fermahınıñ eşe yayğa halınğan, min töp iğtibarzı ptitsefabrikağa biräsäkmen, – tigän Sıñğız. – Tallı basıuında üsterelgän boyzay tura fabrikağa kilhen. Tarı säsergä käräk, ololar äytä, bezzä elgäre ul nıq uña torğaynı, tip. Aşlıqtı haqlarğa, älbittä, kelät käräk. Yäy mälendä Qırlastauzan taş aqtarıp ölgörhäk, taşıuın qışqa qaldırıp ta bula. Sögöldör basıuındağı qaldıqtar yatıp seremäyäsäk häzer, qoş-qortqa aşatılasaq. Kombikorm yıteştereüselär menän kileşeü tözäyäsäkbez: ular körpä-fälän birhä, bez tauıq ite, yomortqa yıbärerbez. Sovet ekonomikahına has küreneş tügel bınday alış-bireş, ämmä bezgä yuğarınan fatiha birelde. Produktsiya aqsağa äyländerep isäplänäsäk. İke yıldan – fabrika eşläy başlayasaq! Qoştoñ tüşkähe, yöräk-bauırı, täpäyzäre, – berehe lä täläflänmäy, rizıqqa kitäsäk. Tauıq yönö, yomortqa haqında äytep tä tormayım – här taraftan aqsa yauasaq. Tallı qatındarın sögöldörzän buşatırğa tura kiler, üzzärendä eş yıterlek bulasaq. Kommunizmda yäşäyäsäk tallılar!

Oşo urınğa yıtkäs, yotloğop tıñlap ultırğan halıq geü kilgän. Kemder horau birgän:

– Qayhı tirälä tözöläsäk ul fabrikañ, qustı?

İkense beräü qısqırğan:

– Küränlene bısratıp, tauıq tizägenä batırmaqsıhıñmı?!

Ösönsöhö unan da uzzırğan:

– Toqomoğoz menän qotqoso hez, Zähmät toqomo! Kem kürgän auılda fabrika asılğandı?! Kommunizm, imeş, – añlat başta: nimä ul?!

Sıñğız tınıs qına tıñlap bötkän dä bılarğa yauap birgän:

– Eye, häteregez yaqşı, rähmät – Zähmät Ähmätteñ ulı min. Romantikmın. Olatayım da romantik bulğan. Ämmä unıñ sardar qomartqıhı haqındağı hüze buş tügel, dälildär tabıla başlanı... Äle hüz ul haqta barmay. Fabrika Ozon kül yarında bulasaq. Uğa Äse şişmä ağıp inä, Sösö şişmä ağıp sığa – belähegez. Auıldan ös saqrım alıslıqta yata Ozon kül, proizvodstvonıñ yıs-qoso kilep yıtmäyäsäk hezgä, süp-sarı tazartıp, yandırıp torolasaq. Tauıq tizäge, qullana belhäñ – şäp aşlama la. Proyıktta bötähe lä küz uñında totolğan. Mehanizatsiya qaralğan, qul hezmäte minimumğa yıtkerelgän. Äytkändäy, unda elektr liniyahı huzırğa käräk bulasaq. Ä kommunizmğa kilgändä, niñä hez qasandır hıyalığızza yörötkän kiläsäktän baş tartahığız? Kommunizmda aqsa bulmay, magazinda bar äyber buş bula, tigäne – äkiät, älbittä. Ulay naivno uylarğa yaramay. Mul tormoş, üz kösöñ menän tapqan aqsa – bulasaq! Älegesä, pensiyanan da käm eş haqı alıp ultırmayasaqhığız! Beldegezme?

Şunan şım ğına taralışqandar. Ämmä ozon qış buyı äüäläyäsäktär äle bıl hälde tallılar za, tolparlılar za. Älegä Sıñğız Tallınan – känsälärgä, unan – rayonğa, rayondan Öfögä käläp hala. Tözölöşkä ağas-taş tabıu, kadrzar mäsälähe, mal azığı bazahın aldan hästärläü – bötähe lä unıñ östöndä. Şunıñ arahında Säkinä apağa birgän väğäzähen dä onotmay, här yäkşämbe malayzarzı quray tartırğa öyrätä.

Ber yäkşämbelä tüzmänem, pionerzarımdıñ nisek şöğölläneüzäre menän qızıqhınğan bulıp, yandarına barıp sıqtım. Sportzalda yıyıla ular, tura şunda yünäldem. İşek töböndä tuqtap qolaq haldım.

Sıñğız quray haqında höyläy. Şunday mauıqtırğıs, töplö itep höyläy – äyterheñ, bıl ölkälä lä ısın belges. Maqtansıq tip uylarğa aşıqqanmın. Bitem qıp-qızıl bulğandır, oyalışımdan sikämä qan yügerze: uylau ğınamı, üzenä äyttem dähä, qupıq, tip. Şul minutta küñelemdä nimäler küstärelde: qabındımı ber-ber, ällä hündeme?

– Beldegezme?– Bıl Sıñğızzıñ tel osonda ğına torğan hüze ikän: añlata-añlata la şulay tip horap quya.

– Şıbırlap qına: «Beldem», – tinem dä kire boroldom, inep tormanım.

Ä nimä beldem huñ? Ul, ber qarahañ, ratsional fekerle keşe – başında isäp-hisap maşinahı şaltlap eşläp tora. İkense qarahañ, hisle üze – quray uynap huşımdı almanımı ni?! Uqımışlı. Dıuamal da, buğay, «otdelnıy kommunizm» tip därtlänä. Tora-bara, belä-kilä tağı ällä küpme säyer yaqtarı asılır äle bıl yıgetteñ. Şulay hizäm...

Sportzal yağınan ğıcıldaq tauıştar işetelde: malayzar äle köy sığarmay, köpşägä tın öröp kenä mataşa. Oşolar za quray tartırğa öyränhä – möğcizä inde.

Tağı şunı beldem: ös kön min Sıñğızğa ğaşiq bulıp yörönöm. Tanmayım. Tolparsıqqanğa yügerep barıp, üzem genä belgän tümälästä unıñ moñon küñelemdä tergezep, matur barmaqtarı sästäremde hıypay, imeş, tip, tänem esele-hıuıqlı bulıp, iläslänep ultırğan qız za – min. Eye, beldem! Ähirättärem tatıp qarağan, ni ösöndör ber mine genä urap ütkän (ällä huñlağan?) möhäbbätte kötöü, kötöp aşqınıu arqahında toqanıp alğanmın. Häteremdäge «Zölhizä vä Abdrahman» qissahı la fantaziyamdı dörlätkänder. Yazğı tañ ilahilığı, quray tartqan yat yıget, bözrä taldar arahınan sıltırağan ağın hıu – höyöügä tilmergän yäş yöräkte yılkenderergä tağı ni käräk?!

Yuq, Häübän tügel ul. Trubadur za tügel. Ä – Sıñğız! İsemenä kürä yıseme. Ös könlök kenä buldı ğişqım, ämmä kölgä äylänep yuqqa sıqmanı ul, yörägemdä tere köyö qaldı hımaq. Tik höyöü hise bulıp tügel. Oyop yörögän yıremdän der helketep uyattı ul, güyä, mine. Ber mine genäme, totoş auıldı hiskänderze Sıñğız.

32

...Kük kömbäzenä saf kömöştän qoyolğan şöñgör elep quyılğan da unan tuqtauhız moñ hibelä – habanturğay yırlay! Yıldeñ yıtez qanatı säskälärzeñ huşın-huşın hauağa yılpep kütärä lä qaytanan yırgä hirpä – yaz hulışı yängä harıla. Här tarafta yäşäü tamaşahı bara: qoş hayrauı, ülän üreşe, tupraq qarınında şıtqan orloq möğcizähe! Donyanıñ güzällekkä, möhäbbät tantanahına mökibbän inanğan mäle.

Şul ilahilıq qosağında min ğümeremdä täü tapqır habantuyğa bäyge atın äzerläyem. Yäğni “at yaratam“ – bezzä şulay tizär. Yabay ğına tügel yaratqan atım, ä äkiäti döldöl, güyä. Kük yurğa menän Şülgän toqomonoñ qanı quşılğan yügerekte äzerläyem sabışqa. Qulımdan kiler hımaq bıl ütä lä yauaplı burıs?!

Aqbuzat tip isem quştım yügeregemä. Tolparsıqqandan qola attar öyörön eyärtep sığarğan qanatlı tolpar hörmätenä. Qazaqtıñ hayzaq yurtağın da mineñ töyägemä yazmış yullatqandır, moğayın. Kük yurğa “yıne“, imeş, Möhärlämgä, unan qala näselenä qağılğan. Yıne tügel, yıleler – yıl uynatıp yılgän yurğa atqa irmen tigän ir bitaraf qalırmı? Frantsuz äzibe Balzak ta yazğan: “İñ hoqlanğıs küreneş – yarhıp sapqan at häm özzöröp beyegän qatın“, – tip. Ä bezzeñ tolparzarzı kürhä?! Häyer... Bälki, kürgänder? 1812 yılğı Vatan huğışında qatnaşqan başqort atlılarına “Tönyaq amurzarı“ tigän tarihi matur isemde unıñ vatandaştarı birgän – Paric uramdarında yılgän bezzeñ saqma toyaq attarıbızzıñ toqomo qalmay bulmas unda... Ä inde uq-hazaqlı hıbaylını möhäbbät ilsehe amur tip qabul itkän frantsucenkanıñ eyärzäge başqort qosağında: “Cetem, yıgetem!“ – tip şıbırlauın bıuattar şañdauınan işetäm keüyek.

Min yaratahı attı Möhärläm büläre İlyas ağay menän Bürehuqqan olatay haylap quyğaynılar. Barıber, yarış atın ayırıusa yıntekle tikşerergä käräklegen istä totop, üzem dä hınamay qalmanım: sälämätme, teştäre bötönmö, aşamhaqmı, yıtäkkä yıtezme?

İlyas ağay näselenän küsä kilgän ostalığın kürhätte – ısın-ısından at hınsılı ikän. Yügerekteñ yañaqtarın hıypap, kären samalanı, “ätäs kükräkle“ tip maqtanı. Tanau qıuışlığın da asıp qaranı, tişektäre dürtäü, tını qısılmayasaq, tine.

Mineñ telemdä genä – Aqbuzat. Bürehuqqan olatay qolon sağında uq Aqbuz tip narıqlağan unı. Tösö aq buz şul... Bäygelä qatnaşasaq attar isemlegenä lä Aqbuz tip yazzırzıq. Tirä-yaq auıldarzan da kiläsäk sabışsılar, barlığı un biş yügerek yarışasaq, ti. İlyas ağay ul attarzıñ barıhın da tiyerlek tanıy ikän. “Nikolayivka urıstarınıñ Burılı şäp, başqorttan kürmäk, at räten belä ular, – ti. – Yıreklelärzeñ Yıränsäye al birmäy torğaynı la, qartayzı, un yäş kenä bar uğa. Tallılar bıyıl berensegä Turattarın sığara yarışqa, unıñ holqon bik belmäyem. Sıñğız höyläüyensä, sämsel, qızıu bulmaqsı – unday at qısqa yulğa sabırğa şäp, habantuy bäygehenä – ällä...“

Aqbuzzı başta yaqşılap yükä yıuğıs menän ışqıp yıuındırzım, yalın tarap, küz teymäskä qızıl atlas tasma ürzem. İlyas ağay unıñ toyaqtarın tärbiäläne: iske dağaların alıp, igäp, toyaq yörägeneñ östön tazarttı. Eye, işetmägänemde işettem – toyaq yöräge. Äytkändäy, Aqbuzzıñ yäşen beldem – dünän, yäğni dürt yäşlek. Bäygelä ös yäşlek ber qonan, bezzeke menän bergä biş dünän, qalğan tuğızı – olo attar, ti. Olo tigäs tä, un ike yäştän uzğandı bäygegä almayzar inde.

Tañğı säğättä, altılarza, azbarza torğan Aqbuzğa şäkärle hıu inderep eseräm. Şunan, irkengä sığarıp, qatı qıllı şetka menän totoş käüzähen hıpırıp tazartam. Aldına yäşel besän halam, taş toz quyam. Uñarsı holo aşatam. Higez tulıuğa mineñ üzemdeñ käremä hınau başlana. Aqbuzzı eyärläp, atlatıp qına biş saqrım, şunan hälmäk kenä yurttırıp ike, artaban ös-dürt saqrım tağı atlatıp häm şul sama aranı qızıu saptırıp uzahım bar. Aqbuzğa yurtıu oqşay, sabar attı saban itep bulmay ikän. Attarzıñ üz holqo... Küränle yarı buylap, üzebezzeñ İtaliya yağına yul totabız ğäzättä, barıu-qaytıu yıgerme saqrımğa tula yaza. Qaytıp yıtergä dürt saqrım tirähe qalğas, atlatıp qına baram Aqbuzzı – hıuınhın, qomarı basılıp, tınıslanhın ösön. İke säğättän aşıuıraq vaqıt kitä bıl säfärgä. Un berzärgäsä atım bäyle tora, şunan besängä quşam. Beräy säğätläp ütkäs, tuyğansı şäkärle hıu eseräm, holo biräm. Aldınan besände özmäy, töş auğansı üz irkenä yuşarğa quyam.

Kön esehe hürelä töşkäs, tağı säfärgä alıp sığam yügerekte – atlatıp, yurttırıp... Kämendä un ike – un biş saqrım. İhatağa ingäs, yartı säğät samahı bäyläp totam da, tire qatıp, hıuınğas, aldınan qalğansı aşarlıq itep besän halam. Säğät yarımlap yuşay şulay. Unan inde yartı bizrä şıttırılğan holo menän hıylayım da töngölökkä yalanğa qıuam – tışau halmay ğına. Aqıllı ul Aqbuz, ällä ni alıs kitmäy, qayzalığın belderep, ara-tirä keşnäp ala. İrektä yöröp mauqımı basılğas, tañğı ısıqtı kisep, başın sayqap, bışqıra-bışqıra qurahına qaytıp inä. Yırtqıs-fälän uğa qurqınıs tügel, unıñ taş toyaqtarınan bürelär üzzäre örkä, yılkälärenän teşläp, heñgäzätä helkep taşlauı la ihtimal.

...Tıq-tıq, tıq-tıq... – Aqbuzım basqan yırendä sızamay beyeyme? Baqham, auditoriyağa studenttar tula başlağan. Qızzar aldanıraq kilä ğäzättä, şularzıñ kütärmäle tuflizarı tıqılday ikän izän parketına. Täüge par lektsiya bulmanı la, küpselege taralıp, mineñ işe ber-ikäü bında ultırıp qalğaynı – şul arala, hıyallanıp, at yaratıp yörönöm. Hıyalğa hıltauım dörös tügelse – bıl şöğöl miñä tanış, hatta ki ber kön, irtänän kiskäsä, Aqbuzzı qaranım da! Äle kilep şunı isläp, berämtekläp küz aldınan ütkärep, lektsiya ösön asqan däftäremä at yaratıuzıñ rät-siratın tezep yazıp ultırğanmınsı – imtihanğa äzerlänähe urınğa. Ä Aqbuz umartalıqta asrala. Unda, kolhoz atına quşmay, Kük yurğanan, Tolparsıqqandan sıqqan qola attarzan taralğan şülgän toqomo hayzaqtarı – biş baş yılqı iräüänläp üsä. Auılda şähsi hucalıqta at totou yuq häzer. Hruşyiv zamanında keşelärzeñ yılqı malına äüäslegen tamırınan qorottolar ällä, tip huqrana qarttar. Kolhozda la yök attarı ğına, mal qarausılar qulında – ber nisä kündäm beyä lä ücät alaşalar. Toqomlo attarzı Malik bay, unan qala Möhärläm ağay, artaban unıñ uldarı qursalağan, häzer bına – büläre İlyas bağa. Balbabayzarğa alıp barıp hıyındırğan Aqbuzzı la, Bürehuqqan olatay qulına ışandırğan. Tirä-yaq urmanğa küz-qolaq bulırğa, dadandar küserergä, auılğa yomoşqa yörörgä – athız bulmay, tip, törlösä haplap, türä-qarağa bik kürhätmäy haqlap kilälär toqomlo yılqını...

Aqbuz sit keşene üzenä yaqın yulatmay ikän. İlyas ağayzıñ yıtenselä uqığan malayı Yulay äzerläy unı sabışqa ğämäldä, ä unı Bürehuqqan olatay öyrätä tahılğa. Min tege köndö şul tahılğa qolaq halıp, küzem qızıp qına yörönöm... Enänän-yıptän ottom barıber. Eye, säğät tañğı altınan kiskegä tiklem ös hıbaylı: Aqbuz eyärendä – Yulay, ergähendä ikense ber atta – Bürehuqqan olatay häm min – yıuaş qına Qola beyä hırtında, yörönök. Totoş yuldı bergäläp üttek, kön buyı Aqbuzzı ösäüläp yarattıq! Şunda Käyzerem Käbir dusıma rähmät uqınım: ul öyrätte lähä mine hıbay yörörgä – kirbes harayında eşlägändä, yılğala at huğarğanda...

Totoş kurs kilep tuldı auditoriyağa – ber nisä fakultettan. “Fänni kommunizm“ğa gelän şulay yıyılalar. Yaratmayım şul fände: ällä uqıtıusı qızıqtırğıs itep höyläy belmäy. Ultıra torğas, yoqomhorap kitäheñ hatta. Yaray za, professor yış qına östälenä ruçkahın tuqıldatıp alğılay. Unıñ lektsiyaların qaldırmaybız, sönki motlaq isemlek buylap tikşerep sığa, yörömägändärgä zaçet quymayasaqmın, tip qurqıta. Tärtiplelärgä “avtomat“ quyırğa la väğäzä itep quya.

Ergämdä ultırğan qatın miñä terhäge menän ber-ike törtöp aldı, qaraham, üze öndäşmäy.

– Tanımayhıñmı ni? – tine ahırza. Küzenä teklänem dä ütker qaraşınan sıramıttım:

– Bäs, Zemfira! – Ergämdä qara bözrä säsle, şayan osqondar uynap torğan qara küzle siğan qızı ultıra ine, güyä. – Puşkindıñ Zemfirahımı tip toram...

– Alekonıqı. İremdeñ iseme Alik. Tanışıuıbız za şul isemdär arqahında buldı. Ähirätem menän Siläbe bazarında yöröy inek. Unıhı beräy arıuıraq äyber kürep qalha: “Zemfira, kür äle!” – ti zä hörän hala, äzäm aptıratıp. Şunda ber yıget aldıma kilep bastı la: “Bına qayza tabıldı mineñ Zemfiram! – tip küreşergä qulın huzzı: – Ä min – Aleko!”

– Şunan? – Töpsönä başlağaynım da, Zemfira hüzen bik ozaytmanı.

– İke yäşlek ulıbız bar – şul...

– Könläşäme? – Top-toyoqtan şul horauzı birzemse.

– Ese kötörzäp quyğılay... Oşo uqıuım arqahında inde – beräyhen tapmanıñmı unda, ti zä tora qaytıuıma.

– Niñä bözrälätteñ säseñde, ireñ oqşatmaha?

– Maturmı?

– Ällä. İkenselängänheñ...

– Yäyge sessiya azağına bötähe lä üzgärä, maturlana, qupşılana – qara tirä-yağıña! Auıldan ayaqtarın saq höyräp kilep ingäynelär, äle, ana, qanatlanıp osop yöröyzär. İh, qala tormoşo! Ä bez, auıl uqıtıusıları, – kämendä ös smena atqarabız: mäktäp, yämäğät eştäre, öyöñä qaythañ – hıyırıñ baqıra, baqsañda bäräñgeñde süp basqan, balañ ilay, qäynäñ mıcıy... Tön urtahında däftär tikşeräheñ, irtägähe däreskä plan tözöyhöñ. Arığanıñdı belmäy, ireñ dä talsığıp naz ömöt itep yata, yoqlamay tüzä – yäş bit äle, därte qaynap tora. Äy, kemgä zarlanam, üzeñ dä auıldan daha.

– Miñä yıñeleräk, donyam ul tiklem qalın tügel. İrem dä yuq älegä.

– Nişläp?! Yıläk keüyek sağıñ...

Professor ruçkahı menän östälde tuqıldattı, göcöldäüyen sığıp höyläşep ultırğan auditoriya şımıp qaldı. Lektsiya dauam itte. Ä min, däreslektän uqırmın äle, barıber hüzmä-hüz şunan qabatlap höyläy bıl abıy, tip, uğa qolaq ta halmay, yänä üz uyıma battım.

...İrtägä habantuy tigän köndö, töş mälendä, auıl buylap ber uramdı, ber yortto qaldırmay, qolğasılar yöröp sıqtı: “Hölgö, hölgö!” – tip yäükäläp. Yaurındarına tastamal halıp, bilenä bilğau bıuıp alğan olpat ağayzar artınan bala-sağa eyärgän. Keşelär qapqa tışına sığıp, qolğasılarğa säläm birä. Ayran honalar, elgäre qımız honğandar, ti... Qolğağa keme tastamal, keme yaulıq, tasma, qulyaulıq-fälän bäyläp yıbärä. Qoyaş töşlöktän auışqas, İlyas ağay menän Balbabayzarğa barıp uranıq, Aqbuz menän bäygese Yulayğa tağı ber qat uñış telärgä. Huñğı aralarza umartalıqtağı biş baş yılqı arahında ös tapqır sabış uzğarıp qarağandar ikän undağılar. Aqbuz sämlänä torhon, tärtipkä künhen ösön. Yurtağınan bılay, Yulay ürhälänep yöröy – namıssan malay. İlyas ağay ulınıñ östönä mahsus räüyeştä töbönä yomşaq bustauzan qatlap yamau halınğan salbar, qısqa yıñle küldäk, ayağına oyoqbaş keyzerep, qulına qamsı tottorzo la bal täpändären ülsäy torğan ülsäügä bastırzı: malay 38 kilogramm tarta ikän – şunan artığı käräkmäy zä. Ololar za, ısın at hınsılına äylänep bötkän İlyas ağay za qänäğät qaldı – döldölöböz zä, bäygesebez zä al birmäs keüyek.

Tolparlı yağınan tağı ber sabış atı qatnaşasaq habantuyza – İslametdin ağay yaratqan Alsabır. Kolhoz öyöröndä asrala ul, qışqıhın yalanda eskertlängän besände taşıy, ferma ihatahında vaq-töyäk eşkä yıgelä. Yäygehen – küpselek İslametdin ağay qulında. Balsıq basa, Qızılyar yatıuında huğarılğas, töngölöktä biländä yuşap yöröy. Toğro at, eyäheneñ ber hızğırıuı yıtä, tıp itep ergähenä kilep tä basa. Yurtaqlığın äytä almayım, ä bına qara tırışlığına şiklänmäyem. Ällä ul berense kiler mikän?

Habantuy! Täüge yarış – at sabışı. Aqbuzzı umartalıqtan irtük kilterep, İlyas ağay ihatahına quyğandar, yarhıp keşnäüye totoş auılğa işetelde. Hizä döldöl, hizä, bäyge qomarı toqanğan unıñ yörägendä. Yurtaqtar 20 saqrımğa sabışa kitte, mayzanğa köräşselär sıqtı.

Kemder beyergä töştö, kemder yır huzzı... Malayzar hırğauılğa ürmäläne. Qızzar köyäntä kütärep yügereşte: kem hıuın tamsı la saypıltmay, şul – yıñä. Kamilabız yıñde – unı la, köygä basqanday, osaların hälmäk bäüyeltep yurğalap atlarğa Gölbikä apay öyrätkäyne. Ber mälde garmun tuqtanı, beyeü tıpırlağı tındı la, hämmä başqa tamaşanan ayırılıp, halıq sähnä yağına ıntıldı: Menäüärä şiğır höyläyäsäk ikän. Hüz bäse yuğarı ulay za bezzeñ halıqta. Ni genä timä, “Ural batır“, “Aqbuzat“ keüyek böyök epostar icad itkän millät bit bez!

... Yörägemdä – tiñdäşe yuq töyäk,

Hin, Tolparlım, – ruhım qiblahı!

...........................................................

Ğäziz auılım, ğümer ürzärenän

Üz-üzemä bağır küzem hin.

Yän töñölmäs tıuğan ilkäyemä

Bağışlap yır yazır hüzem hin! – tine şağiräbez, häm bıl yuldar här beräüzeñ küñelendä teläktäşlek taptı.

– Tak ona poetessa, nastoyaşaya? – tine yanımda basıp torğan Sıñğız, ällä miñä, ällä üzenä horau quyıp.

– A tı somnevalsya?!

– Yuqsı.

– Ä nişläp urıssa höyläşep kitteñ?

– Ot volneniya... Tulqınlanham, şulay itäm.

Menäüärä sähnänän töştö lä attar qaytır yaqqa yügerze. Bar ğäm şul tarafqa tartıldı. Ana, sañ kütärep sabalar! Alıs äle – tolparzarzıñ başı la kürenmäy. Sañ yartı saqrımğa huzılğan, timäk, bötähe ber safta kilmäyzär.

– Burıl! – Därräü oran haldı Nikolayivkanıqılar.

– Yıränsäy! – tine kemder, Yırekle keşeheler – ularzıñ atı laha...

Honolop-honolop, sañ pärzähen ütä tişerzäy bulıp qarayım da kürmäyem üzebezzeñ Aqbuzzı – uf! Nihayät, ber at tomorolop alğa atıldı, yapa-yañğız saba. “Aqbuzatım!” – tip şıbırlanım, ışanır-ışanmas... Uñarsı tağı ike at alğa tartıldı: tipä-tiñ kilälär. Yıränsäy menän Alsabır zaha. Arqahındağı malay Yıränsäyze qamsılay, ällä böyörzärenä lä tibep ala – yaramay zaha! Ana, hözömtähe şunduq kürende: nindäy şäp at, ataqlı bäyge atı, sığınsılap, malayzı qolattı la ikense ber yaqqa sabıp sıqtı la kitte. Äldä Alsabır unıñ ıñğayına sapmanı, nıqışıp alğa ıntılıuın belde. “Attıñ toyağınan bigeräk – holqo!” – tigäne dörös ikän Bürehuqqan olatayzıñ, äytägür.

Aqbuz berense kilde. Unıñ eyäreneñ astına bizäkle, suqlı sergetış yabıldı. İlyas ağay atınıñ muyınınan qosaqlanı, qarsığa yañaqtarınan üpte, mañlay säsen tuzğıttı, yaldarın hıypanı. Başqortta yuqqa ğına ir-at tigän hüz quşıp äytep yörötölmäyzer – bigeräk at yänle bezzekelär.

Eye, şulay matur ütte habantuy. Atıbız al birmäne lä, batırıbız hınattı: köräştä elek Ayıusıla yäşägän, häzer rayon üzägendä töplängän Bayras isemle ağay yıñde. Es boşmanı, ul da – üzebezzekese.

Äle nizär küstärelä ikän Tolparlımda? Narduğan bötöp kilä. Bıl osorza yalan-qırzı tapau, ülän-säskä özöü, täläfläü tıyıla – boronğo yola. Ällä ırım? Ämmä tap şul mäldä im-tomğa, darıuğa tip ülän yıya qartäsäyem, şulay käräk, ti. Bälki, oşo säğät-minutta la Aqbeyek itägendä böksänläp yöröp yatalar ğäzizem...

– Nuriya, hin uqıusılarıñdı beräy bezzeñ yaqqa alıp kil, – tip öndäşte tağı Zemfira. – Tarihi elektr stantsiyahın kürhätermen – iseñ kiter. Batşa zamanında, 1905 yılda, tözölgän, Hatqı yılğahında. Haman ultıra tirä-yaq auıldarğa yaqtı birep. Elek timer rudahın eşkärtkän zavod bulğan unda, şunıñ ösön tözögändär stantsiyanı.

– Yılğala bulğas, şarlauıq kösönän eşläyme?

– Gidroelektrostantsiya inde. Yılğanıñ iñ qeüätle ağımın bıuıp plotina tözölgän. Tauzan sığarğan taştarzan qorğandar ul plotinanı. Kirbese lä, betonı la sızamas ine oşo köngäsä...

– Yahalma şarlauıq?

– Anauı, donyala iñ zur şarlauıqtı äytäm, şunan käm tügelder.

– Niagaramı?

– Eye, isemä töştö.

– Bulmas!

– Ä hin kilep kür!

– Siläbe ölkähenäme? Äytkändäy, hin nişläp Öfölä uqıyhıñ, alıs tügelme ni?

– Ä bezzeñ auılğa Siläbe ni, Öfö ni – ikehenä lä ber sama ara: 240-250 kilometr. Bında ber tuğan ağayım yäşäy, şuğa tartıldım.

– Bäs, üzeñ, fatirza toram, tiheñ?

– Yıñgäm qır tibä... Ağayım äldä aumaqay tügel, miñä arı-bire aqsa menän yarzam itä, äsäyemde lä taşlamay, qaytqılap yöröy.

– Ulay ikän...

Därestän huñ, ber qayza qayırılmay, Şärifä apayımdarğa Çernikovkağa yul totom. Yıraq. Äldä universitettan tura yöröy torğan avtobus bar – 29-sı, qalala beräü ällä ul – ike avtobus urtanan garmun kürege keüyek bersä huzılıp, bersä qısılıp barğan rezina menän quşa totaşqan. Ber qarahañ, däü qarışlauıq keüyek. Döyöm yataqta la urın birälär, ämmä apayım mine nıqışıp haman üzendä yäşätä. Ber kiste Zahira kilgäyne, tön buyı serläştek. Tañğa taban äkiäti ber töş kürzem. İmeş, Tolparsıqqanğa qaytıp baram. Aqbeyek tübähenä bolot qunğan, kükte teräp torğan tau armıttarına monar tartqan. Yulıma mışı kilep sıqtı, biländä qoralayzar yügerä, yıl bauırlap qoştar osa... Baltırıma käreşkälär harıla, sästäremä läysän yaua. Ä min nizänder şörläyem. Ayıu osraha, ana, toroq qarağay, ürmäläp menep satağına ultırırmın, tip samalap kiläm. Ä üzem: «Quñır buğam, häü-häü-häü, bızauqayzar, zäp-zäp-zäü!» – tip hamaqlayım. Hırtlas üñerzän äy baram, äy baram... Kemder höränläy hımaq?

– Uyan äle, Nuriya, ällä hataşahıñ?

– Bäs, töş kürep yatıuım. «Quñır buğa, häü-häü-häü» tip kitep bara inem, uyattıñ. Hı...

– Qızıy, hin yoqlap kitkäs, min «Quñır buğa» tigän legendanı, istä nığıraq qalır tip, qısqırıp uqıp ultırğaynım, şul kergän töşöñä. Tañdısa isemle yäş qatın sürätendä, bızauzarın eyärtep ileñä qasqan hıyırıñdı, inse malıñdı, ezläp yörögänheñ. Äytäm, huzıp-huzıp möñgörzäy ineñ...

– Yoqo osto. Torop ultırhañ, nıq irtä – säğät altı la yuqtır. Tikkä tüşämgä tahırayıp qarap yatqansı, anau Bragin yauızığız haqında höylä äle. Qolağıma elägep qalğaynı, hine yausılay barğanda.

– Tıñla, belgänemsä höyläyem. Ber ıñğayza häteremde lä yañırtayım: urındağı folklor ölgölären yazıp kilteregez, tip quşqaynı professorıbız za.

...Bınan ike bıuat äüäl bezzeñ yaqqa ber törköm qorallı haldat eyärtep Bragin tigän kenäz kilgän, İrändek itägenän taş sığarta başlağan. Ayauhız yauız bulğan ul. Başqorttarzıñ timer eşenä ostalığın belgän, baltalar eşlätergä totonğan. Yañı baltanı taşqa saptırıp qaray za, qoraldıñ yözö yänselä qalha, timerseneñ başın kisterä ikän. Ul zamandarza här auıldıñ üz batırı bulğan, bezzeke – Ämin batır, ti. Ber köndö Bragin uğa quşqan balta qoyorğa. Maqsatı – yıgetteñ başına yıteü inde. Ämin batır baltahı menän handıqtay zur taştarzı yarıp kürhätkäs, ğäm halıqtıñ küz aldında yazalay almağan, mäkeren esenä basırğan. Tora-bara Bragindıñ qanhızlığı siktän aşqan. Auır eştän bigeräge – azğın kenäzdeñ tamam şaşınğan yınsi näfsehe halıqtıñ asıuın qaynatqan. «Pravo pervoy noçi» tigän yola uylap sığarğan häsis. Käläş äyttergän yıget höyöklöhön üz qulı menän Braginğa kilterep tottororğa, ös köndän huñ ğına alıp qaytırğa mäcbür bula. Yuqha, totoş näseleñde asıp-kisep häläk itäsäk.

Köndärzän ber köndö... Tetränderges bıl hikäyät oşo urından mineñ fantaziyama yalğandı. Köndärzän ber köndö Ämin höygän qızına yausı yıbärä. Uğa üs totop, hağalap qına yörögän Braginğa şımsıları bıl haqta şunduq häbär itä. Keyäü yortona töşörörzän alda käläşte Talqas urtahındağı utrauğa kilter, tip aldan kisätep quyalar. Utrauza Bragin mahsus qıuış qorğan, şunda käyef-safa qororğa, Ämin batırzıñ höygänen mısqıllarğa niätlänä ikän. Qayhı batır namıslanmas bıl hälgä?!

...Bragin Talqasta yañğızı ğına kämälä yözä. Qır öyräktärenä hunar itmäkse. Mıltığın kükkä tosqap-tosqap ala, hunarsı qomarın quzğıta üzendä, yänähe. Şul tiklem mauıqqan, quyı qamıştar arahında bosop unı küzätkän yıgette küzenä lä elmäy. Haq bulıu, qurqıu toyğohon bötönläy onotqan yauız, üzeneñ qanhız qılıqtarına başqorttarzıñ mäñge tüzäsägenä şige lä yuq.

Küktä börköt käyelä. Äyterheñ, ul da batır yıget menän ber teläktän – kämäläge bändäne küz yazzırmay ziräk küzätä, unıñ häşärät tänenä ütker tırnaqtarın batırırğa uñay minuttı hağalay. Tirä-yaqta şunday tınlıq... Aqsarlaqtar, qomhozlanıp balıq aulamay, rizıq ösön sar-sor kileşmäy, yar sitenä tezeleşkändär zä, tamaşa kötkändäy, şımayıp qalğandar. Ä yazzıñ yazı Talqasqa osop kilä torğan aqqoştarzı Bragin küptän qırıp bötkän...

Nihayät, tığız üskän qamıştar arahınan suma-yözä qır öyräktäre kilep sıqtı. Aqsabandar – ata öyräk qara buylı aq yılän keygän, güyä, ä inähe – qızıl qalpaqta. Maturlıqqayzarı! Kämäläge bändäne şäyläp qaldılar za därräü hauağa kütäreldelär. Qanattar qapıldağan tauıştı basıp, mıltıq şartlanı la... tege bändä üze ber yaqqa, qoralı ikense yaqqa täkmäsep hıuğa barıp töştö. Kämähenä yäbeşergä seräşep qarağaynı la, unıhı qap urtağa yarıldı. Yarabbi! Batırzıñ timer başlı osqor uğı doşmandıñ kükrägen ütäläy tişep, kämähen dä qıyratqan.

Ä min şul arala qaharman yıgetteñ käläşe sürätendä yarzan qarap toram, imeş. Yauız Braginğa ber tügel, ös uq yauğanın küräm. Ber uqsınıñ sästäre tulqın-tulqın qara bözrä, ikenseheneke yıtendäy aqhıl-harı, ösönsöhönöñ küzzärendä kük zäñgärlege – tanıyım batırzarımdı!

– Käbir, Sıñğız, Fatih! – Hörän haldım.

– Qızıy! Bäs...

– Bigeräk ısın itep höyläyheñ dähä... – tigän buldım aptırabıraq qalğan Zahirağa. Ber tügel, ös yıgettän uq attırzım yauız Braginğa! Qomhoz urıs, läğ-nät! Qanıqqan mineñ halqıma, mineñ yıremä – yasqınahı bulmahın!

– Qızıy, millät toyğoho bik köslö bit ul, ivetä?– Zahiranıñ yörägendä lä tarihi häter quzğaldı, ut qabındı, küräheñ. – Bezzän dä qunaqsıl, kiñ küñelle halıq bar mikän Yır yözöndä? Yomartlığıbız arqahında hemäygänebez zä yıterlek... Yözzän aşıu millät keşeläre tağı qayza etelmäy-törtölmäy yäşäy – Başqortostanda ğınalır?

– Yäşähendärse, tik tatıulıqta, rähmätle toyğo menän kön ithendär, itäk astında ut uynatmahındar, quyınında taş yörötmähendär!

– Uf, qızıy, tañ menän nimä tip şul äzäm aqtığı Bragindı islänek, käyef bozop. – Zahira şulay tip höylände lä östäp quyzı: – Bögön ük yazıp biräm professorıma bıl tarihtı, ese mälendä.

– Käräk bulha, mindä «Habantuyğa at yaratıu» tigän yazma bar, bögön genä genä däftärgä terkäp quyzım.

– Yola folklorımı? Qızıy, bir şunı, yäme.

– Yäme. Äyzä, torayıq. Ana, qala la uyanğan – tramvayzar tıqılday…