Qatındar - 22

Auılğa közgö tuqlıq, hillek kilde. Aşlıq – buralarza, bäräñge – bazza, sögöldör – şäkär zavodında, mal-tıuar – qurala. Atayımdıñ ber hüze isemä töştö: ştil. Diñgezzeñ şıp-şım, şıp-şıma torğan sağı ikän ul – ştil. Ä yılläy, dauıllay başlaha, tulqındarzı ürä bastırıp, ştorm qotora... Dauıl uq qupmaha la, tormoştağı tınlıq-tımıqlıq ozaqqa barmay. Bıl yulı şomlo yıldär bezzeñ ike donyabızğa ber ıñğay kilep bärelde – Yañı öygä lä, Atay yortona la. Qar töşör aldınan ğına Şärifä apayım qaytıp äylände. İke kön genä torzo. Yıtep kilgän qıştıñ halqınlığın aldanıraq qaldırıp kitte ul bezgä... «Näseldä bulmağandı». Apayımdı ozatqanda la, azaq ta qartäsäyem oşo hüzze qabatlanı la yörönö. Ältäf yıznä malay ğına köyönsä FZO-ğa sığıp kitkän dä, şul bulğan qalala torop qalıuı. Qupşı keyenep, apayımdı horatırğa kileüyen onotmağanmın, miñä yaltır yıptär menän qayılğan ütä kürenmäle yaulıq büläk itkäyne. Äle lä istälekle äyberzär arahında handıqta yata ul yaulıq, ärhezläp tuzzırmanım, matur bulğas. Şul yäy otpuskıhın auılda ütkärep, apayımdıñ başın äyländerze: tuyın ütkärä halıp, ZAGS-lap alıp ta kitte Öfögä. “Äürätte balanı... Bayazitımdıñ armiyanan qaytqanın da kötöp tormanılarsı...”– tip ürtälep yöröp, saq basıldı qartäsäyem.

Ä mine: «Qız balanıñ vaqıtında keyäügä barıuı häybät, qartayıp-fälän ultırıp ta qalır, yıgermehe tulğan daha inde»,– tip ışandırğaynı, apayımdı hağınıp ilağas. Bütänsä ilamanım. Miñä, un barmaqlıq handıñ ğına osona sığa alğan ös yäşlek qızsıqqa, yıgermene tultırıu – qartlıq başlanıu ine.

Yıl tigändä, apayımdarzıñ malayzarı tıuzı. «Ällä nindäy Rubes tigän isem quşqandar sabıyğa,– älege qartäsäyem tağı äsenep höylände. – İsem atau – yazmışıña fatiha menän ber zähä»... Küp tä ütmäne, Ältäf yıznä maşina menän qaytıp, äsähen – Orqoya qozağıyzı qalağa küserep alıp kitte. Qartäsäyem, yorton hatma, keyäü, yäyzären qozağıy qaytıp toror, ismaham, tip qarağaynı la, tıñlamanı. Häm bına olo keşeneñ hüzen yığıuzıñ hözömtähe! Sit keşegä qağılha, bälki, şulay tip notoqlap ta alır ineñ qapılda, tik üzebezgä qaqlığa bit bıl yulı. Rubestarı nasar yulğa basqan! Yıte yäşkä tiklem berzän-ber bala bulıp, irkänän şaşıp üskäs ni... İkense uldarı Ruslandıñ (iskesä – Arıslan tip, qartäsäyem bıl yulı riza buldı) altıhı tulğan, ağahına – un ös yäş. Militsiyağa uçetqa alğandar, ti, şul äle altınsıla ğına uqıp yörögän malayzı. “Beräy yäşkä ölkäneräk bulha, ultırtıp ta quyırzar ine”,– tip ükhep ilanı Şärifä apayım.

Ös üsmer qala buylap bala-sağanıñ velosipedtarın tartıp alıp, kesälärendä bulha, vaq tindären dä hıpırıp, qurqıtıp yörögändär.

– Öyzä ike velosiped tora: “Pioner” tigänen Ruslanğa qaldırzıq, ölkänenä ör-yañı qimmätle sport modelen aldıq, nimä yıtmäyzer?!

Apayımdıñ bıl horauına qartäsäyem qatı ğına itep yauaplanı:

– Qayış yıtmäy!

– Atahı hızırıp ta qaranı, ısqınıp sığıp kitte lä şul töndö öyzä qunmanı... Häzer qot osop tora, bötönläy yuldan yazmahın, tip. Podvaldarza eskeselär, narkomandar tulıp yata. Zur qalala keşene ezläp tabırlıqmı? Uf, äsäy!

– Käñäşemde totmanığız, tip käpkäkläp tormayım inde... Üzem dä ğäyeple, Bayazittıñ balaların ğına bala kürzem, atayhız üstelär bit. Qayıştıñ bilgä bıua torğanın äytmäyem, ä ata ihtıyarı, äsä küze, qara tirze sığarğan eş qayışı, tim, yıtmägän. Ber qarsıqqa halışıp ni. Qozağıy üze lä Ältäfenä baş bula almanı, yomşaqay. Unıhı äldä hönär aldı, eşkä birelde. İreñ aqsa tapqan, malayzarğa vaqıt tapmağan, ä üzeñ ni qaranıñ?! – Qartäsäyem, qulın hul yaq tüşenä quyıp, üzeneñ yöräk qağışın tıñlağanday, ber arauıq öndäşmäy torzo la özöp-özöp äytte: – Arıslandı bında kilteregez, uqırğa töşkänse torhon auılda, Kamil ağahı ıñğayına aqılğa ultırır, eşkä lä tahıllanır. Arqa höyägen nığıtırbız. – Şunan, apayıma hınsıl qarap, östäp quyzı: – Ölkän balanı yaqşı tärbiälähäñ, bäläkäyeräktären ul eyärtä lä bit, ah, uylap yıtkermägänhegez. Äytkändäy, qozağıyzı la alıp kilegez, bergä qıştırzarbız oşonda. Ä hez, keyäü menän ikegez, bötä uyığız-häsrätegez Rubesta bulhın, işethen qolağığız! Küz yazzırmağız! Oşo mäldä, ese mälendä, ayırıp almahağız yaman yuldan, huñ bulır!

– Mäktäben almaştırayıqmı, tip aptırap torabız.

– Almaştırığız. İsemen dä almaştırığız! Öfölä olo mäset bar, mullalar bar, äzämsä atatığız balanıñ atın.

– İşetkäs, Ämin abıy üseklägäyne: «Rebus tihälär, qolaqqa yatışlıraq bulır ine», – tip.

Min tik torğandan şul hüzze qıstırıp quyzımsı?

– Rebus buldı la inde ul bezgä, Nuriya tuğanım.

– Şärifä apay, Rebustı, äy, Rubestı la yäyge kanikulğa kilteregez Tolparlığa, min unı kolhozdıñ pioner lagerına alıp barırmın, Tolparsıqqan külen, Sätläüyek urmanındağı osar teyendärze, tau ürenä aqqan şişmäne kürhätermen. (Üzebezzeñ İtaliya, Şahimaran tümäläse turahında äytep tormanım, apayımdıñ bılay za qatqan başın butap ni.) Ä ul bezzeñ pionerzarzı russa höyläşergä öyräter.

– Eye şul. – Apayımdıñ tauışında ömöt hizelde.

– Keyäü nimä tiyer äle? – Qartäsäyem apayıma tağı hınap küz haldı.

– Riza bulır. Bulmay qarahın, donyala min dä bar äle! Gelän unıñ yayına quyzım bığasa, häzer ulay bulmayasaq, huliganlıqtan yolqop alasaqmın ulımdı!

– İnşalla, balam, bergäläp totonhaq, ber malaylıq qına bulırbız.

Şärifä apayım, ike-ös aznanan Ruslan menän qäynämde alıp kilerbez, tip Öföhönä qaytıp kitte. Ä bezgä ul qaldırğan häüyefle häbärzän ozaq qına öşänes bulıp torzo.

Oşo arala ğına küpme kisereştär huğarzı küñelemde: Menäüäräneñ şiğırzarı “Leninsı” la basılıp sıqtı, Älfiä apanıñ “Botanika möyöşö” rayon mäktäptärenä ürnäk itep quyıldı, bezzä uqıtıusılar käñäşmähe uzğarıldı. Äşräfteñ qustıhı İldar şahmat buyınsa üsmerzär arahında rayon çempionı buldı. Ağahınıñ tübähe kükkä teygänen küreü üze ni tora: İldar bit unıñ näselendä lä uqıuğa ziräktär barlığın isbatlanı!

– İnstitutta uqıtasaqmın ul Botvinniktı!.. – tine Äşräf, auızı qolağına yıtep. Ämmä şul arala yıtdilände, hatta moñhoulandı.

– Äsmä hat yazamı? – tip horanı, küzemä tup-tura qarap.

– Yaza. Bötä belgän-kürgändärgä säläm äytä. – Äşräf haman nindäyzer hüz kötä. Östäyem, küptän işetkänemde: – Kulinarnıyza bäräñgenän yıgermeläp blyudo äzerlärgä öyrätälär ikän. Ber yıllıq, ti, uqıuzarı.– Yuq, yıget minän küzen almay, ähirätem haqında tulıraq mäğlümät ömöt itä. Nişlämäk, küñelen yaralamay qalıp bulmanı, asıqlıq inderzem: – Artur armiyanan qaytıuğa uqıp bötäsäk.

Äşräfteñ artınan boyoğop qarap qaldım. Bınau Äsmähen äyter inem, oşonday za eşsän, basalqı yıgette hanlamay, ällä qayzan kilgän Arturğa ğaşiq buldı, isäüän! Nisek qabınıp kithäm, şulay tiz hündem: möhäbbät qoşo üze genä beläler qayhı küktä qanat qağırın, moğayın. Üzem dähä isäüändeñ dä isäüäne – sitlegemä üz irke menän inergä teläp torğan börköttö osorop yıbärzem. Haqlımınmı, tügelme?!

Oşo horauğa beräy törlö yauap kilerme-yuqmı tip, ber nisä kön töpköl añımdı, asılımdı kündäm genä tıñlap yörönöm. Yuq, üzemä üzem yauap birä almanım... Asıl tigändäy, qartäsäyem äsäyemä töbäp ber äytep quyğaynı laha: «Bayazitım asa almanı unıñ asılın...» – tip. Bına şuğa dälil taptım. Şärifä apayımdı kürergä äsäyem menän Samat ağay kilep, kiske säğättä ozaq qına höyläşep ultırzılar. Mäktäptän qaytışlay min tağı inä halıp sıqtım ular yanına. Şunda äsäyem yırlanı. Samat ağay garmunın totop kilgän, uynay ikän.

Täzrä töböm qatı bal,

Aşayhıñ kilhä, vatıp al...

...Äsäyem täzränän qarap yırlap tora. Unıñ quldarına bez – min, igezäktär, öläsäyemdär, sat yäbeşkänebez. Ayaqtarın tışaulağanbız. Qanat ostarına (qanattarı bar ikän!) taş taqqanbız. Ul irekkä ıntıla, küktä käyelep osqan aq kügärsendärze küzätä, tügelep ilay. Kügärsen tigänem atayımdıñ hattarı, imeş. Ber mälde qartäsäyem ısqındırzı äsäyemdeñ qulın, şunan – min... Şul saq beräü täzrä töböndä garmun tarttı!

Höyöüzäreñ ısın bulha...

Täzräñdän tartıp al!

– Tartıp aldıñ inde... – Qartäsäyemdeñ şulay mığırzağanın min genä işettem. Ämmä äsäyemde qızğanmanım Samat ağayzan: bähetle itkän, asılın asqan bit, rähmät!

– Tağı berze, yıñgäkäyem, bezzeken, yırla inde! – tine Şärifä apayım. Äsäyem inältep tormanı, “Şahta”nı başlanı:

Kitä qazzar, kitä qazzar,

Kitä qazzar Donbasqa,

Min dä uylap toram äle

Şul qazzarzan qalmasqa...

Bına tağı ber ğäcäp: äsäyem elek bıl köyzö boşonqo itep köyläy torğaynı, ä äle kütärenke käyef menän özzöröp haldı. Ä minse, yöz tıñlağan hüzzärze “Kitä qızzar, kitä qızzar, kitä qızzar Donbasqa...” – tip esemdän üzgärtep ultıram. “Şahta” niñäler atayımdı tügel, ä Donbass yaqtarındağı Mäülizä isemle qızzı häterlättese?

– Tön sıqqansı sumırıp qar yauğan. – Ällä höyönöp, ällä köyönöp, şulay höylände lä öläsäyem ber töyönsök kilterep tottorzo: – Oşo yomğaqtarzı eşeñä barışlay qozağıyğa inderep sıq. – Üze häzer beyäläy-fälän bäyläy almay şul, barmaqtarı käkräygän, harıq yönön tetep, iläp-sirata la qartäsäyemä tapşıra. İkehe ber keşelek bulalar . Tıqrıqtan minän alda ber-ike keşe genä uzğan, qarzı saq yırıp sıqtım. Qartäsäyemä borolor aldınan Gölbikä apayzıñ kügärsenle qapqalarına, Ğäzilä inäyzeñ öyönä lä küz halıp ölgörzöm. Ataq... Ğäzilä inäy öy aldındağı eskämyähenä tañ menän sığıp ultırğan? Qupşıqayı ayaq osonda huzılıp yata, inäy unı qosağınan sığarmay torğaynısı? Qartäsäyemä yomğaqtarzı tottorzom da, älege kürgänemde höyläy halıp, eşkä aşıqtım.

– Häzer üzem sığıp beläm kürşekäyemdeñ hälen, hin totqarlanma! – tip qaldı qartäsäyem. – İkehe bergä kitep barzılarmı ikän, bisaralar? Yäsäle...

“Kitep barzılar?” Ğäzilä inäy menän Qupşıqayzı äytäme? Ah! İkehe bergä?! Añlanım...

Yañğız tigäs tä, oloğara auıl esendä bötönläy ük äzäm küzenän töşöp qalmay inde ul beräü zä. Ğäzilä inäygä lä kürşe-küläne, Bayzar uramında yäşägän ike tuğan qustıhı Höyöngän Zäyet babay ingeläp yöröy. Bayzar uramınıñ atamahı miñä “Zölhizä vä Abdrahman” qissahınan uq tanış – Malik bay uramı. Äle lä unda näsel-näsäbe yäşäp yata, ular, älbittä, başqalarzan bayıraq tügel, ämmä halıq telendä tarihtarı tere äle. Ä bına Höyöngän tigän quşamat Zäyet babayğa tiktän genä yäbeşmägänder ?

Äy, Ğäzilä inäy... Küptän tügel min dä timursılar menän barıp sıqqaynım uğa yarzamğa. Hıyalıylığı küñelendä genäler, donyahı böhtä, täzrälärendä bäyläm seltärzär, meyese ağartılğan. Bala-sağanı qoymaq qoyop hıylap qaytarzı. Ulay za ber malayzı: «Min mäşäqätlängän arala küper yağın qaraştır, Äräşitem qaytıp töşmäsme», – tip qapqa aldına sığarıp bastırıp quyzı... Bısıp yarılğan utını yata ine, malayzar şunı solanına inderep öyzö. Qızzar hıu kilterze, izän yıuzı.

– Hökümät qaray, Allağa şökör, – tine inäy,– utın-besänen kiltertä. Käzäm bar zaha, bına Qupşıqayım menän ikebezgä hötö yıtep tora. Tuğanıma rähmät inde, Zäyetemä, ul yöröy satan ayağın ayamay miñä yarzam horap, känsälär tuphahın yöz tapap...

Min älege Zäyet babay haqında uylandım, ä ber malay bötönläy başqa hüzgä iğtibar itkän: “Hökümät menän Alla babay ber känsälärzä ultıra, bıl äbeysä, “ – tip bötähen dä köldörzö. Bäylänmänem uğa, dörösöräge, töplö genä itep ni äytergä belmänem. Ämin abıyzıñ kisäteüye lä isemdä: ateistar tärbiäläy mäktäp.

Äy, Ğäzilä inäy... Bähil bul, ismaham, ısın donya rähäten kür, ğäziz balañdıñ nurlı ruhı menän osraş – yauza şähit ütkändär sirat küperenän atlap tügel, osop qına uza la tura ocmahqa elägä, ti. Hin dä, inäy, ocmah türendä ultırırhıñ – kemgä zıyanıñ teygän bıl fani donyala?!

Bäğze qalın näselle bändäne lä şulay kümäkläşep ozatmayzar huñğı yulğa, Ğäzilä inäyze ozatqan işe. Huğıştan qaytmağan ulın kötöp harğayğan, toğrolarzan-toğro äsälärzeñ ürnäge bit ul. Qupşıqayğa la hörmät kürhätelde: unı auıl osondağı mal zıyaratın uratıp alğan qayınlıqqa kümdelär.

– Qupşıqayım auırıy, oşo arala ike tapqır taşlap qaranı la, mine yälläp, kire qayttı, tip torğaynı Ğäzilä kürşe yañıraq. Besäy öyönän kitep yuğalıp ülä bit, ğäzättä. Kistän sığıp ultırğandar mikän? Qupşıqayı aldan yän birgänder, yuğihä, itägenän teşläp tartıp öyönä inderer ine. Mählük, besäyen äytäm, hucabikäheneñ ayaq osonda tägäräp yata. Töngö halqında ni, tuñmaslıqmı, qapıl şaqrayttı laha... – Märhümäneñ ösön uqıtıp qaytqan qartäsäyem şulay tip äsende.

– Kolhozda eşläneme Ğäzilä inäy beräy vaqıt? – Häsräten yıñeläytmäk, unı horauğa kümä başlanım.

– Eşlämäy ni! Qayza quşhalar, şunda eşläne. Un biş-un altı yıllap barzır – öyzä. Zihene qaqşanı bahırzıñ tamam, Räşiteneñ qayğıhınan arına almanı la quyzı.

Zölhizä öläsäyemde küz uñında totop, ikeşär ulın yuğaltqan keşelär zä bar, tiyergä uylanım da, Abdrahman olatayımdı, äsäyemde isläp, öndäşmänem. Başqa misal kilterzem.

– Tallı auılındağı Möhlisä inäyzeñ ös ulı huğışta yatıp qalğan, ti, ul bireşmägän?

– Här kemdeñ dä yöräk kösö, zihen qeüähe ber iş kenä tügel, qoloqasım. –Qartäsäyem Ğäzilä inäyzär yağına qarağan täzrä yanına barıp bastı la. – Hünde... – tip quyzı.

– Qartäsäy, anau Höyöngän Zäyet babayzıñ quşamatı qayzan kilep sıqqan, höylä äle?

– Hı... Hiñä qızıq bulha, höyläyem huñ, hätereñä terkäp quy, äläyhäñ.

– Qızıq, nıq qızığam!

– Huğıştan huñ ir-attıñ küpselege äylänep qaytmanı, qaytqanı la – ğärip-ğöräbä, imen-hauzarı bik äz. Ağzaları teüäleneñ dä küñele imgängän inde ul... – Qartäsäyem şulay alıstan başlanı. Unı yäükäläp quyzım:

– Sulaq Mansur ağay, ike ayaqhız qaytqan Yänsura babay märhüm... (Känsälär yıyıştırğan osorza halıqtı totoş tanıp böttöm tiyerlek). Ä bıl Höyöngän Zäyette bik belmäyem?

– Unıñ eştän başı sıqmay, gäp hatıp yörörgä vaqıtı yuq. Ä quşamatımı? Huğıştan qırq ikenseneñ başında uq yaralanıp qayttı: hıñar ayağı bäkälenän özölgän, uñ qulınıñ ike barmağı yuq. Satanmın tip tormanı ul, ağas ayaq yahatıp keyze lä kolhoz eşenän qalmanı. Ä quşamatı qaytıu menän tağıldı, gel ber ük häbärze höyläüye arqahında. Min dä ber işetep torzom, hüzmä-hüz tigeläy istä qalğan, tıñla, tap unıñsa bäyän itäm:

– Bezze ştrafbattıqılar artınan kütärälär ine atakağa, ä ularzı fronttıñ iñ qurqınıs urınına tığalar. Min yaralanğan köndö lä... Ös kön, ös tön tuqtauhız alış barzı. Puşkalar ata, granatalar şartlay, minalar yarıla, avtomattar tırılday – ällä nimes ülemesle ut yauzıra, ällä üzebezzekelär, ayırıp alırlıq tügel. Şul saq mina yarsığı prikladtağı ike barmağımdı, baş barmaq menän huq barmaqtı, qıyıp ütte, hizmäy zä qaldım, hatta auırtmanı la keüyek. Ber qarağanda barmaqtarım yırzä qıymırlap yata ine, ikense qaraham – tupraq basqan. Qulımdıñ totoş hulqıldap hızlay başlauına, ayağıma pulya kilep teyze, itegem tizük qanğa tuldı... Küzemde asham, hul ayağımdı kiskändär, gangrenanan qurqıtıp. Uñ qulda ike barmaq yuq,unıhı yaray inde... Ayaqhız nişlärmen! Ergälä yatqan yaralı urıs haldatı, özgäläneüyemde kürepter, äytep quyzı: «Barmaqhız ğına qalhañ, bratok, tribunalğa eläger ineñ. “Üzenä üze atıp, ayaq-qul barmaqtarınan yazıusılar bar ikän, ularzı dezertirzan yaman hököm itälär, ti, şunı beldem. Ey, höyöndöm, äldä ayağıma teygän pulya, tip. Isın höyöndöm...

Qartäsäyem tege kön min inderep sıqqan yomğaqtarzı hikegä tägärätte, häzer uram yaq täzrä yanına menep ultırıp, kön yaqtıhında oyoqbaş bäyläyäsäk. Ä miñä Yañı öygä yügerergä käräk. Yügerzem. Öläsäyem Ğäzilä inäyze ozatırğa bara almanı. Kön hıuıtha, ayaqhız bulıp ultıra ul, fermala alğan “ırmatizı” quzğala. Qultıqlap işek aldına sığarıp qaranım, yuq, arı atlay almanı. Kön dä ayaqtarın kamfora menän ıuıp, harıq tirehenä urap ultıra torğas, äkrenläp ısqındıra torğan ul sir...

Kislätep kenä Tatar äbekäygä yul tottom. Curnalımdı, tauarımdı qaldırıp, tiz genä inep sığarırmın, tihäm, Tatar äbekäy totqarlanı:

– Ülçämeñe alıym, Nuriyakäyem.

– Bar za inde hindä?

– Ällä kayçangı bit ul ülçämnär, sin häzer üskän kız iç, totıp kiyaügä birerlek.

– Keyäüyeñ üzeñä bulhın, Yänkisäk! – Şulay tip äyttem dä quyzımsı. Kötmägändä.

– Ä-ä, bigük alıs kitmägänseñ äle tege keçkenä kızçık Nuriyadän. Cankisäk digäneñä rähmät alay da. Kil äle, bileñne ülçik!

– Bik ozon itmäyek, häzer qısqaraq itäk modala.

– Bäräç, iyelgändä oyatıñ kürenerlek bulmasın. Totaş skladkalarga citmi, aldan ikäüne, arttan ikäüne salabız da, – tip höylände Tatar äbekäy häm tauarzı maqtap quyzı: – Bu bötärlänmi, ber ütükläsäñ, tora inde. Zatlı äyber zatlı inde ul, yugıysä, tolparçıkannar äytmeşli, “oçsızlınıñ çulpası tatsız”...

Ber genä buş minut yuq – şırşı bayramına äzerlänäbez: mäktäptä lä, öy esendä lä. Kamila maskaradqa qupşılanıp mäş kilä. Printsessa bulğıhı kilä unıñ. İndianka itep keyenderergä ögötläp qarayım da – yaqın da kilmäy, sitsanan sari keyälärme, zatlı tauar biregez, äteü, ti. Äytkändäy, min üzem şarşauzı la sari itep keyä inem, mañlayıma buyau törtäm dä... Uf, yañıraq qına beldem: ul buyau “tika” tip atala ikän, irle qatın bulıuğa işara, imeş. Abau, äldä ber kem şuğa iğtibar itmägän, kölmägän minän. Bına äle üzemdän üzem kölöp toram, añhızzan hur bulıuı ozaq tügel, yuğihä. Bäs, teläy ikän, printsessa bulhın mineñ heñlem! Tik printsessağa kättähe käräk tähä keyemdeñ? Ämälen tapqan qızıqay: täzrä seltärenän, mendär yapqısınan, handıq töböndä yatqan tege yaltır yıple ütä kürenmäle yaulıqtan, kismäy-turaqlamay ğına, kileşterep küldäk tekkän. Azaq hütep biräm, ti. Säy qurğaşınan tac da yahap keyze başına. Äsäyemdeñ qızıl bıyala munsağın tezep yäbeştergäyne, oqşay yazzı ısın tacğa. “Kärtinkäheñ inde, batşa qızınan da maturıraqhıñ”! – Öläsäyem şulay tip tä yıbärgäs, Kamila ber-ike kön maqtanıp yörönö, bötä qiäfäte menän bezzeñ işe yabay äzämdär arahında yörögän aqhöyäk ikänlegen kürhätte. Torğanı artistka! Hönäre kem bulır, ämmä häzerzän ük un ike yäşlek kenä bıl qızıqayzıñ kiläsäktä şäp qatın bulırı tösmörlänä. Üzeneñ zatın älüktän añlay häm hanlay belä. Kamildıñ ihä ber bälähe yuq, mıştım ğına quşqandı eşläp tik yöröy. Ana, äle lä äsäyemdeñ iske yahalma tunınan Tatar äbekäyzän tekterep alğan ayıu kostyumın keyergä riza, yıñen-balağın ozonaytıp birähe genä. Ös yıl keyä inde şunı, his mıcımay. Şularzı äythäñ, Kamila: «Malay keşegä bara ul», – tip kenä quya. Ällä maqtauı, ällä tübänheteüye? Huñğı osor heñlem mineñ iğtibarzı nıq tarta başlanı. Mıcıqlığı menän teñkägä teymäy häzer, kirehensä, qısılmağan eşe yuq, bötähen ber yulı belergä teläy. Samat ağay Ğayan menän Kamildı Tolparsıqqanğa bıraulap uyılğan keskäy mäkelärzän balıq qarmaqlarğa alıp barğaynı, şunan qaytıp säy esep ultırğanda, öläsäyemdeñ bılarzı yüpätläp: “Yıget keşegä yıtmeş törlö hönär zä äz” – tip äyteüyenä Kamila: “Ä qatın-qızğa yıtmeş yıte törlö hönär zä äz – yıtmeşen ul tıuğanda uq belep tıua!” – tip sirtterze. Malayzar, unı işetmägändäy, haman balıq yımläü, balıq qarpıtıu haqında höyläşte. Samat ağay ihä miñä küzzären yaltıratıp qarap quyzı, hin nisek uylayhıñ, tigändäy. Öndäşmänem. Sönki bıl täñgäldä täğäyen feker yörötöp qarağanım yuq ine älegä. Ä Kamila uylanğan... Oşo höyläşeüzän huñ heñlem uğata sämlänep kitte. Öläsäyemdeñ ay-vayına quymay, yön ilärgä, siratırğa öyrände. Yomğaq yomarlau yıtmägänme – oşoğasa şul ine şöğölö. Qışqı kanikulda Tatar äbekäyzän keyem besergä, tegergä öyränergä isäbe bar, yıtmähä. Äsäyem ber barğanında Belorettan iske genä “Zinger” maşinkahın hatıp alıp qaytqaynı, baştaraq, igezäktär bäläkäy saqta, äz-mäz tegenep mataştı la taşlap quyzı, tekeldäüye esemde boşora, tip. Tatar äbekäy, maşinkanıñ tauışı yänemde tınıslandıra, tise? Şul onotolğan “Zinger”zı Kamila ber möyöştä yabıulı torğan yırenän alıp, enähen küzäüläp quyzı. Isın tegense keüyek qılana qızıqay...

Öy esendäge keskäy donyala la, eye, tuqtauhız üzgäreştär bara, tormoş qazanı qaynay. Ul qazan totoş auılda sağıştırhız däüyeräk häm urğılıp- taşıp tora. Qur donyala – ildä, ğömümän Yır şarında (häm Olo yıhanda) barğan häl-vaqiğalarzan da sittä qalmaybız. Böyök Vatan huğışı, Hirosima faciğäläre, Gimalay tauzarındağı qar keşehe Yeti, dcungliza büre öyöröndä tärbiälänep üskän malay Maugli – bıl turala radio höyläp tora, ber nisä yortta televizor bar hatta, gäzit-curnaldar haqında äytep tä torahı yuq. Ä elek? Tomana bulğan halıq... Bäs, mineñ auılımda belmägändärme ni huğış afäten – bezzekelär zä unda baş halğan, Hirosima qayğıhına bezme bitaraf – üzebezzäge Qıştım şul häldä. Qar keşeheneñ ezen, ana, Ayıusı hunarsıları üz küzzäre menän kürgän dä hatta. Ural urmandarında inä büre imezep üstergän malay turahındağı riüäyätte qayhı başqort häterlämäy? Här yähättän häbärzarbız. Sönki Tolparlı boron-borondan dürt tarafqa iltkän yuldar menän bäyle.

Miñä qalha, auıl – donya kendege ul. Şul kendek bötä ğälämde rizıq menän tuyındıra, mäñge yuyılmas qan hätere, tel baylığı, ruhiät menän huğara häm, moğayın, tap oşo bäyläneş aşa qaytarıla uğa ğaläm şañdauzarı. (Keşe ösön äsä qarını kese yıhan bulha, keşelekteñ kese yıhanı – auıldır.)

Başımdı tağı eşkä sumırzım. Tatar äbekäy tizük tegep birgän itägemde keyep barzım da otryad vocatıyzarına moda kürhättem, nıq oqşattılar. Ölkän sinıf qızzarına şıbırlağız, pioner bülmähenä kilep kürhendär yañı fasondı, tinem, kötöüye menän yörömähendär, ikeşär-ösärläp kenä.

Ul köndö işek yabılmanı. İrtägähenä Sähi ağayzıñ yıuan törgäk tauarın alıp ta bötkändär, qimmätle tip tormağandar. Şunan ni, bildäle, Tatar äbekäyze baştan-ayaq zakazğa kümgändär. Bötähenä lä tiz käräk! “Yöz yubkanı niçek tegep ölgertim sezgä, cen karçıgımı min ällä!” – tip äytä, ti, tegense. Hanap sıqqandar, yöz ük tügel, yıgerme yıte genä, ti. “Menä çiratıgız, kilgän beregezne, ülçäme-iseme belän, yazıp bardım däftärgä – kanikuldan soñga kilep alırsız, annan da alda bulmıy!” – şulay qırt kiskäs, üzemdekelär, yäğni pionerkalar, menän nıqlap höyläşep quyzım: zakazdarın aşıqtırmasqa, Sovet Armiyahı könönä drucina sborına yañı forma menän kilergä. Komsomolkalar nişlär, üzzäre qarahın.

Ber arala inep, Tatar äbekäyze lä tınıslandırzım: “Küzeñde bötöröp, könö-tönö tegenep ultırma, Yänkisäk, 23 fevralgä tiklem ölgörthäñ, taman bulır”.

– Äl dä iskärtteñ, Nuriyakäyem, gaciz bulıp utıra idem... – tip yıñel hulap quyzı tegense, ike aylap vaqıt barlığın belgäs.

Auıl üzeneñ tel tirmänendä tartıp alğandır ul qimmätkä töşkän fasonlı itäktärze lä. Ber-ike kön äyländerä-tulğandıra la ul bınday häbärze, onota, yılgä osorop yıbärä. Tuqtauhız eşläp tora tirmäne... Mäsälänme? Häyri burğa tip şul tiräläge kärtägä elep quyılğan kün beyäläyze ber malay kürep qalğan da eyähenä alıp barıp birgän. Tege himiya uqıtqan abıyzıqı ikän, unday hiräk äyber tanıulı bula inde ul. Abıy üzensä yällägänder Häyrivara ağayzı: qışqı halqında tägärmäste qulı menän äyländerep yörögän keşegä kün beyäläy qulayıraq taha. Bına geüläp aldı auıl, tege malayzı maqtap, “beleme hay bulha la, ese tar tügel ikän” tip, abıyzı huplap.

Toraraq, yañı vaqiğa iğtibarın yaulanı Tolparlınıñ. Zakir Möslöyönä ike yaqtan aliment aqsaları yaua başlanı. Poçtalağılar, aliment ul tärtiptä yıbärelmäy, tip qarahalar za, hatta ki bıl aqsalarzıñ kemdän häm qayzan ikänlegen belhälär zä, auıldıñ üz täftişe – haldattar sögöldör taşığan mälde qaytanan iskä töşörörgä, polkovniktan malay tapqan Qarağaştı, samogonsı Sämäy qarsıqtı la qaldırmay, yäşenle yäy faciğähen dä quzğatıp, häter barlap sığırğa forsat tıuzı.

...Tege yulı, Möslimä apayzıñ härbi çastan kilgän hattarzı yırtıp ırğıtıp torouın poçtalonka Zömärä apay aşa belgäs, Mäülizä menän ikäüläp Oleksiyzan ser tartıp qararğa buldıq: kem menän osraşıp yörönö ikän ul bezzeñ Safura hılıuıbız? Aldanıp, hur buldı bit, tıuma bala kütärep ultıra. Undayzarzıñ häzer tetmähen tetälär auılda, huğıştan huñğı ir-atqa qıtlıq zaman tügel dähä, tiñdäştäre tubıq tiñenän – tabır ine keyäüze üzebezzä lä, bäs.

Ä qız, ısınlap ta, hılıu ine, aq yözlö, qıyğas qaşlı, homğol buylı. Yıtmähä, ifrat osta beyeüse, anau tansalarğa yöröp kenä häläk itkänder üzen? Nihayät, Oleksiyzıñ yauabı älege apahı aşa Mäülizä qulına kilep inde. Küränle buyına samauır yıuırğa tip barzıq ta şunda aulaqta uqınıq hattı.

– Şul Qandra tatarılır, tip uylağaynım da! Urıs-murıs menän yörörgä Safura ulay uq ütker, azğın qızğa oqşamağan. Tatar barza – hätär bar! – Qızıp kitkän yıremdän şıp tuqtanım. Mäülizäneñ mine qultıqlap torğan qulı ağas keüyek qattı la quyzısı? Abau, ergämdä urıs hıñarı ukraindı höygän ähirätem tora laha, unı üpkälätäm dähä. – Äy, möhäbbätkä mañqa meşat itmäy inde, nimägä yarhıyım, – tinem dä mahsus östäp yıbärzem: – Üzemä berehe lä qaramağas, könläşep kittemse.

– Hin bäläkäs bulıp qaldıñ, bıyıl bulha, üzeñde urlap qasırzar ine äle, – tip hälemde yıñeläytte Mäülizä. – Min Oleksiyğa keyäügä barğas, yıl buyına höylärzär, atayımdıñ bäreye qubır inde, ä, Nuriya?

– Qubır za... Qayğırma, Ämin abıy tiz tınıslana ul. Bögön barırğa tormayhıñ da keyäügä? Alam, time ni?

– Yuqsı. İke-ös hat alışıp qına... Ul almaha, Nuriya, bel, başqa beräügä lä barmayım, irhez qartayham qartayam!

– Beldem...

Şunı la beldem: atay menän üskän qızzar “keyäü”, “ir” tigän hüzze telenä alıuzı ber ni kürmäy. Moğayın, bıl töşönsälär ular ösön täbiğizer.

Safuranıñ üzenä aldan öndäşmäy torzoq, Möslimä apayzıñ haslığın da, Oleksiyzıñ hatın da älegä ser itep tottoq. Apayıraq ta bezgä, mäktäpte un yıllıq sağında bötöp qotoldo – yä ärläp taşlar. Unan kilep, tege haldat tauış birerme, yuqmı äle. Aleşa, uğa dörösön yazzım, qızzıñ hälen añlattım, tigän dä ul...

Bez Safuranıñ küñelen ayap yörögän arala, auıl zıq quptı: Qandra yıgete hat-fälän yazıp mataşmağan, üze kilgän dä töşkän! Vaqıt tiz ütä şul, haldat armiyanan qaytqan, öylänep tä ölgörgän. Qandra üzebezzä – Başqortostanda la bit... Tik... Yaqın aralarzı la barıp yıtä almaslıq itep alısayta torğan säbäptär bula ikän. Safuranı kilen itep töşörä almay Qandra yıre.

Häbär ber sama iläktän ilänep, lästit käbäge osop kitep, häqiqät toso kürengäs, şular asıqlandı: yıget bik nıq ükengän, Safura mine köthä, kilep alıu ine niätem, ä ul hattarıma yauap birmäne, tip özgälängän. Bezzeñ yaqta hılıuzarıbızzı risuay itkändärzeñ art habağın uqıtırğa la küp horamayzar, ämmä Qandra yıgeten bitärläp qalmanı Tolparlı. Sabıyın kükrägenä qısıp yaratqan da Safurağa äytkän, ti bit: «Malay mineke, minem küzlär... Canım, gafu it! Teläsäñ, alimentka bir, baş tartmıym. Üzara rizalık belän bulsa, yahşırak bulır ide, daimi yardäm itärgä äzermen. Şiklänmä, canım... Nigä soñ hatlarıma cavap yazmadıñ? Zagslap ala idem sine, anttır menä, canım!» Qandra keyäüyeneñ (auıl unı keyäü tip tanını häzer) bıl hüzzären älege poçtalonka Zömärä apay işetep torğan, ber-ber bähäs kilep sıqha, Safuranı yaqlaşırğa tip öyzärenä mahsus barğan, ti. Unıñ qolağına ingän häbär halıqqa tiz barıp yıtä, bildäle. Ahırza, teldän-telgä tirbälderep, östäp-qabartıp yörötä torğas, Tolparlı bıl vaqiğanan “Keyäü canım” tigände genä yolqop alıp qaldı. İmeş, Möslimä apay Qandra yıgetenä, yuhalanıp, şulay tip öndäşkän. Zakir ağay tap şul köndö yomoş menän Stärlegä kitkän bulğan, törtmä teldärzän qotolğan, äytägür. Ä Zakir Möslöyönä kilgändä, yuhalandırırhıñ unı, ällä nindäy üz hüzle apay ul, kire sigenähe başı yuq. «Yarathañ, armiyañdan tura bında kiler ineñ, öylänep yatmas ineñ,– tip şartlatıp äytep tora, ti, yıgetkä, – qız yauap birmägän, imeş, keşe mocet ülgänder yä auırıp kitkänder – bel täüzä!» Oşonohona ışanam: sögöldörzä eşlägändä min unıñ holqon hınanım, hındırırlıq tügel. Ana şunan huñ bayağı aqsalar kilep kerze lä inde Möslimä apayzarğa. Ber yaqtan «Keyäü canım» yıbärgän, ikense yaqtan – Safura üze. «Mä, hineñ arqala yıtem qaldı bıl bala!» – tip malayın äsähenä tottorğan da Sebergä, Nadım qalahına, eşkä sıqqan da kitkän dähä, şunan halğan alimenttı. Bäs, hüzzeñ dörösö käräk, balañdı qarağan ösön birelgän aqsanı tağı qayhılay atarğa? Häyer tügel dähä. Ä Zakir Möslöyö poçtala uq alimenttarzı kassağa halıp quyğan, yıyänemä üskäs käräk bulır, tip. Äytäm dähä şunday nıq apay ul, üz tuqhanı tuqhan. Safurahı malayın bötönläy taşlap quyha la, öläsähe hau bulhın, keşe itäsäk yıyänen.