Kazan Sölgese - 1

Muzıkal komediyä
Dürt pärdädä
Katnaşuçılar:
Möäzin.
Äsma - anıñ hatını.
Sacidä - zur kızları.
Mörşidä - keçe kızları.
İlyas - mähdüm koda.
Salih - şäkert.
Banu - avıl kızı.
Bibinur - avıl kızı.
Şämsi äbi - karçık.
İbrahim.
Häzrät.
Starosta.
Kartlar, yegetlär, kızlar,
BERENÇE PÄRDÄ
Avıl möäzineneñ cıynak öye. Orkestr “Bädävam“ köyen uynıy.
I KÜRENEŞ
Mörşidä, Sacidä, Äsma, Şämsi äbi.
Mörşidä, Sacidä. Barıñız alla ber digen,
İslam dine hak digen,
İvan ürädnik digen,
Alla digel bädävam.
İslam dinen totmagan,
Su buyına töşmägän,
Uldır adämi şäytan,
Alla digel bädävam.
Kiñder, kadir, kodräteñ.
Totsañ cirneñ kendegen,
Äylänmä, tik tor, digen,
Alla digel bädävam.
II KÜRENEŞ Äüvälgelär häm möäz in.
M ö ä z i n. Kaya, hatın, çapanım?
Kaya, häşäp, taşladıñ?
Sinnän dä hiç uñmadım.
Häzrätkä tuyga baram.
Äsma. Çapanıñ şunda ide,
Cilän astında ide,
Kadakka elgän ide.
Äyländermä başlarım...
Möäzin. İsänme, Şämsi äbi!
Sine kürmi dä toram.
Kaya, tizräk bul inde.
Häzrätkä tuyga baram.
Şämsi äbi. Üzeñ nihäl, möäzin!
Şäyhi kartnıñ fidiyäsen
Alıp beterdeñme sin
Ullarınnan, tidiyä?
Möäzin. Yahşıdan yaman tugan
Mucik balalarınnan
Alırsıñ sin alardan!
Häzrätkä tuyga baram.
Kaya, kaya, siña äytäm,
Häzer mäcleskä kitäm,
Çapanım sezdän kötäm.
Häzrätkä tuyga baram...
Şämsi äbi. Tuy digännän, möäzin,
Näübät sindä, sizämseñ?
Buyga citkän ike kızıñ
Tuy kötälär, tidiyä.
Siña bar yäşren serem,
Bikäñä dä söylädem.
Çıksañız la, kızlarım,
Mäslihät bar, tidiyä.
Möäzin. Närsä, närsä ul tagın?
Faraz kıldık, min tıñlıym.
Ällä yauçılap kildeñ?
He, he, he, tidiyä.
Şämsi äbi. Yauçılık kaçmas äle,
Zihnemne bülmäsänä!
Yahşılap tıñlasana ..
Süzläremne, tidiyä.
Tirä-yak mullaları
Citkän ulları belän
Häzrätkä tuyga kilgän
Koda bulıp, tidiyä.
Şiñgän kayın avılınıñ
Räüf häzrät mähdüme
Yüri monda kilgän, di,
Kız küzlärgä, tidiyä.
Möäzin. Kız küzlärgä, diseñme?
Rastın sin söyliseñme?
Yugıysä ürtiseñme
Azançıñnı, i nadan?..
Şämsi äbi. Yuk, yuk! Alla saklasın!
Cir upsın, yalganlasam.
Äyter idem, tıñlasañ,
Ber süz siña, tidiyä,
Möäzin. Äyt, äyt unnı, yözne äyt!
Häyerle bulır, şayät.
Kemgä bulgan biğayät
Mähdüm koda, tidiyä?
Şämsi äbi. Äytsäm, sin ışanmassıñ,
Ya cäncal çıgarırsıñ,
Ya öyeñnän kuarsıñ
Yalgançı dip, tidiyä.
Möäzin. Äyt, äyt inde, i häşäp!
İhlas belän min tıñlıym.
Ya, tiz bul inde, ahmak!
Vakıtım yuk, tidiyä.
Faraz kıldıñ, mäsälän.
Eç serlärne yäşerep
Saklap kalu zur haram.
Kitap äytä, tidiyä...
Şämsi ä b i. Mähdüm koda küñele
Bu yortta, imeş, dilär.
Küzlärgä kilgän, dilär,
Kızlarıñnı, tidiyä..
Mörşidä. Menä, ätkäy, çapanıñ!..
Sacidä Menä kamış tayagıñ!..
Äsma. Şämsi äbi kaya soñ?
Şämsi äbi. Monda, monda, tidiyä!..
Möäzin. Kızlarıña äyt häzer,
Kiyenep-yasansınnar,
Kerşän häm inneklären
Buyansınnar, tidiyä!..
Şiñgän kayın mähdüme
Koda bulıp kilgän, di,
Küze bezgä töşkän, di.
Küzeñne aç, yabalak!
Şiñgän kayın mullasın
Kem ikänen belämseñ?
Tirä-yakta ber üze
Cir kendege, tidiyä!
Şiñgän kayın mähdüme
Üze qorän hafiz, di...
Kazanda ber şäkert, di.
Yoklap yatma, tidiyä!
Ul çagında eşlär şäp,
Sin kodagıy, min koda,
Beläseñme, i häşäp!
Häzrätkä,
Baylarga tuyga baram!
Mähdüm bulsa biğayät,
Tuy da itärbez, şayät.
Kaya soñ minem tayak?
Eşeñne bel, yabalak!
Çıga.
Şämsi äbi. Yarıy, Äsma, miña da
Kitä başlarga vakıt.
Utıra-utıra -onıtıp
Cibärgänmen, tidiyä.
Sacidä, Mörşidä. Şämsi äbi, Şämsi äbi, utır äle!
Şämsi äbi. Bik ozak utırdım inde. İkençe ber tagın kilep “Möhämmädiyä“ ukıtıp kitärmen.
Mörşidä. Şämsi äbi, yäş kilen niçek, ma turmı?
Sacidä. Ayagına ni kigän, kalfagı niçek, zurmı?
Äsma. Birnälären kürdeñme? Küpme?
Şämsi. Kazan kızı bulsın da, birnäse bulmasın. Kazan kızı bulsın da, matur bulmasın, Kazan kızı bulsın da, çitek-käveş kimäsen, ul annarı nigä yarıy. Ukazlı mähdümebezgä sorasak, törek soltanı da kızın birer ide, soramadık kına.
M ö r ş i d ä. Buyı-sını niçek?
Şämsi. Bik matur, bik kileşle. Menä bolay gına. Baş, küz, ayak, kul äyterlek tä tügel inde.
Kara cimeş tösle maylanıp torgan keçkenä genä kap-kara küz diseñme, cep kalınlıgı gına kap-kara kaş diseñme! Ayakları käkre...
Mörşidä. Käkre?
Şämsi. Äye, balakayım, käkre. Bik matur, bik käkre. Kazan kızı bulsın da, ayakları käkre bulmasın. Ul annarı nigä yarıy.
Mörşidä. Käkre bulgaç, niçek matur bula inde ul?
Şämsi. Şulay, kızım, käkreneñ dä maturları bula ikän. Hak möselman hatın
kızlarınıñ ayakları käkre bulır, digän kitap. Ostabikä üze şulay di. Häzräte Hädiçäneñ dä käkre bulgan, di. Kitap kuşkança, balakaylar, kitap kuşkança. Käkre ayak arasınnan färeştälärgä oçıp yörergä uñay bula ikän, di. Turı ayaklı keşelärneñ tezlärenä bärelep färeştälärneñ kanatları sınar, digän kitap. Ayakları disägez bik matur, bik käkre. Savaplı ayaklar. Aralarınnan beryulı öç färeştä oçıp ütärlek.
Äsma. Soñ niçek, birnälären kürdeñme? Närsäläre bar?
Şämsi. Kürmägän kaya, anıñ närsälären kürep beterer öçen ğomereñ dä citmäs.
Mörşidä, Sacidä . Närsäläre bar soñ? Närsäläre bar?
Şämsi. Biş sandık tulı asıl külmäkläre, dürt sandık yefäk külmäkläre, öç sandık yon külmäkläre, ber sandık encele kalfak, beläzek, alka, yözek.
Mörşidä. Sitsı külmäkläre yukmıni?
Şämsi. Yuk.
Sacidä. Tagın, tagın närsäläre bar?
Şämsi. Ber sandık ayak çolgauları, ike sandık täharät çüpräkläre, dürt sandık sölgese...
Mörşidä. Sölgeläre nindilär? Bezdäge tösleme?
Şämsi. Yuk, balakaylarım, bezdägelärgä ber dä ohşamıy, Kazan sölgeläre inde.
Äsma. Kazan sölgese, diseñ?
Mörşidä. Tizräk, tizräk küräse ide Kazan söl gesen. Küçerep alır idek ölgesen.
Sacidä. Nindi bula ikän Kazan sölgese?
Şämsi. Karaganda küzne çagıldırırlık bula ikän ul, Kazan sölgese. Bik qaderle kodalarga gına birnä itep bireläse, di. Kaya, Äsma, min kitim inde. Kilen kürenderergä çakıra kilgän cirdän, süzgä mavıklanıp ozagrak utırdım şul.
Äsma. Şämsi äbi, bulmasa bulgan ikän inde,beraz sabır it. Min dä sineñ belän bergä barırmın.
Şämsi. E-e şul. Hatın-kız cıyılgançı birnä karıy torırbız.
Äsma. Äye şul. Häzer ös-başımnı gına alıştırıym da, kitärbez.
Şämsi. Yarıy, yarıy. (Äsma çıga.) Kızlar, ay, kızlar! Sagrak bulıgız. Bezneñ illärgä tilgännär, kilgän, urlap kitmäsennär üzegezne.
M ö r ş i d ä. Äy, anıñ işe cebegännärdän aldırmabız äle.
Şämsi. Alay dimägez. Ul tilgännär arasında Kazan şäkertläre dä bar, dilär.
Mörşidä. Bulsa ni!
Şämsi. İ bäbkälärem, Kazan şäkertlären sez äle belmisez ikän. Alar sezneñ genä tügel, Kazan kızlarınıñ da başların tubal itep taşlıylar, di. Mähdümnär alar “Bädävam“ kitabın ukıgannı gına tıñlap tormaslar, “Yosıf“ kitabına da kereşerlär. Belep torıgız anı.
Sacidä. Alar belgän “Yosıf“ kitabın bez belep onıtkan inde.
Şämsi. Alarnıñ “Yosıf“ kitapları başkaçarak, di.
Mörşidä. Kızıl tışlı bulmas inde.
Şämsi. Bälki, kızıldır da, kayan beläseñ anı. (Pauza.) Kızlar, Şiñgän kayın häzräteneñ ulı Hänif mähdüm monda häzrätlärgä kız yagınnan koda bulıp kilgän, di. Avızına iblis tökergän, di, Kazan şäkerte, di.
Sacidä. Niçek tökergän?
Şämsi. Şulay, totkan da tökergän... Ös-başlarıgıznı üzgärtebräk, huşbuylarnı sibebräk, kalfaklarnı kiyebräk, inneklärne sörtebräk, çiteklärne kiyebräk, kükräklärne kiyerebräk, çapannarıgıznı açıbrak, başlarıgıznı kütärebräk, vak-vak itep atlabrak, uramga da çıgıbrak, su buyına töşebräk, yözlärne dä açıbrak, bil-sınnarnı çaykabrak yörü kiräk.
Mörşidä. Şämsi äbi, üzeñ kürdeñme?
Şämsi. Kara, kara, küzläre nindi yana... Gıyşık çebene yörägeñnän teşläp aldımı ällä?.. Yuk, balakay, anı uylau siña irtä äle. Menä apañ äytsä, ber häl. Anıñ näübäte. Siña, alla boyırsa, başkası da bulır äle.
Sacidä. İ, Şämsi äbineñ şul bulır inde. Atam öyendä toruıma küpsenä.
Şämsi. Yuk, balakay, ber dä küpsenmim. Sıyırçıknıñ oyası bulmasa, sayramıy, di. Sezneñ yäş çaklarıgız, sayrar-sayraşır çaklarıgız.
Mörşidä. İh, küräse ide üzen.
Şämsi. Kemne?
Mörşidä. Kazan şäkerten.
Şämsi. Kara, kara... sine bu uzıp kitmäsä yarar ide, balakay...
Mörşidä. Şämsi äbi, min bolay gına. Sin inde tagın änigä äytä kürmä.
Şämsi. Çınlap bulsa da, äytmäs idem äle. Canlı tändä därt bula ul. Ğayep tügel.
Äsma kerä.


III KÜRENEŞ
Äüvälgelär häm Äsma.
Äsma. Äydä, kittek, Şämsi äbi.
Şämsi. Äydük, äydük.
Äsma. Balalar, karalışıp, buyalışıp yörmägez. İldä yat keşelär bar, ös-başıgıznı rätlägez!
Şämsi. Äyttem inde, äyttem, barısın da äyttem.
Mörşidä. Änkäy, tiz kayt. Bez kurkabız. Töngä kalma.
Şämsi. Kurıksagız, änä kızlarnıñ kinder tukmaklagan cirlärenä barıgız, anda bik küñelle.
Äsma. Ay, ataları belsä, üterer. Äydä, Şämsi äbi!
Şämsi. Äydä, Äsma. Sau bulıgız, balalar. Kinder tukmaklagan cirgä, dim, sizdermiçä genä.
Mör ş i dä, Sacidä. Sau bul, Şämsi äbi. Tagın kerep utır!
Äsma, Şämsi çıgalar.
IV KÜRENEŞ
Mörşidä, Sacidä.
Mörşidä. Apa canım! Apa canım! Apa canım! (Koçaklap äyländerä.)
Sacidä. Närsä? Närsä? Çü, cibär!..
Mörşidä. Ber närsä sorar idem dä, açulanırsıñ şul. . .
Sacidä. Açulanırlık bulsa, açulanırmın da şul.
Mörşidä. Yuk, apa, açulanırlık tügel.
Sacidä. Alaysa, açulanmam.
Mörşidä. Yuk, açulanırsıñ.
Sacidä. Açulanırmın şul.
M ö r ş.i d ä. Yuk la, närsäsenä açulanasıñ anıñ.
Sacidä. Alaysa açulanmam.
Mörşidä. Äyem, açulanırsıñ.
Sacidä. Äle sin şulaymıni? Mine açulandırmakçı bulasıñmıni?
Mörşidä. Bik kirägeñ bar!
Sacidä. Kirägem bulmasa, närsägä takıldıysıñ soñ?
Mörşidä. Apa, ällä äytimme?
Sacidä. Äyt.
Mörşidä. Ällä äytmimme?
Sacidä. Äytmä.
Mörşidä. Äytteräseñ kilmi şul. Änä, änä küzläreñä häzerdän ük zähäreñ çıktı.
Sacidä. İ, üz küzläreñ bik şäp inde. Pesi küz.
Mörşidä. Minem küzlärem ber dä pesi küzlärenä ohşamagan äle. Ä menä sineñ küzläreñ, näq tavık küze, kıp-kızıl.
Sacidä. Ä sineñ bäbäkläreñ, ayu kürgän etneke şikelle, akayıp tora.
Mörşidä. Sineñ akayır ide dä, akayırlık häle yuk şul.
Sacidä. İ bozau bäbäk, salam sıyrak, tavık baş! Söyläşkän bula bit tagın.
Mörşidä. Ä sineñ, ä sineñ borınıña çuan çıga. Kürkä borın, ürdäk baş, sarı marca, qaläm kaş!
Sacidä. Ä sineñ aşagaç eçeñ bogırdıy. İ lıgırdıy, bogırdıy, Mörşidäneñ eçläre arba kebek şıgırdıy, lıgırdıy, şıgırdıy, bogırdıy...
Mörşidä. Ä sineñ yoklaganda borınıñ sızgıra. Kötüçeneñ kurayı Sacidäneñ borınında. Tönnär buyı sızgıra yoklap torgan urınında. Älli, bälli, sızgıra... sızgıra... sızgıra!..
Sacidä. Ä sineñ.... Ä sineñ... Menä siña! (Bärä)
Mörşidä. Älli, bälli, sıbızgı borın! Älli, bälli, sıbızgı borın! Bärmä dim. Kaya bäräseñ? Menä üzeñä! Menä, menä!..
Sölgelär belän sugışalar. İlyas kerä.
V KÜRENEŞ
Äüvälgelär häm İlyas.
İlyas. Möäzin babay öydäme? Mörşidä, Sacidä. Äbäü, pärämäç! Keşe iç bu!
Mörşidä. Çuaş kaldıgı, siña ni kiräk?
Sacidä. İ sin, çepi küz, trubkañnı poskıtma äle monda. Bu sıyır abzarı tügel.
Mörşidä. Nigä dömegep katıp torasıñ? Ni kiräk siña?
İlyas. Min urman artı boyarınıñ kötüçese bulam. Täkäbez yugalgan ide. Monda yukmı ikän dip kergän idem.
Sacidä. İ cülär, käcälär öydä bulamıni?
İlyas. Möäzin babaynıñ käcäläre bar digäç, kilgän idem.
Mörşidä. Yuk, yuk. Bezneñ täkäbez dä, käcälärebez dä üzebezneke. Olak, tfiit!..
Sacidä. Bu närsä bu?
İlyas. Kaya?
Sacidä. Menä monda.
İlyas. Kuray.
Mörşidä. Uynıy beläseñme?
İlyas. Belmägäç, kuray totıp yörmäs idem.
Mörşidä. Osta uynıysıñmı?
İlyas. Tıñlauçılar yaratalar ide.
Mörşidä. Bezgä az gına uynap almıysıñmı?
İlyas. Röhsät itsägez, mömkin.
Sacidä. Kara, kara, röhsät dip, mullalarça ıçkındıra. İ nadan!
Mörşidä. Çınlap, beraz gına uynap almıysıñmı?
İlyas. Uynar idem dä, anagız kürer bit.
Mörşidä. Kürmäs, kürmäs. Ul öydä yuk.
Sacidä. Ya, sırlanma. Uynasañ uyna, uynamasañ, tabanıñ yaltırat! Ya, uynıysıñmı?
İlyas. Bula.
Mörşid ä. Ya?
İlyas. Ä?
Sacidä. Mä! Ha-ha-ha!.. Ya, uynıysıñmı,nde?
İlyas. Beryulımı?
Mörşidä. Ällä ayırım-ayırım da uynıy beläseñme?
İlyas. Beläm.
Mörşidä, Sacidä. Ä? Ha-ha-ha!.. Ya, teleñä küp salınıp torma. Uyna!
İlyas. Alay açulangaç, uynamıym.
Mörşidä. Yuk, yuk, açulanmıybız. Uyna.
İlyas. Bula.
Sacidä. Ya?
İlyas. Uynıym iç!
Sacidä. Uynamıysıñ iç.
İlyas. Uynamıym şul.
Sacidä. Ya, nigä sin uynamıysıñ, çuvaş kaldıgı?
İlyas. Oyalam.
Sacidä, Mörşidä. Oyalam? Ha-ha-ha!..
İlyas. İkegezgä beryulı uynarga oyalam şul.
Mörşidä. Ya, ya, oyalma. Äydä menä şunda utır da uyna!
Urtalarına utırtalar. Kurayda “Kazan sölgese“.
Mörşidä. Apa, beläseñme närsä?
Sacidä. Belmim.
Mörşidä. Sizdeñme?
Sacidä. Yuk.
Mörşidä. Menä närsä!
Sacidä. Närsä?
Mörşidä. Tıñla äle.
Sacidä. Tıñlıym la.
Mörşidä. Bu.
Sacidä. Äye, bu.
Mörşidä. Bu.
Sacidä. Bu.
Mörşidä. Bu, dim.
Sacidä. Kem?
Mörşidä. Tegennän.
Sacidä. Kaydan?
Mörşidä. Bu tege Şiñgän kayın mähdümeneñ yalçısı tügelme ikän?
Sacidä. Belmim.
Mö r ş i d ä. Şuldır.
Sacidä. Uldır.
Mörşidä. Bezne küzlärgä kilmägän mikän?
Sacidä. Ä-ä-ä... Ällä kayçan şulay dilär anı. Äydä, kiyenep, maturlanıp çıgıyk äle.
Mörşidä. Bez häzer çıgabız. Kötep tor!
Sacidä. Kara anı! Berär närsä seltämä! (Çıgalar.)
Mörşidä. Bez häzer.
Sacidä. Bez häzer.
İlyas. Käcälär zararsız. (İşektän karıy.)
Salih. (täräzädän). Ya, niçek, eş peşäme?
İlyas. Peşä, malay.
Salih. Kaysı oşadı?
İlyas. Tegese.
S a l i h. Kaysı tegese, keçkenäseme?
İlyas. Alar ikese dä bertigez iç.
S a l i h. Señeleseme, digänem?
İlyas. Min kaysı apa, kaysı señel ikänlegen belmim bit.
Salih. Yäşräge oşadımı?
İlyas. Billähi ğazim, berseneñ dä avızın açtırıp teşen karamadım..! Kara äle, Salih malay, häzer ni eşlibez inde? Ällä sin dä monda keräseñme? Yuksa bik çaya närsälärgä ohşıylar. Muyınnı kaşımasınnar, dim.
Salih. Min kapka töbendä genä torırmın. Alay-bolay eläkterä başlasalar, karavıl kıçkırırsıñ tagın. Ha-ha-ha... Kara äle, kızlar kinder tukmaklagan cirgä üzlären çakırıp hat yazıp kaldır!
İlyas. Äye şul. Mäslihät. Fu, bigräk börkü, tirläp bettem. (Çişenä. Hat yaza.) “Älhat nisfelmöläqat, sin canıyga sälam hat. Bügen kiçkäräk, ätiyeñ ikendegä kitkäçräk, kinder tukmaklagan kızlar yanına çık...“ İmzasın niçek kuyarga ikän? Kazan şäkerte dip kuyam. Kazan şäkerteneñ bazarı monda şäpkä ohşıy. İkençesenä dä yazarga kiräk... “Älhat nisfelmöläqat, sin canıyga sälam hat. Bügen kiçkäräk, atañ ikendegä kitkäçräk, kinder tukmaklagan kızlar yanına çık!“ Bolarnıñ kaysı apa, kaysı señel ikän, ä?
Sacidä, Mörşidä kerälär.
Sacidä. Minem yaulıgım, uz yaulıgım. Billähi üzemneke. Yabalak küz! Bir yaulıgımnı!
M ö r ş i d ä. Sukıraydıñmı ällä? Üz yaulıgım iç! Sacidä. Mineke!
Mörşidä. Tügel! (Täkrar äytälär.)
Mörşidä, Sacidä. Ätäç, keşe bar iç! (Çıgalar.)
İlyas. Nigä bolar bolay kurkıttılar? Pärämäç, harap buldım labasa. (Kiyenä.) Sınatmaska kiräk. Yuksa täpäläp çıgaruları da bar.
Sacidä, M ö r ş i d ä. (kerälär) Ätäç, keşe yuk iç!
Mörşidä. Kara äle, monda berär keşe kermädeme?
İlyas. Kerde.
Mörşidä. Kem?
İlyas. Belmim.
Sacidä. Soñ sin anıñ belän söylätmädeñmeni?
İlyas. Yuk.
Mörşidä. Kaya kitte?
İlyas. Belmim.
Sacidä. Närsä karap tordıñ soñ oin?
İlyas. Min käcäläremnän başkasın soraşmadım.
Mörşidä. Berär närsä kaldırmadımı?
İlyas. Kaldırdı.
Sacidä, Mörşidä. Närsä kaldırdı? Närsä kaldırdı?
İlyas. Belmim.
Sacidä, Mörşidä. Ä?!.
İlyas. Äye.
Mörşidä. Kaldırdı, diseñ iç?
İlyas. Kaldırdı.
Mörşidä. Soñ närsä kaldırdı?
İlyas. Belmim närsäder.
Mörşidä. Äy, añgıra tavık! Sakalı bar ideme?
İlyas. Yuk.
Mörşidä. Mıyıgı?
İlyas. Yuk.
Mörşidä. Başı?
İlyas. Yuk. İ, bar ide, bugay. Muyın östendä ber tügäräk närsä bar ide, baş bulgandırmı, närsä bulgandır şunda.
Mörşidä. Soñ kulları bar ideme?
İlyas. Bar ide, bugay.
Mörşidä. Kulı belän berär närsä birmädeme?
İlyas. Berne genä birmäde şul.
Mörşidä. Soñ niçäne birde?
İ l ya s. İkene.
Mörşidä. Niçek birde?
İlyas . Menä şulay.
Mörşidä, Sacidä. Hat, hat, hat!..
Sacidä. Kemgä birergä kuştı?
İlyas. Apasına.
Sacidä. Miña, miña, miña!..
İlyas. Ä monısın señelesenä dide.
Mörşidä. Miña, miña, miña!..
İlyas. Mägez!
M ö r ş i d ä, Sacidä. Kaysı miña? Kaysı miña?..
İlyas. Menä monısı... Yuk, tügel ikän, monısı. Yuk, tügel lä... Ä, menä monısı. Äy, yuk la...
Salihnıñ sızgırganı işetelä. İlyas, kızlarnı ike yakka bärep, täräzädän kaçıp çıga.
Pärdä töşä.
İKENÇE PÄRDÄ
Avılda mäçet aldı. Kirtä belän uralgan. Urtada kapka. Kapkadan avılnıñ matur bakçalı uramı kürenä. Kızlar kinder tukmaklıylar. Yegetlär cıyılalar.
I KÜRENEŞ
Orkestr “Äpipä“ köyen uynıy. Hor. Biyü.
Kızlar. Suk, suk, nıgrak suk! Yegetlär. Kiyäveñä kinderä. .
Kızlar. Suk, suk, nıgrak suk!
Yegetlär. Kiyäveñä kinderä.
Hor. Kızlar tukmagan kinderä
Yäş yöräkne köyderä,
Kızlar tukmagan kinderä
Yäş yöräkne köyderä.
Bär, bär, nıgrak bär,
Yefäk tösle yomşarsın!
Bär, bär, nıgrak bär,
Yefäk tösle yomşarsın!
Kızlar. Yefäk yurgan itep yabıp,
Mine sagınıp yoklarsıñ.
Yefäk yurgan itep yabıp,
Mine sagınıp yoklarsıñ.
Yegetlär. Çup, çup, nıgrak suk,
Köçeñ äräm kitmäsen.
Çup, çup, nıgrak suk,
Köçeñ äräm kitmäsen.
Kızlar. Kızlarda köç küp bula ul,
Ber dä iseñ kitmäsen.
Kızlarda köç küp bula ul,
Ber dä iseñ kitmäsen!
Yegetlär. Nıgrak, nıgrak, nıgrak suk,
Beläkläregez talmasın!
Nıgrak, nıgrak, nıgrak suk,
Beläkläregez talmasın!
Kızlar. Beläge talgan kızlarnı
Hatın itep almassıñ!
Beläge talgan kızlarnı
Hatın itep almassıñ!
Orkestr uynıy. Biyü dävam itä.
II KÜRENEŞ
Äüvälgelär häm Salih.
Salih. Yegetlär, urman artı boyarınıñ kötüçese kilgän. Üze çuvaş ikän. Başına eşläpä kigän, üze kap-kara, näq çegän. Avızına kuray kapkan, çıbırkısın cilkä arkılı takkan. Kultık astına kapçık askan. Näq şäytan.
Yegetlär. Ya, ya?
Salih. Şul, kurayda uynaganda, çıdap kına tor, tıñlaganda. Ä inde cırlaganda , okaziyä! Häyran da...
Yegetlär. Soñ ul kayda?
Salih. Karavıl lapası aldında, halık, malay, halık anda!.. Ahır zaman, kıyamät!..
Yegetlär. Nigä kilgän soñ ul monda?
Salih. Käcäläre yugalgan. Şunı ezläp monda kilgän. Kürgän-belgän yukmı ikän dip soraşa. Okaziyä inde, tamaşa. Kurayın da uynap ala, cırlap ala. Üze
näq kız bala. Yılmaya, kızara, oyala!.. Äyterseñ lä äüliyä...
Yegetlär. Äydägez, äydägez alıp kilik üzen monda. Kızlar, sez ni disez?
Kuray artta uynıy.
Gölbanu. Kilsen, kilsen. Küzebez timäsen, isebez kitmäsen.
Salih. Çü! Uynıy...
Bibinur. Min bu köyne berençe tapkır işetäm.
Gölbanu. Min dä, min dä. Bu yaña köy, ahrı.
Bibinur. Yaña keşedä iske köy bulmas inde.
Salih. Halık häyran bulıp tıñlap tora üzen. Tübän oç möäzin babay manaradan tıñlıy-tıñlıy kartlarnı ikendesez kaldırgan, di. Yegetlär, äydägez kittek. Kızlar, kinderegezne tukmaklaşırga, koçaklaşırga, uynaşırga, cırlaşırga, tamır tartışırga kilep citärbez. Kötep torıgız.
Cırlaşıp çıgalar.
Gölbanu. Kit, kit, şäkert dimäsäñ hätere kalır.
Orkestr “Almata“ köyen uynıy.
Hor. Kıygak, kıygak, kır kazları
Kiler yazlar citkändä,
Bu kız bala nik nazlana
Kısıp, suırıp üpkändä.
Kuray orkestr belän “Sibelä çäçäk“ köyen uynıy.

III KÜRENEŞ
Äüvälgelär, Mörşidä Sacidä.
Mörşidä. Kuray moñı moñlı ikän,
Kuray moñı moñlı ikän.
Sacidä. Yöräkkä häsrät sala ikän,
Yöräkkä häsrät sala ikän.
Çit illärdän bezgä yar kilgän,
Kavışırga nasıyp ir mikän?
Gölbanu. Çü, çü, Mörşidä, moñlanma.
Bibinur. Ällä tanış köyme bu siña?
M ö r ş i d ä. Ul tuktadı, ul tuktadı.
Gölbanu. Ya, kızlar, äydägez, ay batkançı tukmaklal kalıyk!
Orkestr “Äpipä“ köyen uynıy. Hor.
Kızlar. Tukmak, tukmak, nıgrak suk
Kiyävemä kinderä,
Tukmak, tukmak, nıgrak suk Kiyävemä kinderä.
Yomşak kinder, ak sölge Yäş kilenne söyderä,
Yomşak kinder, ak sölge
Yäş kilenne söyderä.
Salkın kışnıñ, ak karı
Aklıgına könläşä,
Salkın kışnıñ ak karı
Aklıgına könläşä.
Ak koşlarnıñ mamıgı
Tösle kinderem yomşara,
Ak koşlarnıñ mamıgı
Tösle kinderem yomşara.
Gölbanu. Häzrät kilenen, Kazan kızın kürgänegez barmı, kızlar?
Bibinur. Kayan küräseñ anı, Kazan kızı iç ul. ? Çapan astınnan başın da çıgarmıy, di,
Gölbanu. Çıgarır äle. Menä bezneñ belän urakka yöri başlasa, çapanı tiz oçar.
Bibinur. Häzrät kilene nişläp urakka yörsen?
Gölbanu. Nigä yörmäsen. Bezneñ avılda eşlämägängä ikmäk birmilär.
Mörşidä. Bik matur, di. Ayakları da bik matur, bik käkre, di.
Gölbanu. Abau, çatanmıni?
Mörşidä. Belmim. Şämsi äbi äytä, bik matur, bik käkre, di. Kitap şulay kuşa, di. Bügen üzen kürenderälär bit. Bezneñ änkäy dä şunda kitte. Gölbanu. Alay, käkre diyeñ?
Mörşidä. Äye, Kazan kızları arasında ayaknı kakräytü kupşılıktan sanala, di. Turı ayaklı kızga kiyäü dä çıkmıy ikän, di. Kiyäülär käkre ayaklı kızlarnı, ätäç tarı çüplägän şikelle, çüpläp kenä toralar, di. Turı ayaklıları, kiyäüsez, uramda sızgırıp tik yörilär, di. Häzrätneñ ulı da anıñ ayaklarına ğaşıyq bulgan, di. Käkre ayakta mähäbbät orlıgı bula, di. Şämsi äbi şulay di.
Gölbanu. Andıy mähäbbät orlıgın ber dä telämäs idem äle.
Bibinur. Änä, änä Äsma abıstay k5ilen kürenderep kayta. Sorıyk äle üzennän.
Mörşidä. Änkäy, änkäy! Kızlar sine çakıralar.
Äsma. Nihäl, kızlar, ni yomış? Kinder yomşaramı?
Bibinur. Al da göl, Äsma abıstay. Mamık tösle.
Äsma. Kızlar, bügen monda çit illärdän bik küp_ yegetlär kilgännär. Bersennän-berse asıllar. Bay ulları, mähdümnär, Kazan şäkertläre. İtäkläregezne cıynabrak yöregez. Kazan şäkertläre bik usal bulalar bit alar. Cır çıgarıp kitmäsennär.
Gölbanu. Äsma abıstay, Äsma abıstay, Kazan kızı maturmı?
Äsma. Bik matur, bik kürkäm. Küzläre şomırt şikelle yalt-yolt kilä. Kaşları inde ceptän kalın disäm yalgan bulır. Neçkä genä, kap-kara.
Gölbanu. Ayakları käkre, di. Döresme?
Äsma. Döres, käkre. Bik matur käkre. Ul inde vak-vak atlap, çaykalıp kitkändä bik kileşep tora. Simez ürdäk şikelle.
Bibinur. Käkre ayak niçek matur bula inde ul?
Äsma. Ällä tagın, hämmäse dä bik matür digäç, miña da matur tösle kürende şunda. Min üzem alay uk käkre ayaknı yaratmıym.
Gölbanu. Birnäläre küpme?
Äsma. Bik küp. Bihisap. Menä miña da birnä birdelär.
Kızlar. Kaya, kaya, närsä?
Äsma. Menä ul. Kürsägez isegez kitär inde. Häyran inde. Sez dä kızlar bulıp torasız. Kazan kızları çınlap ta bik uñgannar ikän.
Kızlar. Kaya, kaya, närsä?
Äsma. Häzer, häzer bula, balalar. (Çügäli.) Bik zatlı närsä inde. Kürsägez huşıgızdan tayarsız maturlıgına. Yaulıgımnıñ oçları çiyäläp bäylängän ikän. Yarıy inde, ikençe vakıt kürsätermen.
Mörşidä. Änkäy, bäğırem! Häzer, häzer kürsät inde!
Kızlar. Äsma abıstay, kürsät inde!
Äsma. Yarıy, yarıy, küñelegez bulsın, kürsätim inde. Üze dä şul böten mäcleskä yalgızıma gına läkte.. Ay, balalar! Çişelmi şul, çişelmi! İrtägä kürsä termen.
M ö r ş i d ä. Änkäy, häzer kürsät inde!
Kızlar. Äsma abıstay, zinhar, kürsät
Äsma. Küräsegez bik kilämeni?
Kızlar. Bik, bik!..
Äsma. Kürsätim mikänni?
Kızlar. Kürsät, kürsät, Äsma abıstay!..
Äsma. Menä ul! Ay alla, ällä yort anası çualtkan inde. hiç çişär häl yuk. Yarıy (urınınnan tora), balalar, soñga kalmagız. Ätiyegez açulanır.
Mörşidä. Birnäne, birnäne kürsätmiseñmeni? Bir, üzem çişäm.
Äsma. Çişä alsañ, mä, kızım... Yuk, yuk, tukta. Ya, ihtizarlanıp yaulıgımnı yırtırsıñ. Üzem çişäm. İblisneñ gıyfrit koyrıgın töyenlägänennän dä yamanrak töyenlängän. Yuk, balalar, yukka möntäzıyrlanmagız , häşäplänep, öygä genä kaytıp kitim.
Mörşidä. Änkäy bäğırem, min barmagımnıñ yomşakları belän genä çişärmen.
Ä s m a. İhtizarlanıp kitep yırtmasañ, biräm.
Kızlar. Menä rähmät! Menä rähmät!
Äsma. Yuk, bulmıy... Äbücähel koyrıgı da bolay katı töynälmägänder. Yarıy, kaytıgız, balalar!
M ö r ş i d ä. Birnä, birnä?!
Äsma. Menä ul...
Kızlar. Kürsätmiseñmeni?
Mörşidä. Änkäy, bu nişläveñ inde? Üzeñ dä çi şä almıysıñ. Bezdän dä çiştermiseñ?
Äsma. Atagız kaytkaç, şuñardan gına çişterermen inde.
Gölbanu. Möäzin babaynıñ çişkänen bez karar ga barabız... Sezdän kalmıybız.
Äsma. Ya, alaysa mägez. Üzegez çişegez. Yaulıgım nı gına yırta kürmägez.
Kızlar. Yuk, yuk.
Äsma. Yuk, tuktagız, üzem tagın mataşıp karıym äle. Kolhualla ukıgaç çişelä torgan ide. Ä menä, menä, buldı şul.
Kızlar. Ah, sölge, Kazan sölgese!..
Orkestr, hor. “Kazan sölgese“.
Kızlar. Kayuları nindi tigez anın,
Bibinur. Uka belän yefäk aralaş.
Gölbanu. Bigräk matur Kazan sölgese,
Mörşidä. Bigräk matur Kazan sölgese, Cem-cem itä anıñ ölgese. İke (başı tigez, tigez anıñ, Rähätlänä küñel karagaç. Bigräk matur Kazan sölgese,
Bigräk matur Kazan sölgese, Cem-cem itä anıñ ölgese.
Sacidä.
Äsma. Yarıy, kızlar, min kaytıym inde. Kaya, Kazan sölgemne biregez!
Bibinur. Äsma abıstay, karap tuyıyk inde. Bigräk matur ikän. Ürnäklären öyränep kalıyk dibez.
Äsma. Karalta kürmägez, haman-haman Kazan sölgese büläk itüçe bulmas.
G öl b a n u. Buyamabız, Äsma abıstay. Menä Mörşidä alıp kaytır.
Äsma. Kızım, kara, buyatma. Kaytkanda törep kenä alıp kayt. Tuzanlanmasın. Kızım Mörşidä, mä, sineñ kulıña biräm. Sinnän alırmın da. Tegendä-monda, diyäse bulma!
Mörşidä. Yarıy, änkäy. Canım tösle ük saklarmın..
Äsma. Yarıy, huşıgız, balalar. Mörşidä dim, onıta kürmä sölgemne. Tuzanlanmasın. Cirgä kuymagız...
Mörşidä. Yuk, yuk, änkäy.
Äsma. Kızım Mörşidä, kara anı, siña birdem, sinnän alırmın. Kulları belän taplatmasınnar. (Çıga.)
Mörşidä. Yarıy, änkäy, yarıy.
Bibinur. İlahım, bizäkläre nindi küp, nindi vaklar, nindi maturlar.
Mörşidä. Çigeşläre, kayuları törle-törle.
Gölbanu. Kazan kızlarınıñ ayakları käkre bulsa da, kulları turı, küräseñ.
Mörşidä. Çü, yegetlär kilälär.
Bibinur. Yegetlärgä kürsätik äle. İsläre kitsen.
Mörşidä. Yuk, yuk, kürsäter hälem yuk. Ya berärse kızık itep borının sörter.
Gölbanu. Kullarına birmäbez.
Kızlar. Kürsätik, kürsätik!..
IV KÜRENEŞ
Kızlar, yegetlär.
Yegetlär. Ha-ha-ha... Ämma da kızık itkänseñ, malay, molodets!
İlyas. Şulay itmiçä dä bulmıy şul. Kyafirdän şulay üç almasañ, niçek alasıñ anı. Min äytäm, min sineñ duñgızlarıñnı kötmim, dim. Duñgızlarımnı kötmiçä, ällä kızlarımnı kötär ideñme, di.
Salih. Ya, ya!
İlyas. Yuk, kötärseñ, di. Yuk, kötmäm, dim. Yuk kötärseñ, di. Yuk kötmim, dim. Duñgızlarımnı kötmäsäñ, min sine çıgaram, di. Min äytäm, sin duñgız kötmägän öçen mine çıgarsañ, min totarmın da tatarlarnıñ möftilärenä praşeniye birermen, dim. Ul sineñ käbestäläreñne sanar, dim. Yuk, di, möfti, di, mirza, di. Mirza möfti üze sine törmägä yaptırır, di. Şulaymı, dim, yaptırırmı, dim. Yarıy alaysa, min sineñ duñgızlarıñnı kötäm, dim. Şulay itep, siksän sigez meñ duñgızın kötä başladım.
Salih. Ha-hay... Siksän sigez meñ, diyeñ? Cögertäseñder.
İlyas. İye, siksän sigez meñ. Aralarında sıyırdan da zurları bar, malay. Şulay, berkönne, duñgızlarnı sazlıktan alıp kaytıp, aşhanägä kergän idem, östäldä çeben üterä torgan ber şeşä daru tora. Tukta, dim, berär närsägä yarar äle, dim. Kesägä yalt!
Salih. Yalt, diyeñ?
İlyas. Äye, yalt. İrtä belän älege siksän sigez meñ duñgıznı sazlıkka iltkäç, tege çeben üterä torgan darunı sazlık östenä sibep cibärdem. Şunnan, malay, duñgızlar kırıla başlamasınnarmı. Ber atna eçendä siksän sigez meñ duñgızdan berse da kalmadı. Aralarında boyar üze genä kaldı.
Salih. Kırıldı, diyeñ?
İ l ya s. Çukırdaşa-çukırdaşa kırıldılar.
Salih. Soñ boyar närsä di?
İlyas. Närsä disen, duñgızlardan bähet yuk. Tatar duñgızlarınnan niçek bulır dip, dürt käcä, ber täkä aldı. (Kolakka söyli.)
Salih. Nigä dürt käcä, ber täkä ul?
İlyas. Möselmança eşläde. Tatarlarga dürt hatın belän torırga yaragannı, nigä täkägä yaramasın di.
Bibinur. Bu nindi çuvaş ikän?!.
Mörşidä. Urman artı alpavıtınıñ kötüçese. Käcälär ezli, di.
Yegetlär. Ha-ha-ha!.. Çep-çi urıs ikänseñ!
Salih. Ya äle, yeget, kurayıñda uynap al äle! Yuksa, kürmiseñme, kızlar, közge çebilär şikelle, böreşkännär.
Gölbanu. Cılıtuçılar bulmagaç, böreşkänder şul.
İlyas. Närsä di ul?
Salih. Uyna, uyna! Siña tügel, miña äytä.
Orkestr, kuray “Kazan sölgese“ köyen uynıy.
Salih. Kara, eşeñdä bul!
İlyas. Miña änä tegese oşıy.
Mörşidä. Küz karaşlarınnan başım äylänä başladı. Bu ul üze bulırga kiräk. Bigräk tä çibär mähdüm ikän.
Sacidä. Ul, ul... Kahär genä sukkan ikän, üze bulgan ikän. Mörşidä, änkäy Kazan sölgesen häzer ük alıp kayt dide bit siña. Nigä moñda katıp torasıñ?
Mörşidä. Yarıy, apa, häzer alıp kaytırmın.
Orkestr “Kazan sölgese“ köyen uynıy.
İlyas. Havalarda tilgän, ay, oçadır.
Urın, urın saylıy kunarga.
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Söyläşik barıp aulakka!..
Mörşidä. Çit illärdän kilgän matur tilgän
Urın tabar mikän illärdä.
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Söyläşik barıp aulakka!..
Sacidä. Kuraylarda uynap, bukça tagıp,
Kaydan kildeñ, yeget, bezgä sin?
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Söyläşik barıp aulakka!..
İlyas. Mädräsälär kürgän min bulırmın.
Kitap, qorän ukıp min üstem.
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Söyläşik barıp aulakka,
Söyläşik barıp aulakka!..
Mörşidä. Aldamasañ mine, çibär yeget,
Açarmın min yöräkkäyemne.
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta, Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta, Söyläşik barıp aulakka!..
İlyas. Kanatlar kuyıp oçıp kildem,
Sine, bäğırem, sine kürergä...
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Kauşıyk, kauşıyk matur yäş çakta,
Söyläşik barıp aulakka!..
Yegetlär, kızlar taralalar.
Sacidä. Mörşidä, siña monda ni kalgan? Bar häzer Kazan sölgesen öygä ilt. Änkäy başıñnı aşar.
Mörşidä. Min yalgız kaytırga kurkam. Mä, üzeñ ilt!
Sacidä. Yuk, sin ilt!
Mörşidä. Yuk, sin ilt!
Sacidä. Sin ilt!
Mörşidä. Sin ilt!
Sacidä.Mörşidä. Yarattım şul Kazan şäkerten.
Orkestr “Kazan sölgese“ köyen uynıy.
İlyas. Kazannardan kaytkan, ay, sölgene
Saf sularga töşep kem çaykar.
Bar ilt, bar ilt Kazan sölgesen.
Yarattım şul matur señlesen.
Sacidä. Ah, harap buldık! Karavılçı kilä...
Mörşidä. Kaçıyk, kaçıyk...
Sacidä kapkadan çıgıp kitä.
İlyas. Äydä, äydä mäçetkä!..
Mäçetkä kerälär.
Pärdä töşä.
ÖÇENÇE PÄRDÄ
İkençe pärdädäge küreneş. Äsma, Sacidä kerälär.
I KÜRENEŞ
Äsma, Sacidä.
Äsma. Ya hoday, monda da yuk. Yörmägän cirem kalmadı. Su buyında da yuk, ındır artında da yuk, tallar arasgnda da yuk. Ällä ikesen bergä urlap kitkännär inde? Üze genä bulsa ber häl ide. Kazan sölgem äräm buldı labasa. Cenazam östenä yabarlık ber närsäm buldı, dip şatlangan idem. Nasıyp bulmagan, küräseñ. Sin apa başıñ, belän närsä genä karap tordıñ, añgıra tavık!
Sacidä. Öygä kaytıyk dip nikadär yalındım, ä ul...
Äsma. İçmasa, Kazan sölgesen genä alıp kaytu kiräk ide. Atalarına ni cavap birermen? İl küzenä ni yözebez belän kürenerbez? Küräçäkläremä karşı balalar üstergänmen ikän!
Sacidä. Änkäy, küper astın karıyk, şunda utırmıylar mikän?
Äsma. Bulmas, bulmas. Täğayen, urlap alıp kitkännärder. Tañ da attı, kötü dä çıkkan. Böten dönyaga: adäm mäshäräse itte bu kız bala.
Orkestr, kuray uynıy. Kötü tavışı. Ätäçlär kıçkıra.
II KÜRENEŞ
İlyas, Mörşidä.
İlyas. Tañnar atıp, Çulpan yoldızları
Sünep kilä yaktı küklärdä.
Söyäm, söyäm sine, maturım,
Söyäm, söyäm sine, maturım.
Kayçan kavışırbız bez tagın?
Mörşidä. Yörägemne suırıp aldıñ, yeget.
Häsrätlärgä salır öçenme?