Аққан жұлдыз - 42

– Неге байлаймын?!..
– Əккел, əккел!.. Əйтпесе мукулаш жейсің! – деп, Боз бұқа қамшылы
қолының түйген жұдырығын көрсетті.
Боз бұқаны танымайтын қазақ, бұл қылықтарын қалжың көріп, енді
тілдеспей теріс қарай беріп еді:
– Түс, аттан! – деді түсін суытып, қасына ерген ондыққа (десятник). Ол
түсті. – Байла анау бұзауды мойнынан шылбырыңмен!
Теріс қараған қазақ, енесін емуге ыңғайланған бұзауды ондықтың
ноқталаған шылбырды басына кигізгенін байқай алмай қалды. Ол, тек,
сүйрелеуге көнбей көткеншектеген бұзауды, ат үстінен қамшымен ұрмақ
болған Боз бұқаның «а, ну, соп, халера!» деген даусына бұрылғанда ғана
көрді. «Бұнысы несі?!» деп шошып кеткен қазақ ноқтаның бау жағынан
ұстап алғанша, үші Боз бұқаның қолына тиіп үлгерді. Қарулы Боз бұқа
атын тебініп, бұзауды сүйрей жөнелмек болғанда, қазақ жармаса кетті. Ол
да қарулы екен. Екеуі теке-тіреспен тұрғанда, суырып əкетуіне сенбеген Боз
бұқа, қолындағы дырау қамшымен қазақты, шашы бүгін ғана алынған
тақыр басына бар пəрменімен тартып кеп жіберді. Өткір қамшы осып
жіберген бастан күрең-қызыл қан бұрқ ете түсіп, самайынан төмен қарай
саулай жөнелді...
Қазақты ол тағы да осқылай берер ме еді, қайтер еді, егер, сырт жағынан
өз басына да қатты бірдеме сарт ете қалмаса!.. Оның басынан да қара қан
жоси жөнелді.
Бұл Шоқанның қамшысы еді. Жəрмеңкенің тиыштығын сақтауға келген
Батыс Сібірдің, соғыс губернаторы – полковник Гутковский, өзі сырттан
бақылаушы болуға жəрмеңке ашылуын жұртқа биік мінберден Шоқанға
жариялатқан. Оның кім екенін білетін жұрт:
– «Шоқынды» дегені қайда?!.. «Қазақ тілін ұмытып қапты» дегені
қайда?!.. Мынауың қазақша сайрап тұр ғой! Өзі қалай ділмар еді! – деп
қайран қалған. Сонда қасында тұрған Гутковский, жиналыс. ыдырай:
– Ендігісін де өзің басқар, – деп, Шоқанды базарда қалдырып, өзі
«тынығам» деп шатырына кетіп қалған.
Қызғылықты базардың қызығына тоймай, қасына ерткен ондық пен
жəне Тоқымбетпен базар ішін аралап жүрген Шоқан, Боз бұқаға кездесе
кетті. Оның қылықтарын анадайдан, байқаған Шоқан, атын тебініп
жеткенше, бұзауға таласқан қазақтың басынан Боз бұқа қан саулатып та
үлгерді. Бұл оқиғаның не екенін Шоқан айтпай жорамалдады, өйткені оның
қылықтарын естуден құлағы сарсыған еді. Міне, сондай өкім-зорлығының
біреуі көз алдынан кездесе кеткен соң, буған ызаның еркімен бұл да Боз
бұқаға қамшы жұмсады...
Қатты соққан қамшыдан есеңгіреп қала жаздаған Боз бұқа, «бұ не
болды?!» дегендей, ауырған тұсын алақанымен сипамақ болып еді, алақаны
саулаған қанға тиіп жылп ете түсті. Не болғанын сонда ғана аңғарған ол,
«кім, бұл?» дегендей жалт қараса, бұған дейін танысып үлгерген Шоқан
Уəлиханов!..
Оның жəрмеңкедегі правосы үлкен болғанмен, Боз бұқадан чині кіші,
жасы кіші, оның үстіне, «қырғыз» сондықтан, танысқаннан бері тəртіп
сақтап, сыйлаған болып жүргенмен, ішінен «қырғыз да начальник болып
па?!» деп менсінбей жүрген. Міне, енді сол «қырғыз» қамшы соғып, басын
қанатты!..
Осы ойдан Боз бұқаны қазақ-орыс атаулының арғы-бергі намысының
бəрі кернеп кетіп, сол намыстың екпінімен, сол жағына асынған қылышын
қынабынан қалай суырып, Шоқанға қарай қалай көтергенін білмей де
қалды.
Ол шауып жіберер ме еді, қайтер еді, егер араларына киліге берген
Тоқымбет қылышты қолын шап бере ұстай алмаса!.. Ол ұстай алумен ғана
тоқырамай, қарулы қолмен, қылышты қолды бұрып жібергенде, буыны
шығып кете жаздаған қолдан қылыш жерге түсіп кетті.
Бұл хабарды естіген Гутковский, ертеңгі базар ашылар алдында, мінбер
төңірегіне жұртты жинатты да, солардың көзінше, Боз бұқаның қаруларын,
пагонын, белбеуін сыпырып ап, шендерін сыпыратынын жариялап,
абыройын айрандай төкті. Боз бұқаға шамасы келетін жан жоқ деп шайтын
жұрт, Шоқанға да, Гутковскийге де сансыз алғыс айтты. Жəрмеңкеге
шыбын ызыңдамайтын тиыштық орнады.
Шоқанның қарулы əскердің қоршауында келуінен жəне Саққұлақ
бастаған іргелі елдің қамқор болуынан сескенген жаулар жағы енді тіпті
бұқты. Сонда да тым-тырыс жатуға шыдамады олар, əсіресе – Малтабар.
Айжанға қатты қызыққан оның, қашан қолына ілектіргенше, «қанаттыға
қақтырмайды, тұмсықтыға шоқытпайды» деп сенгені Шыңғыс пен Зейнеп
еді. Ордадан Атбасарға сол сеніммен аттанған ол, «Шыңғыс Айжанды
Сырымбеттегі ауру əкесіне жіберіпті» деген хабарды естігенде, «бұ несі?!»
деп қайран қалды. Іле себебін де білді. Бірақ, Шоқан төре басымен
төлеңгітінің, оның ішінде ең сорлысының қызына иіліп келе қояды дегенге
сенген жоқ.
Сөйтіп жүргенде қазақтың ұзын құлағы Омбыдан Атбасарға беттеп
аттанған жолының бойында Шоқанның қайда тоқырап, не істегенін айнақатесіз жеткізді де отырды. Оған қарсы шабуыл жасауға ақшадан басқа
күші жоқ, қарастырып көрсе, ақшаның бас сұғар жері жоқ...
Не істеуге білмей аңырған Малтабардың құлағына, Айжан мəселесінде,
Зейнептің Шоқанға жақтас екені де, Шыңғыстың қарсы екені де шалынды.
Соған есек дəмелі болып қалған Малтабар: «Сұлтанға сəлем айт, көнбесін,
уəделі ақшамды жəрмеңкеден қайтқан жолы қолына ұстатып кетем» деп
астыртын кісі де жіберді. Ол «Шыңғыстың солқылдап қапты, тегі көп
тегеуріні шыдатпай, көніп те қалған қалпы бар» деп қайтты. Бұл үміті де
үзілгендей болған Малтабар, ендігі сенімін Шоқанға қарсы ұрыларға
жүктеп еді, ел талқысына түскен олар да тиянақты болмай шықты. Енді не
істеу керек?
«Осы жəрмеңкеде кісі өлтіргіштер бар дейді» дегенге, ол жасырын
адамдар жұмсап іздетті; біреулер табылған сияқтанды оған, көп ақшаны
Шоқанды өлтіргеннен кейін бермек боп, азымен аузын майлап еді, ретін
келтіре алмады ма, көбін артынан беруіне сенбей, азына қолын бұлғағысы
келмеді ме – ол із-тұзсыз көрінбей кетті. Содан кейін табылғандармен
«қанша бересің?», «қанша аласың?» саудасы ғана болды да, ешбір тиянаққа
келген жоқ.
«Мінезі тігін дейді, ұнатпағанын бас салып сабайды дейді, өшігіп іздеп
жүр дейді», деген қауесетпен, Малтабардың өзі, Шоқан жүрген жерге
жоламады, қапыда бірен-саран үстінен түскенде, қалың топтың арасына
тығылып қалды...
«Ақшаның алмайтыны жоқ» деген сенімдегі Малтабардың, ол құрғырға
бірінші рет өкпелеуі осы ғана. Өзінше намысы бар оның, Айжан жолынан
ақша аянар ниеті жоқ. Оны алудың реті келмеген күнде де, жолында
жолбарыстай жатып ап, тілеуінен тайдырған Шоқанның көзін жоюға, ең
кемі, атақ-абыройын кетіруге жəрдемі тисе, ақшаны қанша болса да
шашатын!..
Бұл тілеуі де күннен-күн кесіліп келеді: Шоқанның жəрмеңкеге келе
көтеріле бастаған атақ-абыройы, сазды жердің бəйтерегіңдей, күн сайын
мəуеленіп биіктеп барады! Оның не өзіне, не тамырына шабар балта көріну
түгіл естілмейді.
Малтабарға жүктеген үміті буалдырланып кеткен жау жағы, енді оның
жеке қара басын мұқатарлық күш іздеді, сонда тапқаны – қарақшы
Қожықтың өткірлігімен де, қайраттылығымен де, өжеттігімен де,
сөзуарлығымен де ел аузына іліккен, тоғыз ұлдан кейін көріп еркелеткен,
еркекшора ғып есірген «жалғызы» – Нарғыз еді, ерке аты – Нарша. Ол
ағаларына еріп ұлыққа аттанатын, солардың қатарында сойыл соғатын,
шапқан аттың құлағында ойнайтын. Өңі – сіңір қара, аласалау тарамыс
денесі тастай қатты, қара кемір шашының талдары жылқының ту
құйрығындай, ойнақшыған қап-қара көзді, қарулы, қайсар дейтін.
Бір мезетте Шоқанды, Қозған руының байы – Сəдібектің Сəркесі
шақырады деген хабар дүңк ете түсті. Шоқанды шақыруға Сəркенің
Шоқанмен тұстас, «Жамбай мырза» атанған баласы – Жамангөздің өзі
келді. Ол Шоқанға тамақ ішкізіп қана жібермей, базардың сері жігіт, сұлу
қыздарын бірге шақыру арқылы, бірер күн қызық-қызметке ойын-сауыққа
бөлемек болды. Сол оймен, Шоқанның достары түгіл дұшпандарынан
Бəубектің Мағзұмын, Медебайдың Құлғарасын, Қожықтың Текебейын,
Тілемістің Ташатын тағы сондайларды қоса шақырды.
– Ие бола аламысың? – деген əкесіне:
– Төрт момынның баласы Шоқанды қорғауда тас-түйін екенін біледі
олар, тырп ете алмайды. Егер əрекет шек болса, оларға алпыс ауыл, Қозған
– Қақсалдың да əлі келеді, – деді.
Сəркенің үй тіктірген жері, – көлденең, Есілге жақын, дау тұста «Түйе
қамыс» аталатын аумағы ат шаптырым Қарасудың жағасы еді. Суда балық
та көп, құс та көп, майқоғасы–май, сүйрігі бал татиды; қасқа, қайран,
суатына мал тұяғы батпайды, жиегі күлтелеген жібектей жасыл шалғын,
айналасы ұйпаланған шүйгін...
Шоқанның келуіне байланысты, бұл жағаға, іші жасаулы бірнеше ақ үй
тігілді. Шақырылған мезгілге Шоқан да, Ынжық балалары мен Құлғарадан
басқалары да түгел жетті. Гутковский де шақырылған еді, ол «басым
ауырдыны», сылтау ғып келмей қалды. Анығында, қашқаны – ет. Жас ет
жесе, ішіне тоқтамайды. Жамангөз Шоқанды шара барғанда,–«шіркей
шақпауына кепіл болайын, сояуларын шошайтып, солдаттарыңды ертпейақ қой, тиісті қыз-бозбала оларыңнан сескенеді де, ойын-сауығының сиқы
болмайды» деген. Жəне бір өтініші: «Қазақы киімдерін, бар деп есітем,
мынау үстіңдегі тылтиған солдат киімін тастап, қазақша киініп кел!»
Сол сөздерге құлақ асқан Шоқан, қазақша киінді де, қасына:
Шыңғыстың кенже қарындасы – Үкіні алған Шөбектің Сердалысын,
нағашысы,– Мұсаның өзі келмей, «сен бар» деп жұмсаған баласы –
Садуақасты, Сасық байдың шешен баласы – Мырзабекті ертіп келді.
Шоқан келе, ойын-сауық басталып кетті. «Жастар, өздерің бірыңғай
болыңдар» деп Шоқанның сəлемін алғаннан кейін, Жамангөздің қонақтар
түскен үйіне Сəрке де, ол құралыптылар да жолаған жоқ.
Шақырылған қыз-бозбала үсті-үстіне келіп жатты. Олар, əрине
«пəленше-екен, түгенше-екен» деген атақтылардың ғана балалары.
Былайғыларды жан-жақтағы алысқа қойылған тосқауылдар жолатпайды...
Жұрттың басы құрала келе, қандай кең кигіз үй болса да сыймайтын
болды. Күн ырайы сол бір тұста жылы да, ашық та еді. Жиналған
көпшіліктен кет дері жоғын көрген Жамангөз, мəжілістің көл жағасында
өтуін ұсынды. Жастар оған ризаласқаннан кейін, ауыл адамдары төсеніш
тасымақ болып еді:
– Бұл араның қалың бетегесі, мамық бөстекке бергісіз екен; соның
үстіне отырамыз, – деп Шоқан алдыртпады.
Мəжіліс қыза берген шақта, сол тұсқа таяу, көктемде таситын суы шілде
туа құрғап қалатын өн-бойына қалың қоғажай өсетін сайдан үш салтты
қылт ете қалды. Сол шақта əлде не ақын, əлде не қызық жырды айтып,
көпшіліктің көңілін ұйытқандықтан салттыларды абайламады.
Олар: Қожықтың Нарғызы, тетелес ағасы – Қанғожа, қалыңын төлеген,
бірақ əлі үйленбеген күйеуі, – Медебайдың Құлғарасы еді. Бəрі де
мойындарына садақ асынған, белдеріне қылыш байлаған, оқшантайлары
жебеге сірескен, ерлерінің қасына шоқпар ілген, бастарына – дулыға,
үстеріне шығыршықты сауыт киген, қамшылары жуан қарулылар.
Қаннен қаперсіз отырған жұрт, оларды қастарына жақындап қалған
аттар дүбірінен аңғарды да, түрлерінен түршіге қалды, əсіресе, Қожық
балалары екенін танығандар.
Мəжілістің қызығына батқан Шоқан, таялып келген қарулы салттыларға
мəн бергенмен, ақынның жырын да қимай, айта беруін өтініп еді, əлдекім
салттылардың кімдер екенін құлағына сыбырлағанда, ет жүрегі сескеніп,
көппен бірге орнынан түрегелді.
– Шыңғыстың Шоқаны деген қайсының? – деді Нарғыз, кескін жəне
киім жобасынан оны шамалай тұра, əдейі:
– Мен! – деді Нарғыздың атынан да, қылық-мінездерінен де хабары бар
Шоқан, сөз əлпетін байқап алғанша білмеген бола тұрғысы кеп.
– Ə-ə... Жақсы!.. Өте жақсы! – деді, Шоқанның түр-тұлғасы көңіліне
ұнай қалған Нарғыз, атын тебіне жақындап,– «Мақаштың Қожығы деген
кісіні біледі» деп естіген ек, мен соның қызымын... Атым – Нарғыз...
– Ə-ə...
– Жақсыны көрмек үшін» дейді. «Шыңғыстың жақсы туған бір баласы
бар» деген соң, «өзі дүниенің оқуын тауысқан» деген соң, əдейі көруге
келдің оны сөкпессің.
– Неге сөгем?
– Қожықта тоғыз ұл бар, олардан туғандарды қосқанда еркек кіндіктіміз
– он жеті. Сенімен теңдесуге жарайтындары да аз емес. солар келмей,
менің неге келіп тұрғанымды білемісің?
– Қайдам...
– «Қожық тұқымын мұрнынан тізіп айдап əкетеді» дегеннен қорқып!..
– Өзің қалай келдің, онда?
– Сені «орыс болып кетті» деп естіп, «орыс ұрғашыны сыйлайды» деген
соң...
Бұл əзіл-оспақты Жамангөз бөліп жіберді.
– Əу, бикеш, – деді ол Нарғызға, – жүзіңе танық болғанмен, атыңа қанық
ек. «Əзілің жарасса атаңмен ойна» депті. Шоқанмен екеуін, жақсы əзіл
бастадыңдар. Ендігі сөзді аттан түсіп, алқа-қотан отырып кеңессеңдер
қайтеді?
– Маған ат үсті де жетеді...
– Дəм бар, Шоқанмен табақтас болып сыбағаңды же!..
– Сыбағамды жеп болсам сенен. Шоқанға қарап: – кем Қожық,
(Жамангөзді қолымен нұсқап) бұның «сегіз мың жылқылы Сəдібек»
атанған бабасымен ерегісіп, сегіз жүз жылқысын тапа-тал түсте отарынан
айдап ап сіңіріп кеткен. – Рас па, Жамангөз?
– Солай болған деседі, – деді Жамангөз, болған істен тана алмай.
– Сыбағама жете ме, сол? – деді Нарғыз Шоқанға қайнаңдай қарап.
– Көбірек те сияқты, – деді Шоқан Нарғыздың өрлігіне іштей риза
болғандай.
– Оны айтсаң, – деді Нарғыз өршеленіп, сенің қайынағаң Бағаналы
Ерден, əкесі Сандыбайға жер күңіренте ас беріп, нөкерімен барған əкемді
лайықты үйге түсірмей, өкпелеген əкем желісін қиып, тапа-тал түсте сауын
биелерін зырылдауық тартып айдай жөнелткен. Сонда қумақ болған
Ерденге шешесі Сары бəйбіше: «Ол жасанған жау, саған алдырмайды жəне
қалың қопаның қабанына ұқсаған түрі жаман, маңайласаң жарып тастайды,
оған сен емес, мен барайын» деп «Сағым сары» аталатын екпіні ұшқан
құсты шалатын жорғасымен жеткен екен де, ағып өтіп, алдыңдағы бір
төбеде атынан түсіп тосқан екен; бəйбішені таныған əкем «неге келді екен,
білейін» деп барады, Е онда, бəйбіше əкемнің сəлемін алмай: «Əй, Қожық,
аңнан туып па ең, адамнан туып па ең?» –деген де, əкем «жеңдің, бəйбіше!»
деп жылқысын қайырған екен; бəйбіше əкемді ерте барып, «Ерденнің
айыбы» деп, ақ отаулы қыз, айғыр үйір жылқы берген екен. – Рас па,
əлеумет?
– Рас, – десті бірнеше адам.
– Маған неге айтып тұрсың, бұларды? – деді Шоқан.
– Сол Ерденнің жыл сайын құрсағы құрғамай балалай беретің жуан
бөксе, жалқаяқ семіз сары бəйбіше боларлық қызын алмай, бір күңіңді
алады деп естідім, рас па?
Шоқан үндемей қалды.
– Ол өзіңнің жұмысың, – деді Нарғыз, – мен өз жұмысымды айтам да,
өзімше қайтам.
– Иə?..
– Сені əкеме өш деп естідім. Ұры емес ол, барымташы. Оған үйреткен –
өз ағаң Кенесары. Ол ағаңның қырғыздар кескен басының қу сүйегі
Омбыда, өз қолыңда деп есітем... Сен де өшіктіре берме жұртты. «Иттің
иесі болса, түлкінің тəңірісі бар» деген. Бізде ел-жұрт бар. Екіталайда бізге
де қабырғасы қайысатындар аз емес. Оларды айтпағанда, Мақаштың
кіндігінен жаралғандар да кегін жібермейді. Қыз екеш – қыз мен де мына
қаруларыммен қанға қан қайтара алам! – деп, Нарғыз мойнына асынған
садағын суыра берді.
«Өзіне ата ма» деген қауіппен шегіншектеген Шоқанды,
қасындағылардың кейбірі садақтан жасқанғанмен, кейбірі қоршай қойды,
тасадағы Тоқбет те мылтығын оңтайлай бастады.
Нарғыз иығынан жылдам қимылмен садақты сыпырды да, оқшантайдан
бір оқты суырып, түйенің мойнақ қайысынан көрген сірестің орта тұсына
айырынан қадап, үзеңгіден суырған сол аяғын, бүккен тізесін ердің қасына
тірей оқ қадаған сіресті оң қолымен мықшия кері тартқанда, садақтың
қыртысын еменнен жасалған сауыры доғадай иіле қалды. Сол қалпымен, ет
асылған жер-ошақты төңіректеген тазы итті нысанаға алып, тартып кеп
жібергенде, ысылдай ұшқан ұзын оқтың жебесі, иттің қос өкпесінен кірш
ете түсті. Қаңқ етіп, оршып түскен бейғам иттің шамасы, бетімен лағып,
бес-алты адымдай жерге баруға ғана жетті де, омақаса құлады. Тегі, жебе
жанды жеріне терең қадалу керек. өлер алдында аяқтарын тырбаңдатудан
басқа қимылға шамасы келмеді. Аздан кейін сұлық бола қалды. Иттің иесі
тазысына оқ тие:
– Ойбай-ай, енді қайтейін!..– деп тұра жүгірді де, иті өле ашуға
булыққан кескінмен бері оралын, Нарғызға бірдеме деу бейнесін
көрсеткенде:
– Əй кет былай! – деді, əлгінде қауіптеніп жасқанған, Нарғыз итті
атқанда мергендігіне сүйсінген Шоқан, қоршаған топ ішінен суырыла
шығып:
– Аттық итім еді... – деген ит иесіне: Түйелік болса да мен төлейін, –
деді. Келе ғой, – деді ит иесіне Нарғыз, айбарлы кескінмен оқшантайынан
тағы бір оғын суыруға оңтайланып, – тамұққа өзіңді де итіңнің артынан
жөнелтейін!..
«Шынында да сөйтер!» деп қорыққан ит иесі, қалың топтың ішіне
тығыла берді.
– Біздің оқ осылай тиеді! – деді ол Шоқанға масаттана қарайды,
– Жарайсың! – деді Шоқан.
– Ал енді қылышымның қимылын көрсетейін бе?
– Көрсет.
– Қолыңа ораған ағың жібек пе?
– Иə,
– Бері əкел!
Шоқан, «оны қайтесің?» деместен, жұқа жібек шарфын мойнынан
суырды да:
– Бер анау қызға! – деді серігіне.
– Мынаған деді Нарғыз, ағасы Қанғожаны нұсқап. Ол алды да, теке
мүйізінен күміспен нақыштап жасаған шақшысын бір бұрышына түйді.
Нарғыз сол жағына асқан қайқы ауыр қылышын қынабынан суыра берді.
Қанғожаның Шоқан берген шарфтың бұрышына шақша түюі, жұқа
шүберек биік ұшсын дегені. Осылай істеу оның дағдысы. Ол
қарындасының:
– Ал, ат аспанға! – деген бұйрығымен, уысына жентектеген шарфты
жоғары қарай сілтеп кеп жіберді. Шамалы жерден төмендеп, кеулеген
желден желбіреп келе жатқан жұқа жібекті, төбесіне жақындай орта тұсын
ала, Нарғыз қылышпен тартып кеп қалды... Қылыш шүберекті қақ айыр
оның төнген жұрт, жерге түскенде ғана көрді.
– О, ғажап! – деп қалды жұрт бір ауыздан. Оларға Шоқанның да үні
қосылды.
– Біздің қылыш осылай қырқады! – деді Нарғыз, масаттана түсіп.
– Рас!..
– Ал, кеттік! – деді ол серіктеріне.
Асқа қаратудан күдер үзген Жамангөз:
– Қыз-ойнақ кешке болады, алтыбақан құрылады, кел! – деді, кетуге
атының басын бұра берген Нарғызға.
– Егер Шоқан менімен қатар отырса! – деді Нарғыз.
– Отырам! – деді Шоқан.
Нарғыз да, серіктері де аттарын тебіне жөнеліп, ілезде терең сайға жоқ
болды.
– Келмейді, – деді біреулер.
– Келеді, – деді Шоқан.
Қазақтан бұндай қыз шығуы Шоқанның өңі түгіл түсіне кірмеген. Бұл не
ғажап көрініс?! Қарасу жағасына кешке «алтыбақан» құрылып, дəстүрлі
ойындар жүріп жатты. «Қалада өскен тік бақай» дегенмен, қазақы
ойындарды білуде Шоқан ауылдың байырғы жігіттерінен кем емес екен.
Оның кемдіктері: домбыраны шерте білмейді, қазақ əндерінің бірталайын
білгенмен, айтуға даусының нашарлығынан қорғанады.
Ойын қызып жатқан шақта, өзге дүниені ұмытқан қыз-бозбаланың
біреуінің де есіне Нарғыз кірген жоқ. Оны ойынға қайтып оралады деп
ешкім ойлаған жоқ. Тек оның қара қабыланның қаншығына ұқсаған түртұрпаты Шоқанға ғана ара-тұра елестеп, əлгі жоқ болып кеткен сайын
қараңғы түнде бірде адам, бірде аң бейнесінде қараңдап келе жатқан
сияқтанды; бірақ ол Нарғыздың «келем» деген сөзін кекесінге, я қылжаққа
жорып, орала қояр деген жоқ...
Бір кезде сай жақтан шырқыраған, дүбірлеген дыбыстар естіле қалды.
Ойыншылар оған алаңдай бастағанда, екі салт елең етті. «Нарғыз болар
ма?!»
Алтыбақанға таяна, салттының біреуі атынан қарғын түсті де,
екіншісіне, «мə ұста атты!» деп шылбырын ұсынды.
Əйел даусы!..
«Бұл, əрине, Нарғыз!..»
Сол екен. Қасындағысы Құлғара.
– Неге ақырдыңдар? – деді ол топқа жақындай, – Шоқан қайда?
– Мұндамын!..
– Сертіңе сен жетсең, мен жеттім. Кəне, отырамыз ба əткеншекке қатар?
– Отырамыз!..
– Кел, ендеше!..
Шоқанды қолтықтап алды да, əткеншектің доңғалана салбырап тұрған
үш арқанының оң жақтағысына таяна беpiп бойы жетер жоғарыдан жіпке
секіріп мініп:
– Ал, мырза, сен қайтесің? – деді Шоқанға.
– Қыз қарғыған биікке мен де қарғи алам...
– Ендеше, кел!..
Шоқан да қарғып, Нарғыздың қасына отырды. Қарсы жаққа да бір қыз,
бір бозбала отырды. Төртеуі орта арқанға аяқтарын тіреген кезде,
əлдекімдердің күшті қолдары шайқаған əткеншек ерсілі-қарсылы ырғала,
аспандай жөнелді...
Нарғыз сол қолымен арқаннан ұстады да, оң қолымен Шоқанның аш
белін қаусырып алды. Əдейі ме, əлде екпінді шайқаудан құлармын деп
қорқа ма, Шоқанға кенедей жабысып, белін қатты қысады: жаратылысы
солай ма, əлде қызыққа қызынуы ма, денесінің ыстық лебі, Шоқанның
жабысқан жағын бусандырып барады...
Бала кезінде теуіп, одан кейін ұмытып кеткен əткеншекке шыдау,
Шоқанға алғаш ете қиынға соқты. Арқандарды ырғаушы жігіттердің
қолдары қарулы ма, əлде екпіндеп алған қимыл, физиканың үдеу заңына
бағынуы ма, бірден қатты шайқалған əткеншек жоғары көтерілгенде, сол
күні аспанда жиі жылтырай қалған жұлдыздардың қалың ішіне үңгігендей,
төмен құлдырағанда, жеті қабат жер астына түсіп кеткендей əсер берді.
Шоқанның басы айналып, есінен танғандай, жүрегі өрекпіп құсқысы
келгендей болды...
Бірақ құспады ол. Төңіректі қоршаушыларға да, ырғаушыларға да,
қасында қадала жабысқан Нарғызға да шала-шарпы есімен сыр бермеуге
тырысты, өйтуді намыс көрді. Мінген қыл арқанның таңын қылыштай
қиып бара жатумен ол сонда ғана сезді. Намысына тырысқан Шоқан оған
да шыдап бақты, əткеншек тоқтамай, дыбыс бермеуге бекінді.
Басында, Шоқанды «қалай шыдар екен» дегендей, əткеншекті қатты
ырғаған қарулы жігіттер біраздан кейін шыдауына көзі жеткенде бəсеңдете
ақырын ырғады. Таңын қыл арқанның қиюын ұмытып кеткен Шоқан,
төңірегін сабырмен шолуға кірісті. Сол кезде манадан бергі жарық ай да
көкжиекке жасырынып, жұлдызы жыпырлаған аспан түнере, жер беті
қарауыта қалған еді. Шоқанға кең даланың сол кездегі келбеті Гетенің
«Фауст» аталатын драмалық поэмасындағы «Вальпургия түніне», немесе
Гогольдің Май түні» аталатын хикая поэмасына ұқсап кетті. «Екеуінің
қайсысына көбірек ұқсайды?» дегенде, «Валъпургиядан» гөрі, «Май
түніне» жуықтау сияқты, өйткені, «Вальпургия» жын-шайтандардың
сауығы, «Май түні» адамдар сауығы; бірақ, мына қазақ даласында болып
жатқан сиқырлы көрініс «Май түнінен» де өзгеше. «Май түні» тоғайлы
Днепр жағасында өтіп жатқан кешті сипаттаса, Атбасар даласындағы түн:
ормансыз, таусыз, өзені, көлдері жырақ, ұшы-қиырына көңіл болмаса, көз
жетпейтін жап-жалпақ, теп-тегіс бұйратты шөл далада етіп жатыр. Бұның
да тылсымы күңгірлей сөйлеп тұрған, сыры сан алуан құлпырып тұрған,
тек өзіне тəуелді сиқырлы көрінісі бар!..
Гете мен Гогольдің поэмаларын аузының суы құри қызыға оқыған
Шоқанның, олардай ғажап суреттер қазақ даласынан да кездесуі, ояудағы
есіне түгіл, ұйқыдағы түсіне де кірген жоқ-ты.
Атбасар даласының бүгінгі түндегі сиқырлы көрінісі де ғажайып: жанжақта жыпырлай жалындаған есепсіз көп от, кең даланың өн бойына тұтас
жайылып жатқан сияқты. Олардың қалыңдығы аспандағы жиі жұлдыздан
бетер!..
Кең даланы кернеген əн бір-біріне ұласа, тұтасып кеткен. Оған, базарға
айдалып, үйірінен айрылған малдардың, қалың жиналған базаршылардың
мазасы кеткен аңдар мен құстардың, шырылдаған шегірткелердің
дыбыстары қосылып, адам мен хайуанат əлемі тамаша бір ансамбльдің
артистеріне айналғандай!.. Не деген ғажап көрініс, не деген ғажап үндер!..
Шіркін, осындай көркемдік пен келісімділікті кемеліне келтіре суреттей
алатын Гетелер мен Гогольдер қазақтан да шықса!..
Нарғыз келгенше, жиналған жастардың алтыбақанға деген қарығы
басылып қалған еді, сондықтан Нарғыз бен Шоқаннан кейін тебуге
құмарлар табылмай, ойынның өзге түрлері басталып кетті. Солардың бірі,–
Арғынның «Алтай», «Қарпық» аталатын руларынан басқа елде сирек
ұшырасатын «татулық» ойыны. Оның мəні: өзге ойындар бітуге таянған
шақта, осы ойынды басқарушы «хан», ойынның барлық қызметін
жұптанып көрген қыздар мен боз-балаларды «енді татулық ойындар» деп,
«уəзірлеріне» бұйрық беріп, жұп-жұбымен кең далаға бытыратып
жібереді...
Осы ойын басталғанда, «кетеміз» деп Нарғыз құлшынды да, ондай
ойынды көрмек түгіл естімеген Шоқан, көпшіліктен қымсынып
тартыншақтанды. Бірақ, «хан» əмірі орындалып, «уəзірлер» екеуің
алысырақ тұстағы қалың шидің арасына айдап салды.
Жұрттан оңашалана, сөзді Нарғыз бастап кетті:
– Арғы атаң Абылайдың он бес қатыны, отыз ұлы, қызы болыпты деп
есітеміз, – деді ол. – Бергі атаң Уəліде жеті қатын бопты дейді...
– Олар неге қажет болды саған? – деді Шоқан кенет кеңеске елеңдеп.
– Мəні бар. Тыңда!..
– Тыңдадық...– деді Шоқан, ар жағын естігісі кеп.
– Шешең Зейнеп əкеңнен мықты шығып, қос қатынға қолын жеткізбеген
дейді...
– Рас...
– Сонысына қарамай, əкең саған толып жатқан жерден қыз атастырып
қойған дейді...
– Мəселен?
– Тобыл бойының аға сұлтаны – Жантөренің Ахметінің, Обаған
бойындағы Сибанның байы – Өздембайдың Өсібінің, Бағаналы
Сандыбайдың Ерденінің...
Қайдан естідің бұларды?
Жұрт естігенді мен естімей не бопты? Оларды азсынсаң, Омбыдағы
жанаралдың жиенін де алады деген қауесет те бар. Қайсысын қашан алушы
едің олардың?
– Бəрі де бос сөз...
– «Күңіңе үйленеді» деген ше? – деді Нарғыз, бетіне бұрыла қарап.
Шоқан үндей алмай қалды.
– Оны «көрікті қыз» деседі. Бірақ, күң ғой ол? Сен хан тұқымысың ғой
жəне орыс əпесері. Əкеңмен арпалыста көрінесің. Сенен гөрі оның іргесі
берігірек қой!.. Түптегенде ол жеңеді.
– Оны көре жатарсың, – деді Шоқан. – Сонда маған айтқың келгені не?
– Орысыңды білмеймін. Анау қыздардың үшеуін де көрдім. Олар баланы
төпеп таба беретін сал бөкселер. Ep ic– ер, серіге–сері боларлық біреуі жоқ.
– Ондайлар қайдан табылады? – деді Шоқан қуланып.
– Іздесе неге табылмасын. Ел ғой, – деді Нарғыз салмақпен.
– «Тапқаным – өзің десем қайтер ең?» – деді Шоқан құйқылжыған
дауыспен.
– Мен айта қалғандай-ақ қатын болар ем саған, – деді Нарғыз демін ауыр
алып. – Бірақ, ол болмайтын іс.
– Неге? – деді Шоқан қылжақтаған дауыспен.
– Басы байланған мал, ешқайда кете алмайды, мен – солмын.
– Түсінбедім.
– Түсінбесең, мана күндіз де, əлгінде де солбырайып қасыма еріп жүрген
сөмпек қара, қалыңымды түгел төлеп қойған күйеуім; ол,– өзің менің
əкеммен қоса ұстағалы жүрген атақты Медебай батырдың жалғыз баласы –
Құлғара!..
– А-а-а...– деп Шоқан ойланып қалған қалпын көрсетті.
– Тəңірінің бұйрығы солай болды! – деді Нарғыз демін соза алып.
– Сол бұйрықты бұзса қайтер еді?
– Қалай?!..
– Орыс заңымен.
– Ол – орыс заңы. Қазақ, заңы басқа.
– Ол да күшті заң!
– Əй, Шоқан, Шоқан! – деді Нарғыз басын шайқап, – қанша ақылдымын,
білімдімін дегеніңмен, əлі талқыны аз көрген қайыссың ғой. Бəрі де оңай
көрінеді саған, алабұртқан албырт бетіңде!.. «Бекіре балықтың тұмсығы
тасқа тимей қайтпайды» дегендей, тасты сүзбей қайтпайсың ғой, сен бұл
бетіңнен!..
«Мынау бір ағып тұрған данышпан ғой!» деп ойлап қалған Шоқан сөзін
бөліп:
– Осынша кең ой, мына жұдырықтай басыңның тар сүйегіне қалай
сыйып тұр! – деді.
– Мені қойшы, тəйірі, – деді, ойының жалғасынан жаңылмай тұрған
Нарғыз, – əкенің оң жағында далдаңдап жүргенмен, «байтал шауып бəйге
алмайды» дегендей, қанша ұзаққа шабар дейсің. Біреудің босағасына қатын
боп кірген соң-ақ өзге қазақ қызы сияқты, менің де барар жер, басар тауым
– от басы, ошақ қасы ғана болады. Содан кейін «қатын қайраттанса, қазан
қайнатадының» кебін кием!
– О, ақылдым! – деді Шоқан, даусын соза, Нарғызды құшақтай ап орыс
риза болған адамын сүйеді. Сені сүюге бола ма?
– Ол – орыс, мен – қазақ. Қазақ қызы жаласып-жұқтасуды жек көреді.
– Қыз бозбалалар неге сүйіседі ендеше?
– Олар менен басқалар...
Шоқанға сөз таусылып қалған сияқтанды. Енді кері қайтқаннан басқа
ештеңе жоқ.
Кейін қайтқанда екеуі де бірнеше қадам аттағанша үндеспеді. Ойы
«дəуде болса, əкесі жайында жүрген болар» дегенге тоқыраған Шоқан:
- Нарғыз! – деді топқа таяна.
- Əу.
- Бір сертке тұра аламысың?
- Қандай?
– Əкең мен ағаларыңның ұрлық-зорлығын қойғыза аламысың?
– Қайдам!
– Мына қалпыңмен қойғыза алуға күшің жетеді.
– Сонда?
– Ешкімнің тие алмауына мен кепіл болар ем.
– Қалай?
– Омбыға жиналған көрсету қағаздарды түгелімен ермер едім де, іздерін
тып-типыл қылар ем.
– Қолыңнан келе ме осы?
– Келеді. Өйткені, қағаз атаулы менің қолымда.
– Рас қой? – деді Нарғыз, қуанышты үнмен, жүрістен бөгеліп қарсымақарсы тұра қап.
– Рас!
– Ендеше...– деп Шоқанды бассалып құшақтады да, ернін ерніне қатты
жапсыра, құшырланып сүйді. Лебі оттай екен. Көзінен сорғалаған
тамшылар, еңкейе құшақтаған Шоқанның бетін жыбырлата шайып кетті...
ӨНЕР ӨРІНДЕ
«Жүрген аяққа жөргем ілінеді» дегендей, бұл сапарын жүлделі жолға
санаған Шоқан, тағы бір табысқа бөлене қалды: Атбасар жəрмеңкесі
тиыштықпен тарар алдында келушілер мен тұрған халық бірлесіп, той
тарқар жасауға келісті. Онда, өзге ойындармен қатар ат шабыс пен палуан
күресі болмақ, екеуінің де бəйгесі – залог, ол – əркім қалаған атына да,
палуанына да бəсекелесіп мал я ақша тігу; бұл – қазақ, даласына қазақорыстар əкелген салт; олар үлкенді-кішілі жəрмеңкелердің бəрінде де бұл
салтын қолданбай қойған емес.
Бəсекеде залогке жиналған көп мал, көп ақшадан жиырма жүйрік пен он
пар палуанға бəйге тігілді. Аттар Атбасардан отыз-қырық шақырымдағы
Терісаққан өзенінің Есілге құйылатын сағасынан шабылмақ болды,
жарысқа жүзден астам ат кетті.
Күрес Жабай мен Керегетас өзендерінің түйіскен тұсындағы кең