Аққан жұлдыз - 22

Тұнғатар тəуір жігіт болып өседі де, Үкімен тұз – еңбегі жарасып, оң
жақта қалың ойнайды. Осындай жарастықты көңілдердің арасына Сартай
тікендей қадалмақ болады. Қыз оған көнбейді. Ақыры насырға шауып,
ұзатып əкеткен Үкіні Сартай қалың қолмен барып Тұнғатардан тартып
əкетеді. Сартайды Айғаным жақтайды. Тұнғатардың амалы құриды. Сол
кезде, Айғанымға қарсы Кенесары көтеріле қап, Тұнғатар соның қолына
қосылады да, Айғаным ауылын бірге шабысып, тұтқында отырған Үкіні
тартып əкетеді.
Түнғатар мен Үкі сол кеткеннен кетіп, Кенесары қолы қырғыздардан
тас-талқан болғанша бірге жүреді де, арпалыста Түнғатар қаза тауып, бетбетімен қашқан кенесарышыларға еріп Үкі де қашады.
Жолшыбай ауыр азап көрген ол, туған өлкесі - Көкшетауға арып-ашып
əлденеше жылда əрең жетеді. Сонда естісе, Тұнғатарға өшіккен
айғанымшылдар, ағасына ермей елде қап, əлдене байдың жылқысын бағып
жүрген жігіт - Таңатарды, «ұрлаған көп жылқымен қолға түсті» деген
жаламен итжеккенге жер аударады. Хан тұқымынан қорыққан туыстары
Үкіні қабылдау орнына қуады. Ел ақтап тіленші болудан басқа амалы жоқ
Үкі, қайыр сұрап қаңғырып жүріп, «Қаңғырған» аталатын балықшылар
мекеніне жетеді. Сонда, əлдебір шалға отасып, аз жылда онысы еледі де
жесір қалады, бірақ жасы да жетіп қалғандықтан, басқа барар жері
болмағандықтан, балық кəсібінде қалып қояды. Балықшылар оны
қумайды...
Үкінің жайы осы. Ал, Таңатар ше?
Итжеккенде көп жыл жүрген, ауыр бейнеттерге ұшыраған ол, Сібірге
қара шаш, қара барады да, ақ бурыл сақал-мұртпен қайтады. Бірақ, қайда?
Естуінше, туған елі əлі де Айғаным тұқымының қарамағында ..
Ол өзімен көп жыл бейнеттес, дəмдес болған бір татарға еріп,
«Қаңғырғанға» келеді. Сонда жеңгесі – Үкімен табысады. Сонда өзінен
гөрі жасырақ бір жұмысшы, жесір əйелмен көңіл қосып үйленеді...содан,
бүгін шілдеханасы болып жатқан перзент көреді...
Бұл əңгімелердің бəрі балықтың пісуіне, желініп бітуіне жетті.
– Хан тұқымының қанына жеруім сондықтан, – деп қайырды Таңатар
əңгімесін – «Құдай қолымды қашан жеткізер екен?» деген арманда жүрген
шағымда, бірінші болып сен іліге қалдың, мырзам. Іңірде жұрт сені қамап
тұрғанда, мен нақ ту сыртыңда едім, оң жақ уысымда жұдырықтай жұмыр
темір бар еді, сонымен қарақұстан періп жіберсем, сеспей қатар едің.
Ажалың жоқ екен, шырағым. Бір жағынан – «бала ғой, бұның жазығы не?»
деп аяп, екінші жағынан, – «қасқырдың өзі не, бөлтірігі не?.. Бəрі де
қаскүнемдер, көзін жойсаң сауап табасың» деп өшігіп, сабырды ашу жеңе
бастап, «ə, қайтем аяп?» деп, құлашымды көтеруге ыңғайланғанда,
Кераланың келе қалғаны!.. Бұл мекендегі балықшылардың пайғамбары да
сол, шадияры да сол.
– Соның өзі кім? – деді Шоқан.
– Ол ұзақ кеңес, мырзам. Қайтқанда қайық үстінде айтармын ол кеңесті.
Əзірге өз көңілімді аяқтайын. Сенің де, əкеңнің де жаны сол Кераланың
бұйрығымен қалды, əйтпегенде, түтіп жейтін еді, сендерді балықшылар.
– Неге?
– Олардың арасында хан тұқымдарының, əсіресе сенің əкеңнің тістері
мен тырнақтары тигендер толып жатыр, ауыр жаралылары аз емес.
– Бұрын неге алмаған ол кектерін?
– Қолдары жетпеді.
– Енді ше?
– Қазір əкеңнен оңай жем бар ма оларға?
– Неге оңай?
– Қызметінен қашып келе жатқан жоқ па, барар жер, басар тауы болмай.
– Оны кімнен естідіңдер?
– Жер-көктің бəрі шулап жүр солай деп.
– Тоқта, бала! – деді тағы да бірдеме айтуға ыңғайлана бастаған
Шоқанды Таңатар бөгеп, – баяндап келе жатқан жөнімнен бұрып жібердің
ғой, тілмарсып. Арт жағын айтайын.
Шоқан үндемеді.
– Сонымен, – деді Таңатар, – «қап, құдай-ай, сəті түскен жерде
Кераланың келе қалуын көрдің бе?!» деген ызамен қосыма қайттым.
Сендерді қоршаған топта, өзің көрген əнші жеңгем – Үкі де бар еді. Қосқа
келе жатып ол да өкінішін айтады...
– Не деп?
– «Шыңғыстың қарның балық аршитын семсермен есіп жіберуге
таянған шақта, Керала бөгет болды» деп. Енді, ар жағын тыңда: мана сені
қоста көргенде, жыным тағы да ұстай қап, «бəлем, қолға түстің бе тағы?»
деп кіжіне бастасам, нəрестем қолыңда тұр! Сонда ойыма кеп кетті, «жасы біраз қалқыңқы болғанмен, бұл да біреудің нəрестесі ғой, қайтем
тиіп?» деген сөз. Тағы да тартына қалдым. Оның үстіне, өз атыңды балама
қостың. Хан тұқымы, қанын, бұзық болғанмен өскен атанын, баласы ең.
Атын қойған нəрестем, -Жасым егде тартқанда көрген жалғызым еді,
атадан мен де жалғыз, ол да жалғыз, сондықтан сенің атыңды ырым көрдім,
шырағым.
– Шоқаның өмірлі, бақытты болсын! – деді Шоқан.
– Əумин, айтқаның келсін! – деп Таңатар жылап жіберді.
– Сонымен, – деді ол көзінен омырауына сорғалаған жасты сүртпей,
ықылық ата сөйлеп, – менің хан тұқымына деген кегім бітті. Басында да
өшіктірген өздерің, əйтпесе, мен қиянаттың кісісімін бе? Ағам Тұнғатар да
солай еді. Жақсыларға жанасып сауық құрғаннан басқаны білмейтін еді,
хан тұқымы оны анадай қылды. Менің түрім мынау, – деді Тақатар үстібасын көрсетіп, жасын сүртіп, – «үрерге – ит, сығарға – бит жоқ» дейтін
кісің менмін. Балық болмаса аштан өлетін қалпым бар. Мен ғана емес,
балықшылардың бəрі де. Нəсіпті көлден тілеп, «аштан өлмей, көштен
қалмай» дегеннің кебін киіп жүріп жатырмыз шырағым. Ендігі тілегім, –
өзің атын қойған сəбиім. Тəңірі, ылайымда, мен көрмеген жақсылықты
соған көрсетсін.
– Əумин! – деді Шоқан.
Əңгіменің орта тұсында, аспанды əлгінде түгел қоршап алған бұлттың
теріскей жақ кебесі сөгіліп, ақ – таңлақ қылаңдай қалған еді. Əңгіме
аяқтала, сол қылаң сібірлей бастаған таңға тұтасты.
– Ал, мырзам, – деді сол кезде, бақырдан үлкен жау-жапырақтың үстіне
төгілген, жидіп піскен балықтар желініп болған шақта, – таң белгі бере
бастады. Енді кейін оралайық.
– Мақұл, – деді Шоқан.
– Балыққа тойдың ба, өзің?
– Өлердей. Əсіресе, сіздің, ықласыңызға, Таңатар аға. Шынымды
айтсам, сіз кеңесіңізді аяқтап, «хан тұқымына өшпенділіктен бездім»
дегенге дейін сенгем жоқ, сізге. Секунд сайын ажал күттім сізден. Əсіресе,
көл үстінде. Сонда мені қаға салсаңыз, кім біліп жатыр?..
– Мысалы, анау бақырды мойныңа байлап, – деді Таңатар, Шоқанның
сөзін бөліп, балық асқан бақырды қолымен нұсқап, – ауыр бақыр ол.
Сонымен су түбіне кетер едің де, балықтарға жем болар ең.
– Ет жей ме, олар? – деді, көңілінде «сондай да ниеті болған екен ғой,
əйтпесе айтпас еді бұл сөзді» деп ойлап.
– Балықтың жемейтіні болмайды. Ол да құлқынның құлы –
жануарлардың бірі емес пе? Өңешінен өткеннің бəрі де тамақ оған.
Таңатардан енді қастық күтпеген, оның сөзіне мейлінше сенген Шоқан,
қорқуды қойып, еркінсіп алды да:
– Өлтіруге орын көп көрінеді ғой, бұл маңайда. Мысалы, осы арада
өлтіріп, бір шұқырға тыға салсаңыз кім біліп жатыр, – деді.
– Əрине, – деді Таңатар, – сөзім сөз, менен енді қастық күтпе. Қолымнан
келерім болмағанмен, мен сенің өмірлік досыңмын, шырағым.
– Мен де, аға!..
Екеуі қол алысты да, бақырды қолдаса ұстап көлге беттеді. «Не деген
жақсы адам еді!» деп ойлады Шоқан.
Осы сəтте, көлдің арғы шетінде, төңкерілген қайықтың үстінде Шыңғыс
пен Курагин да балық жеп отырды.
Курагинның түр-тұлғасын Шыңғыс енді ғана айқын көріп отыр. Омбыда
оқып жүрген шағында, əлдеқайдан аңдар паркі келіп, соларды
тамашалағанда, Шыңғыстың көзін арыстанның арланы ерекше тартқан еді.
Сонда оның мойын мен бет бітімі, сақал-шашы жалбыраған, жалпақ
кескінді. алып адамға ұқсап кеткен. Мынау Курагинның келбеті аумаған
сол!.. Табандары мен алақандары да соған тартқан жап-жалпақ
кеспелтектей. Денесі де сол сияқты: төсі кең« қарыны тартыңқы. Естуінше,
арыстан қашып бара жатқан құланды қуып жетіп, сол алақанымен ту
сыртынан салып жіберсе, белдемесі үзіліп кетеді - мыс. Олай болса, түнде
күркеде отырып, Курагин мына алақанымен Шыңғысты жақтан пергенде,
бас сүйегі қирап кетпей не жаны қалған?!.. Сондай ойдағы Шыңғыс, күш
шамасын білгісі кеп сұрау берсе, - жиырма бес, отыз пұттық салмақтарды
еркін көтеріп əкетеді екен! «Мықты еден!» деп қояды Шыңғыс ішінен.
Денесіне қарай Курагинның ас жеуі де жойқын екен. Түнде əрі көмескі
сəуледен, əрі арақтың əлегінен байқамапты. Енді көрсе, бетін жауып
əкелген бақырдан жылы балықтарды уыстай қамтып, қомағайлана асайды.
Жеуі тіпті жылдам, бір ұртынан кірген тұтас балықтың сүйегі екінші
ұртынан ілезде шығып жатады. Шыңғыс бірін жегенше, ол балықтың оның
жейді! Не деген балық жегіш адам?!..
Балық жеуге дағды алмаған Шыңғыс, былай да сылбыр жеудің үстіне,
Шоқанның табылмауы жүрегін жегідей кеміріп, ішіне ас батырмай отыр.
Мана Курагинның күркесінен шыққанда, қарнының қатты ашқаны
байқалып еді, енді, баласының уайымына кіргелі тоңмейілсіп, жайдан - жай
кекірік ата бастады. Ішкі ықласы шаба қоймаған соң, балықтың етін
сүйегінен ажыратуға қолы да жүрмей, қабыршағы аршылған тері,
саусақтарына желімдей жабыса берді. Сүйектен əрең ажыратқан етті
аузына салса, қылтаңдары қаптап тұрған сияқты. Оларды тілімен толғап
əрең айырып, етті жұтса, тап таза сияқтанған одан, тамағына əлдене қадала
қалады, қақалған Шыңғыс, қылтанды ұзақ қақырынып əрең шығарады...
Сондай сылбыр етсе, баласының тағдыры туралы басына үйірілген ой
қалыңдай түседі...
Шыңғысқа «же, же!» дегенмен өндіре алмайтынын көрген соң өзі тойып
алған Курагин əңгіме соғып кетті. Оның арғы тегі – Дондағы казак-орысқа
жатады екен. Орыс əскерінің полковниктік чиніндегі Шыңғысты ол сауатты
адамға санап, əуелі оған қазақ-орыстың тарихынан біраз сұраулар берді.
Шыңғыс тарихтық мəселелерге, əсіресе - казак-орыс тарихына шорқақ еді.
Оның бар білетіні: «казак-орыс аталатындар салт атты əскерде қызмет
атқарады жəне олар патшаның сүйікті құлдары. Одан басқа білері жоқ.
Сөйте тұра, Курагиннің «білесің бе?» деп берген сұрауларының бəріне де
«білем» деп жауап қайтара берді. Мысалы:
– Казактардың Россия патшалығында ең жауынгер, патшаға ең сенімді
адамдар екенін білесің бе? – деп сұрады Курагин.
– Білем, – деді Шыңғыс.
– Россияның күнгей жағын көп ғасыр бойына жаудан қорғап келе
жатқандар, - казактар екенін білесің бе?
– Білем.
– Туретчинаны Қара теңіздің ар жағына қуып тастағандар–казактар
екенін білесің бе?
– Білем.
– Əуелі алтын орданы, одан кейін Астрахань хандығын талқандаған
солар екенін білесің бе?
– Білем.
– Қазан хандығын қиратқанын?
– Білем.
– Қырым хандығын?
– Білем.
– Қазақ даласын, яғни сенің еліңді жаулап алғанын?
– Білем, – деді Шыңғыс, осы сұрауға ғана түсініп.
– Россияның Қара теңіз жағасынан бастап, Алтай тауына дейінгі шегін
казактар қорғап отырғанын білесің бе?
– Білем.
– Россияның жауларымен барлық соғысында да казактардан құрылған
атты əскер бірінші орын алатынын білесің бе?
– Білем.
– Казактардың ешбір қорлыққа көнбейтінін білесің бе?
– Мəселен? – деді Шыңғыс, бұл сұрауға түсінбей.
– Мысалы, Романовтардың қорлығына?
– Қай Романовтар?
– Патшаларды айтам.
– Оны білмедім, – деді Шыңғыс.
– Степан Разинды білесің бе?
– Ол кім? – деді Шыңғыс, білмейтіндерін «білем» дей беруге
ыңғайсызданып.
– Міне, ақымақ! – деді Курагин, өзіне өзі Шыңғыстың «ол кім?» деуінен
«Разинды білмейді екен» деп, білмеуіне ызаланып. – Енді кімді білесің,
оны білмегенде?
– Қай Разинды айтасың? – деді Шыңғыс, қажетті біреуді білмей
отырғанын түсінгендей, оспақтап сұрау арқылы біліп алғысы кеп.
– Романовтарға қарсы шығып, олардың тақтарын қалтыратқан?
– Ə-ə, сол ма? Оны білем, – деді Шыңғыс өп-өтірік.
– Пугачевты ше?
«Жайық бойында сондай адам патшаға қарсы жанжал шығарып, ақыры
қолға түсіп, басы балтамен шабылған» дегенді Шыңғыстың құлағы шалған
еді. Курагинның сол сияқты адамдарды неге сұрап отыруынан секем алған
Шыңғыс, «артында бір пəлесі боп жүрмесін» деген қауіппен, «білмеймін»
дей салды.
– Неге білмейсің? – деді Курагин тікіленіп. – Оны білмесең несіне
офицер болып жүрсің?
Шыңғыс үндемеді.
– Біз казактар, – деді Курагин, тоқпақтай жұдырығын түйіп, қолын
жоғары көтеріп, – мына темір шеңгелге берік тұтқан қамшымен Жəне
қылышпен, өзгелер түгіл Романовтардың өздерін де талай рет сойып, талай
рет тілегеніміз солардың ішінде менің аталарым да болған...
– Кім дегендер? – деді Шыңғыс, əңгіменің шетін осылай қарай аударып
əкетіп кеп.
– Рамазанов дегенді естігенің бар ма?
– Қайдағы?
– Менің арғы атам.
– Естімедім.
– Ендеше, тыңда! Ол – алтын орда князьдарынан. Тегі – татар. Қаһарлы
Иван тұсында Романовтар христиан дінін қабылдаған. Князьдің титулы
сақталған. Евдоким дейтін атамыз, Россия шведтермен соғысқанда ерекше
батырлық көрсетіп, бірінші Петрдың көзіне түскен де, патша оны өзіне
адьютант қып алған. Ол ірі де, сымбатты да, сұлу да, ақылды да, өнерпазда
жігіт екен. Соған патшаның сайқал қызы – Елизавета қызығады. Ол –
сымбатсыз, кескінсіз жирен-шұбар қыз екен. Рамазанов оған қызықпайды.
Соны кек көрген Елизавета, Петр өліп, орнына патша болған шағында жала
жауып басын кестіреді де, балаларын Дон бойына жер аударады. Кейін,
Түркия мен Россия арасында болған соғыста, Рамазановтың, атты казактар
арасында сотник болып қызмет атқаратын тұқымы – Алексей Курагин
ерекше ерлік көрсетіп, атамандық дəрежеге жетеді. Оның немересі, менің
əкем – Андрей Павлович Курагин Op қаласында наказной атаман болған.
Мен жасымнан тентек болып өстім де оқуға мойын қоймадым. Ер жетіп
əскерге алынғанда, қызмет атқардым. Мені соғыс атаманы - Лопатин өзіне
жəрдемші қылып алды. Ол тентек кісі екен, соның бір қылығына
ызаландым да, бір күні түнде, барлық семьясымен өртеп жібердім. Суд
каторгіге айдады. Патшаның алтын қазатын шахталарында жұмысшы
болдым. Тұрмыс та, жұмыс та өте ауыр еді, содан қаштым. Түсінікті ме?
– Түсінікті. Бұнда қайдан кеп шықтың?
– Ұзақ əңгіме ол.
– Бұл маңайдың əкімдері біле ме сені?
– Біледі.
– Тимей ме, саған?
– Бұл мекенде мендей қашқындар толып жатыр.
– Оларды да біле ме?
– Біледі.
– Тимей ме оларға да?
– Тигенде не істейді? Бүкіл Сібірдің өнбойы толған қашқын. Олардың
бəрін жинап тауыса алмайды.
Бұл сөздің ар жағын қозғалысы келмеген Шыңғыс, балықшылар
селосының жайын білгісі кеп, қашан құралғанын, тіршілік жөнін
сұрастырды.
Курагинның баяндауынша, балық аулар шақта адам саны көбейеді де,
ауланбайтын шақта азаяды. Көбейгенде – пəлен жүз боп кетеді, азайғанда,
ондаған ғана адам қалады. Келіп-кетіп жатушыларда ұшы-қиыр болмайды,
оларды «қайдан келіп, қайда кетіп жатыр» деген сұрау болмайды, келгендер
қабылданады да, кеткендер бөгелмейді. Кəсіптері, тек, балық аулау ғана.
Маңайдағы ауыл-селолардан келетін балықшылар, бұнда малдарын
əкелмейді. Келімсектерде мал болмайды.
Əкімшілік жағынан, бұл мекендегі адамдардың бағынатыны, тек
Курагин ғана. «Атаман» аталатын оны ешкім сайламаған, ол осы мекенге,
өзінің қызметі сіңгендіктен ғана «атаман» болып кеткен.
– Өйтпегенде ше? – дейді Курагин мақтанғандай, – мен келгенде, осы
араны мекендеген азын-аулақ балықшыларда бір де қайыр, бір де, бір де
сайман жоқ еді. Мен келгенде олар балықты қазаға қамап қана ұстайды
екен. Мен келе аудың да, қайықтың да, сайманның да бастары құралып,
қазір қажетті мөлшерде жетеді. Бұрын көлік болмағандықтан ауланған
балықтар базарларға апарылмай босқа шіритін, қазір қанша ауласақ та
көтеріп əкететін сəудегерлер бар. Осының бəрін мен басқарам. Өздеріне
қиянат жасамаған соң, балықшылар сөзімді тыңдайды. Көптің күшімен
тентектерге тыйым саламыз. Өтірікшілік, ұрлық-қарлық, өктемдік
арамызда болмайды...
Бұлардың бəрі Шыңғысқа көңілсіз кеңес болды. Бірақ тыңдамауға амалы
жоқ, тыңдамағанда қайда барады?
Сөйтіп отырғанда тақ сібірлеп қалды. Шоқаннан хабар болмауына іштей
қатты мазасызданып отырған Шыңғыс, бір сəтте Курагинге оны іздеу ойын
білдірді.
– Асықпа, – деді Курагин, – кешікпей келіп қалар.
Сол маңайдың ауа райы қызық: осы мезгілде жап-жарық боп тұрып, əпсəтте қалың тұман түсе қалатыны бар. Қазір де сөйтті. Қарауытып тұрған
батыс жақтан қалын, тұманның қалай кеп, төңіректі түнерте жаба қойғанын
Шыңғыс пен Курагин абайламай да қалды. Тұманның қалыңдығы сондай,
айналадан арқан бойы жер көрінбей кетті.
– Сен осы арада отыра тұр, – деді Курагин Шыңғысқа – мен кей
шаруаларымды жайғастырып келейін. Кешікпей ораламын.
– Мақұл.
Курагин тұманға сүңгіп кетті де жоқ болды. Іші пысқан, көңілі елеңдеген
Шыңғыс, қайықтан тұрды да, екі қолын артына қусырып, сол мақта ерсілқарсылы жүре бастады. Басындағы бар ой: «Табылар ма екен, Қанашжан
табылмаса қайттым? Табылмаса...» деген ойдың ар жағын өркендетуге
жүрегі дірілдеп кетті... Солайша жүрген Шыңғыстың құлағына, əлден
уақытта, – «Əке!» деген дауыс шалына қалды. Шошып кеткен Шыңғыс есін
жиып үлгермей, Шоқан мойнына асыла кетті. Өліп тірілгендей болған
баласын құшақтай алғанда, Шыңғыстың көз жасы дірдектей жөнелді.
Олардың сондай халде қанша тұрарын құдайым білер еді, егер, ту
сыртынан аттардың дүбірімен, доңғалақтардың салдыры естіле қалмаса.
Олар жалт қараса – күймеге жегілген Жылан-сырттар арбаның алдында
Аба, артында Драгомиров отыр.
– Құдай ұрды хан-ием! – деді Аба үрейлі дауыспен.
– Не болды?! – деді Шыңғыс елеңдеп.
– Өрт кетіріп алдым.
– Не дейді, ойбай?! Қалай?..
– Аттарға түтін салам деп...
– Қайда?
– Көлдің жағасындағы құрғақ салыда. Басында отты күзетіп
бытыратпай-ақ отырып ем, қара басып қалғып кетіппін. Аттар
осқырынғанда ояна келсем, лаулаған жалын қостарға қарай кетіп барады!..
Ие бола алар түрім жоқ... Содан аттардың біріне ырғып мініп, бірін
жетектеп күймеге шауып келсем, доңғалақтары орнында екен. Мына кісі
сол арада жүр екен. Жалма-жан аттарды жегіп жібердік те осында келдік.
Мініңіз. Қашайық. Қолдарына түссек балықшылар бізді тірідей өртейді!
– Рас! – деді Драгомиров, сасқанынан не істеуге білмей қалған
Шыңғысқа. -Мініңіз!..
Қостар жақтан «өрт, өрт!» деген дауыстар ду ете қалды.
– Мініңіз, хан-ием!.. – деді Аба сасқалақтап, – ұстап алса оңдырмайды...
– Қанаш мін! – деді үрейлі кескінді Шыңғыс, Шоқанға.
– Неге қашамыз? – деді Шоқан.
– Өрт шығып жатқан жоқ па?
– Біз салған жоқпыз ба, ол өртті?
– Мін, жылдам, сөзді қой да – деді Шыңғыс ақырып.
Мінгісі келмеген Шоқанды Шыңғыс құшақтай алды да, күймеге сүйреді.
– Жібер деймін! – деп бұлқынған Шоқанды, əлі жеткен Шыңғыс күймеге
еріксіз көтеріп шығарды да:
– Жүр! – деді Абаға. Босануға тырмысқан Шоқанды, ол тақымының
астына басып алды. Аба делбені қағып қалды. Түні бойы тыныққан аттар
ыта жөнелді.
– Обал! – деп айғайлады, тыпырлаған Шоқан. – Біз қалдық обалына!..
Шыңғыс үндеместен, Шоқанды қысқан тақымын қатайта түсті... Сол
кезде:
– Тоқта! – деген айғайлар естілді жан-жақтан! Біреулер қараңдап жүгіріп
келеді.
Тоқтау қайда?!.. «Қамап ұстап алар ма» деген қауіппен, Аба аттарды
сабалап шабуға айналды. Ұстамақ болған біреулерді, екпіндеген аттар
қағып кетіп ұшырып түсірді... Тұман арасынан жалт-жұлт еткен жалынның
тілдері де сүйреңдей бастады... Шапқан аттар жаяу қуғандарға жеткізбей,
қостардың арасынан далаға қарай шыға берді. Жолаушылар арттарына
қараса, жалын қос атаулының бəрін де құшағына алған сияқты.
– Обал болды, бейшараларға! – десті жолаушылар бір ауыздан.
Өрт қалыңдай түсті. Тұманның дымқос иісі түтін сасып кетті...
ЖƏМШІК ЖОЛЫМЕН
Өткен күнгі жаңбырлы сазда аяғына сыз. өтуден бе, сол түні кез
шырымын алмаудан ба, əлде қаңғырғандар поселкесінің өрт апатына
ұшырауына қайғырудан ба, Шоқан былай шыға қатты ауырып қалды.
Өртті сезгенде, оның ниеті қаңғырғандардан қашпай, несі болса да
кезінен өткеріп, қолдарынан келген жəрдемін беру еді.
Өйтпегенде ше?
Аз жасында талай сорлы үйлерде талай сорлы ауылдарды көре жүре, дəл
мына қаңғырғандар поселкесінің тұрғандарындай бейбақтарды Шоқан
ешқайда кездестірген емес. Көздері суға телміріп, аштан өлмеу шарасын
содан ғана іздеген бейшаралар, күймеге мініп келе жатқандардың кесірінен
өртке ұрынып, баспанасыз қалды. Бұл ауыр апаттан баспанамен ғана
құтылса жарар еді-ау!.. Жандары да өртенбеуін кім біліпті?!..
Басына «Таңатардың қосы не болды екен?!» деген ой кіргенде,
Шоқанның жүрегі өрекпіп, миы айналып кетті. Ол қысылғаннан терлеп қоя
берді...
Осы ойдан Шоқанның бұған дейін дағдылы қалыпта келе жатқан денесі
қызына жөнеліп, аздан кейін алауланып кетті. Қатты ыңқылдай бастады.
Бұл дыбысқа елеңдей қалған Шыңғыс:
– Қанашжан, немене?! – деп еді, Шоқан жауап бермеді, ыңқылын
күшейте түсті. «Бұнысы несі?!» дегендей, Шыңғыс баласынын, басын
ұстап керсе, Драгомиров те елеңдеп, Шоқанның тамырын басып көрсе
лыпылдап тұр. Мөлшерлеуінше, температурасы «39» бен «40» тан маңында
сияқты.
– Ауырған екен! – деді ол.
– Не дейді? – деп қалды Аба да елеңдеп.
«Ал, енді не істеу керек?» деген ой бəрінің де басына кірді, бірақ,
ешқайсысы да жауабын таба алмады. Шыңғыстың көрсетпек болған
жəрдемі, – алдына алып, бауырына басып отыру еді, оған Шоқан көнбеді.
Зорлап көтеріп алғысы келіп еді.
– Мазаламаңыз, – деді Драгомиров, – тыныш жатсын. Жолда су кездессе,
басына салқын компресс қоярмыз.
Компрессті жолшыбай əлденеше рет ауыстырғанмен, Шоқанның ыстығы
басылмады. Ол біраздан кейін сандырақтауға айналған сияқтанды. Сонда
айтары өрт!.. обал!..»
Жолаушылар Бағланға күн көтеріле жетті. Бұл станицаға сан рет
келгенмен Шыңғыстың етене танысы жалғыз ғана Ғилаж есімді сəудегер
татар еді. Ол жыл сайынғы көктемде «ханшаға сыйлағым» деп, Зейнепке
бір жəшік қант, шай əкеліп беретін де, сол үйдің бір қыста сойған
малдарының тері-терсегін, көктемде күзелген жылқылардың қыл-қыбырын
табан ылау ғып алып кететін. Биылғы көктемнен бастап Шыңғыс ордасына
бүлік кіруін естіген ол «пəлесіне ілігермін» деген қауіппен бармай қойған.
Сонда да «кеңілі баяғыдай болар» деген үмітпен, Бағланның көшесіне
кірген Шыңғыс, Абаға, – «Ғилажға тарт» деді.
Олар жақындағанда, қақпасынан шыға берген Ғилаж қайтадан кіріп
кетті. Аттарды тоқтатқан Аба қақпаны қақса, ешкім дыбыс бермейді!.. Бұ
несі?!. Ғилаждың бойын көріп қалған Аба, «əдейі ашпай тұр» деді де,
ерегіскендей, қақпаны екі жұдырығымен кезек -мезек соққылай бастады.
Ар жағында иттер шəуілдеді. Бір мезетте əлде не əйел:
– Ұрма!.. Кісі жоқ!.. – деп дыбыс берді де үнін өшірді.
– Қап, мына шақша бастың қылығын-ай! – деп ызаланған Абаға:
– Мында кел! – деді Шыңғыс, – ашпайын дегені ғой. Мін, арбаға!
– Жəмшік үйіне, – деді Драгомировке.
«Жəмшік үйі» дегені, осы станицаның казак-орысы – Терентий
Ямщиков дегендікі. Ол талай атасынан бері қарай жəмшік айдауды кəсіп
қылған адам еді. Салбыраған қалың көк бурыл мұртының қияқтары
кеудесіне, үстіңгі жағы иегіне түсетін, биік бойлы, сөмпек денелі ол казак орысты Шыңғыс та жақсы танитын. Əскерлік қызметте жүргенде, одан
бірер рет ылау мінгені де бар.
Тарихшылардың айтуынша, орыстың «ямшим», «ямщина» деген
сөздерінің арғы түбі, – монғолдың «жам», яки - «жамбы» деген сөзінен
шыққан. Монғолдар – «жамбы» деп күмістен, алтыннан құйылып,
мөлшеріне қарай «қой тұяқ», «құлын тұяқ», «тай тұяқ» аталатын нəрсені
айтқан. Той, ас сияқты жиындарда мергендіктің «жабы ату» дейтін түрлері
болғанын білеміз. Оның ар жағында жатқан тарихи шындық былай болған:
монғол Шыңғыс хан батысқа қарай жорық жасағанда, майдан шебінен күн
сайын хабар алып тұру үшін, əр шақырымға жүйрік ат мінгізген
тосқауылдар қойып, олар жаңа хабарды біріне-бірі тез жеткізіп тұрған.
Сонда қызметін ойдағыдай орындаушыға, сыйлыққа жамбы берілген, олар,
«жамбышылар» аталған.
Орыстың «ямщина» немесе «ямщик» деген сөздері де осы мағынада:
қызмет бабымен жолаушылайтын адамдар, мақсатты жерлеріне барып
қайту үшін, жол бойына үкімет тарапынан ақылы ылаулар байланған,
орыстар сол орындарды, – ямщина, ылаушыларды – ямщик деп атаған.
Жалданып «ямщина» айдаушылар, яғни ұзақ жолдың өн бойына шамалы
шақырымдарға ат байлап, қазыналық жүргіншілерді апарып тастаушылар.
Жəмшік жолы Европаның барлық мемлекетінде де болған, бірақ
олардың ешқайсысы да Россияның жəмшік жолымен өлшеуге келмейді.
Мысалы Москва мен Петербургтен басталып. Қиыр Шығыстағы –
Владивостокке немесе Хабаровскіге, немесе Орта Азияға созылатын
жəмшік жолымен салыстырғанда, бүкіл Европаның барлық жəмшік жолы,
оннан біріне жетпейді.
Қазақ елі Россияға бағынғаннан бастап, жəмшіктің бір ұзақ жолы
Каспий теңізінің теріскей шығысындағы орысша – Гурьев, қазақша –
Үйшік аталатын қаладан басталды да Жайық өзенінің жоғарғы жағындағы:
Теке (Уральск), Орынбор, Op, Талқала (Белорецк) шаһарларын басып
отырып Троицкіге, одан казак-орыстың қазақ даласын қырқалайтын:
Бағлан (Звериноголовск), Ыстап (Пресногорьковка), Кіпитан (Пресновка)
станицалары арқылы Қызылжар мен Омбыға барады, одан Ертісті жағалап:
Кереку (Павлодар), Семей, Өскемен, Зайсан арқылы Қытай шегіне тірелді.
Советтік дəуірге дейін екі жүз жылдай тарихы болған бұл жəмшік
жолында, Бағландағы біз атап отырған Терентий Ямщиков сияқты атабабасынан жəмшік айдап келе жатқан семьялар жиі ұшырасады.
Терентий сондайлардың біреуі еді. Біз сипаттап отырған жылы оның
жасы жетпістен асқан. Өмір бойы жəмшіктік қызмет атқарған əкесі оны да
аяғын апыл-тапыл басқан күннен қасына ерткен. Əкесі өлгенде орнын
басқан. Содан бері – жəмшік.
– Осы жасымда, – дейді Терентий мақтанған шақтарында, – бергі
чиновниктерді былай қойғанда, Романовтардан үш патша арбама мінді:
Павел, бірінші Александр, бірінші Николай!..
Қазақ даласын билейтін Орынбор мен Омбы əкімдері өзара тығыз
байланысты болып, бергісі – урядник, арғысы – генерал-губернаторлар
қарым-қатынасын үзбеген, сондағы жəмшік жолында, Бағланнан қашса
құтыла алмайды.
Табиғатында пысық Терентий, үйіне осынша көп түсетін
чиновниктердің бəрімен де танысып, біразымен, əсіресе ірілерімен дос
болып алатын, сондықтан бертінірек келе, жоғарғы чиндер болмаса,
ұсақтарын елемеуге, менсінбеуге айналған. Оның ұғымында «қырғыз»
аталатын қазақтар - табиғатында нашар жаралған адамдар, жетпістен асқан
жасында, маңайдағы ауылдарда ешбір қазақпен жақын болып жанасқан
емес, маңына жолаған емес. Егер əлдене қазақ жұғысайын десе, ытырынып
бойын аулаққа салады, маңайласа боқтап, сабап... дегендей, қорлайды.
Қарапайым қазақ былай тұрсын, ол қазақтан шыққан əкімдерді де
менсінбейді. Сондықтан да, бұрын бірер рет ылау мінген Шыңғысқа да
шікірейе қарап, жөнді тіл қатыспаған.
Терентий заңшыл адам еді. Ол қандай ірі чиновник келіп түссе де, əуелі
мандаттарын көріп, тіркеу кінежкесіне жазып алмай, ылау бермейтін.
Шаруашылық жағынан Терентий станицадағы орта дəулеттілердің бірі.
Жəмшікке жегетін төрт жақсы аттары мен екі əдемі фургонінен басқа, оның
қарағайдан қиған төрт бөлмелі үйі, кең сарайлары саны қырық -елуден
кемімейтін сарықтары, он шақты сауын сиыры, жұмысқа жегілетін алтыжеті өгізі, жүз елуге тарта қаздары, тауықтары, үйректері болатын. Азықтүлігі мол Терентий, көңілі ұнатқан жолаушыларға ғана керегін сатып
беріп, былайғыларына «өліп бара жатырмын» десе нəр татырмайтын.
Біздің жолаушыларға ол жүз көріскеннен-ақ қырсыға қалды.
Сəлемдескеннен кейін, əдетінше жолаушылардан мандат сұраса, ылау
мінетін хат Драгомировте бар да, Шыңғыста жоқ. Оның бар мандаты,
Құсмұрын дуанының аға сұлтаны екендігін ғана куəландыратын диплом.
Терентий онысына қарамас па еді, қайтер еді егер сөйлескен шақтарында
Шыңғыс «подполковникпін» деп кеуде көтермесе. Терентий сол сөзіне
ерегісе қалды да:
– Фургон алатын хаты жоқ кісіге ылау бере алмаймын, – деп, қиқайып
отырып алды. Драгомировке беретін ылауына да мінгізбеймін деп,
сілелерін біраз қатырды да, əрең дегенде кенді. Енді ылауға, кісі басы
шақырымына бес тиыннан ақша төлеу керек. Жететін жерлері – Ыстап. Ол
Бағланнан қырық шақырым. Сонда, Шоқан мен Шыңғысқа төрт сом төлеу
керек. Ондай ақша Шыңғыста болмай шықты. Ал Терентий тиісті ақшасын
алақанына салмай, Шыңғысты арба маңына жолатар емес. Драгомировтің
қалтасында езіне ғана жететін ұсақ бар екен. Одан басқа ақшасы тұтас он
сом. Оны айыра алатын адам, бүкіл Бағланнан табылмады. Енді не істеу
керек?
Жығылған жағынан тұрмайтын Терентий тағы бір қаталдық көрсетті,
денесінің өртенуі əлі бəсеңдемеген, жалынды қызудан кезерген еріндерінің
терісі жарылып кеткен Шоқан қаталап сусын сұраса, үйінде сүт, айран,
куəш сияқты сусындары бола тұра, кəдушкедегі жылымшы судан басқа нəр
татырмады. Бала жалындап барады. Бұл қалпында жазым боларлық қаупі
бар. Ілкі уақытта станицадағы əскерлік бөлімде емші болушы еді, ол өткен
жылы Бағланнан кешкен əскермен бірге кетіп қалған. Ендігі дəрігер –
Ыстапта ғана. Ауру баламен кейін қайту қиын, қысқа жол, – үйлері
өртенген балықшылар арқылы ғана, онымен жүруге болмайды, ұзын жол –
Обаған өзенін жағалап кетеді, ол – тым жырақ, – ауру баламен қалай
жүреді!..
Осы ақырудың бəрін күйме ішінде естіп жатқан Шоқан, əкесін Аба
арқылы қасына шақырды да, əуелі:
– Қалтаңда қу тиының болмаған соң, баяғыдан бері несіне «аға
сұлтанмын» деп жүргенсің?! – деп кейіп ап, – өлсем шорт-төбей жолда
өлейін, кеттік, келген аттарымызбен! – деді.
Басқаша амал жоқ.
Терентий əлдеқайда кетті де оралмай қойды. Оның əйелі бір күрішке
куəшті Шоқанға əрең берді. Жолаушылар Ыстапқа жең тартты.