Қарақалпақ фольклоры - Жумбақлар - 2

Қабат-қабат тоны бар,
Мәскеў деген қалаға,
Жетемен деген ойы бар.
Шошқа
Турысы май, етке де бай.
Шошқа
Жерде жүреди, аспанды кермейди.
Шошқа
Орамал әперейин десен қулағы бар,
Геўиш әперейин десен туяғы бар.
Ешки
Дигир-дигир төртеўи,
Желпилдейди екеўи,
Жәдигердиң жалғызы,
Оның менен жетеўи.
Ешектиң төрт туяғы, қулағы, қуйрығы
Мурты бар, сақалы жоқ,
Тоны бар, кийетуғын шапаны жоқ,
Отырып от басында пайда ойлайды,
Узаққа баратуғын сапары жоқ.
Пышық

От басында узын шанаш.
Пышық
От басында бүкирейген кемпир.
Пышық
Кишкене ғана қумған,
Отырып көзин жумған.
Пышық
От басында қара қумған,
Көкнаршыдай көзин жумған.
Пышық
Дүньяда тамам нәрсениң аты бар,
Бир нәрсениң аты жоқ.
Пышықтың баласы
Ол тек үргиш жәниўар,
Көзи өткир көңли тар,
Парқ етер, деп басқа урсаң,
Ойламайды намыс-ар.
Ийт
Ол нәдирким жаны бар,
Көзи өткир көңли тәр,
Бәдиўа қылып сөз айтсаң,
Ойламайды намыс-ар.

Қытайда бар, қырғызда бар,
Түркистан урыў мунда бар,
Ақыллы дана ер болсаң,
Бул сөзимнен бер хабар.
Ийт
Үй алдында бир сақшы,
Таныса сени тым-тырыс.
Танымаса егер де,
Салады жәнел бир урыс.
Ийт
Күндиз тулып, түнде қулып.
Ийт

- ҲАЙЎАНЛАР ДҮНЬЯСЫ ТУЎРАЛЫ ЖУМБАҚЛАР
Таўдан тас жумалайды,
Оны ғаз қуўалайды,
Он еки жылда бир балалайды.
Жолбарыс
Көк атыма мине алмадым,
Жез қамшымды буўа алмадым.
Жолбарыс-жылан
Ала-ала тоны бар,
Қуйрығының қылы бар,

Жолбарыс
Бир таўда жемис шықты қыясына,
Ҳәрким ашық болады уясына,
Бир қара қус ушып кетти ҳаўасына,
Он еки жылда қайтып түсти уясына.
Жолбарыстың он еки жылда балалайтуғыны
Аўзын ашып ақырған,
Маған бағын деп бақырған.
Жолбарыс
Тап-тап атым, тап атым,
Табаны жүйрик көк атым,
Ақырын басып тисейди,
Адам көрсе киснейди.
Жолбарыс
Жазда жайын жейди,
Қыста майын жейди.
Айыў
Таўда талайман көрдим,
Суўда Сүлайман көрдим,
Үйде елеймен көрдим,
Қумда тезекши көрдим,
Дузсыз пискен ас көрдим,
Қайнап пискен тас көрдим.
Айыў, балық, елек, қоңыз, қаўын, дигирман

Жупар тастың астында,
Қызыл тонлы қыз жатыр.
Түлки
Ғарға көрсе ғақ деген,
Алдап аўзындағыны жеген.
Шағал
Қасқыр минген,
Ешек өңгерген,
Ешки айдаған,
Түйе жетеклеген.
Түлки
Шөлде шуўлайман көрдим,
Шағал
Еккен-еккен, еккен жумбақ,
Еки етегин түрген жумбақ,
Қазалыға барған жумбақ,
Қақтың суўын ишкен жумбақ.
Кийик
Сары қулақ қояндай,
Қумға шыққан бояндай,
Кийик

Пышық мурт, ешек қулақ,
Түйе мойын, ешки қуйрық,
Айтаман жумбақ етип уялмай-ақ.
Қоян
Бул сөзди қәпелимде ким ойлаған,
Алдына ешек өңгерип, артқа ешки бөктерип,
Бир жаяў киятырыпты түйе айдаған.
Қоян
Айлы түнде жүўырғыш,
Нағыз шайтан зын бергиш,
Тез шаққанлық етсең де,
Үлкен қулақ тез сезгиш.
Қоян
Далада жүр шапқылап,
Өзи айрықша саққулақ,
Тек ешектен басқа да,
Оған уқсас жоқ қулақ.
Қоян
Ийтке минген, түйе айдаған,
Бир түнде жердиң жүзин ылайлаған.
Қоян
Ший түбинде шийкили асық.
Тышқан

Бели бүкирейген.
Қулағы тикирейген,
Тышқан
Алыстан қарасаң ләң-ләң,
Қасына барсаң көзи көк,
Пай заңғардың жортыўы,
Тышқан
Бир көк бузаўым бар,
Үйдегилер оннан бийзар,
Базарға алып барсам,
Табылмайды ҳеш қарыйдар.
Тышқан
Асты тас, үсти тас,
Ортасында шандыр бас.
Тасбақа
Қақпақлы, сары аяқлы көрди мийнет,
Түрине қарап турсаң әжеп сүўрет.
Тасбақа
Базардан келген боз үлек,
Бойы аласа көзи көк,
Пай заңғардың жүриси,
Тырмалаңлап желиси.
Тасбақа

Таўдан келер лөк-лөк,
Мойны ала көзи көк,
Пай заңғардың жүриси,
Талтақланып келиси.
Тасбақа
Бассаң бақылдайды,
Тепсең таңқылдайды.
Тасбақа
Асты қара, үсти қара,
Ортасында айпара.
Тасбақа
Бир жанды көрдим аласа,
Әжайып емес тамаша,
Ҳеш бир нәрсе бата алмас,
Қасқыр, айыў, жолбарыс,
Жыйналып келип қалмаса.
Кирпитикен
Өзи әжайып тамаша,
Қасқыр, жолбарыс услай алмас,
Бирден келип қалмаса.
Кирпитикен
Текшелеп тебен түрттим тамашаға,
Тырбаңлап адым атлар оңашада.

Кирпитикен
Әсте ғана жортады,
Жылан көрсе қуртады,
Үстинде толған ийне,
Кирип кетер тийме.
Кирпитикен
Жумбағым бар жүмеке,
Тырнақшасы он еки,
Томар ала тиси бар,
Қуйрығында тиреги.
Ешки емер
Узын-узын, уш киятыр,
Узын бойлы қыз киятыр,
Қасқанасы қалтырап,
Көзгенеси жылтырап.
Жылан
Аўзын ашар,
Зәҳәрин шашар,
Көрингенлер оннан қашар.
Жылан
Жер астында жездемнин аты киснейди,
Барайын десем аяғымнан тислейди.
Жылан

Денеси шубар,
Тоғайлықтан суўырылып шығар.
Жылан
Жол үстинде майлы қайыс.
Жылан
Тыр жалаңаш сүйреткен,
Көрингенди жийренткен,
Жақынласа аяў жоқ,
Сақлыққа бизди үйреткен.
Жылан

- БАЛЫҚ ТУЎРАЛЫ ДӨРЕГЕН ЖУМБАҚЛАР
Бир кәниз узынынан жатыр жерде,
Күйеўи жоқ, баласы көп болады өрде.
Балық
Үйдиң алды шал қамыс,
Үйдиң арты шоқ қамыс
Балықтың қалаш-қуйрығы
Дүньяда бир қус барды ушпас бийик,
Сейтсе де жүрмейди екен жерге тийип,
Арасын аспан жердиң от алса да,
Кетпейди ҳеш бир жери отқа күйип.

Балық
Әжайып мақлуқ бар үсти мың теңге,
Айдасаң жүрмейди ҳасла бир жөңге,
Мыңын сатсаң оның болмас бир тенге.
Сазан балықтың қабыршағы
Ашылмаған урада,
Пишилмеген тон жатыр.
Балықтың өти
Териси пулдан,
Көзлери нурдан,
Суў ишпейди қолдан.
Сазан
Өзи суўдың астында,
Көзи суўдық үстинде.
Балық
Суўда өмир сүреди,
Суўсыз жерде өледи,
Қолайын таўып усласаң,
Услама деп сөгеди.
Балық
Тилсиз ҳайўан көрдим,
Гүлсиз мийўа көрдим.

Балық-анар
Аўзында тили бар,
Сөйлеўге димары жоқ.
Балық
Қамыс басы қыймылдайды.
Балық
Көзжетпесте бир пил,
Арқасында таспатил,
Жанлыдан жансыз туўады,
Ақылың болса ойлап бил.
Бекире
Басы бар да шашы жоқ,
Көзи бар да қасы жоқ.
Балық
Аўзы астында.
Көзи үстинде.
Бекире

- ҚУСЛАРҒА БАЙЛАНЫСЛЫ ДӨРЕГЕН ЖУМБАҚЛАР
* Үй қуслары

Ерте турған,
Турыңлар деп жар урған.
Қораз
Буйрық берип епсейди.
Ерте турып тепсейди.
Қораз
Аўылымызда бир молла,
Ўақтында азан оқыйды,
Азанын оқып болған сон,
Шөпти-шарды шоқыйды.
Қораз
Басы тарақ, қуйрығы орақ.
Қораз
Киятыр едим өктен,
Биреў шықты бүктен,
Аўзы-басы сүйектен,
Сақаллары еттен.
Таўық
Арқадан келди еки пил,
Арқасында таспа тил,
Жанлыдан жансыз туўады,
Ақылың болса ойлап бил.
Таўықтын мәйеги

Ақ болды, ала болды,
Ишинен шықты қара болды.
Таўықтын шөжеси
Бир гүзеде еки суў.
Мәйек
Қазық басында қар турмас.
Мәйек
Асты пахта, үсти пахта,
Ортасында мелле пахта.
Мәйек
Ақ үйдиң аўзы пүтин, есиги жоқ,
Күн түсер төбесинде тесиги жоқ,
Ишинде бесиги жоқ, көп бала бар,
Оларды бөлейтуғын бесиги жоқ.
Мәйек
Бир қудықтың икки түрли суўы бар,
Ол не суўдурким от қасында муз булур,
Өзге суўлар от қасында суў болур.
Мәйек
Бир қуйыдан еки түрли суў шығады.
Мәйек

Бир кеседен еки түрли суў иштим.
Мәйек
Тириден өли туўады,
Өлиден тири шығады.
Мәйек
Әй тәбият қүдиретли пәрманадар,
Бир қудықтың еки турли суўы бар,
Ол не суўдур от басында муз болур,
Өзге суўлар от қасында суйылар.
Мәйек
Қуў тақырда ақ сандық,
Аўзы-мурны жоқ сандық.
Мәйек
Аўзы жоқ, ақ мешит.
Мәйек
Есиги де жоқ, тесиги де жоқ,
Ақ отаў.
Мәйек
Кийизи ақ отаўдың палдан татлы,
Көги жоқ, керегеси тастан қатты,
Күн кермеген ишинде бир қыз жатыр,
Салтанатлы.

Мәйек

* Дүз қусларына байланыслы дөреген жумбақлар
Қын-қыналы, қыналы,
Қуйрықлары қыналы,
Жасыл ала тон кийип,
Жайнап турған қыналы.
Қырғаўыл
Қызыл жыңғыл ишинде,
Қыздай бийкеш,
Мойны, басын тараған,
Муздай бийкеш.
Қырғаўыл
Қызыл жыңғыл ишинде,
Қыздай болып отырған,
Етек-жеңин түринип,
Муздай болып отырған.
Қулағы салпы келер деп,
Жылай-жылай отырған.
Қырғаўыл, сағал
Қызыл жыңғыл арасы,
Қыздай болып киятыр,
Үсти-басы малынып,
Жуздай болын киятыр.
Қырғаўыл

Жылт-жылт етти,
Жылғаға түсти,
Ҳасасын ийнине қысты.
Қырғаўыл
Қызыл шапан қийгизди жигитине,
Көрген адам таң қалды тубитине,
Жасыл жипек орайды тамағына,
Тәбият бар келбетти берседағы,
Қас пенен кирпик бермеген қабағына.
Қырғаўыл
Бул-булалы, булалы,
Қуйрықлары қыналы,
Қызыл ала тон кийип,
Сайрап шықты булалы.
Қырғаўыл
Еки жағында көзи.
Ортасында өзи.
Қус жолы
Ҳәм ҳәмнен өтер,
Ҳәм дәрьядан өтер,
Алтын түтиктен суў ишип,
Ел-халқын жайлап өтер.
Ғаз
Шелеклеп қуйсақ да суў жуқпас.

Үйрек
Дүньяны суў алса да,
Үйрекке бир пул.
Үйрек
Ушыўы басқа, маңлайы қасқа.
Қасқалдақ
Узын бойлы булақлаған,
Суўдық түбин сығалаған.
Ақудайшы қалбуғай
Кишкене ғана жүўермек,
Там басынан отын таслайды.
Шымшық
Таў басында,
Түңликсиз отаў,
Есиги де жоқ,
Көрпе-төсеги де жоқ.
Уя
Гүл үстинде сулыў қыз қосық айтар.
Бүлбүл

Ойласа ойлы,
Сөйлесе сөзли,
Айтса аўызлы,
Адамның досты.
Тоты қус
Жазда жасыл гүл,
Қыста инде тур.
Көгершин
Гүл питкен тас тебеге екпесе де,
Түр питкен тула бойға тикпесе де,
Бир көринбес көзиңе қысы менен,
Жазда кетпес қасыннан кет десе де.
Әтшөк
Тәкирарлап атымды,
Бәҳәрде нама саламан,
Мезгилди айтып адамға,
Рәҳәтленип қаламан.
Әтшөк
Биреў бар көпке мәлим жыл қусынан,
Көринбес қарасақ да тум-тусынан,
Қыс көринбес көзиңе гүзли-бәҳәр,
Билесең жаз болғанын даўысынан.
Өпепек

Айтаман мен бир жумбақ тапсаң нусқап,
Басында бар малақайы қара пушқақ,
Үстинде ноғай пишкен ақ бешпенти,
Кийип алып турады еки қолын артына услап.
Ҳәкке
Ала ботам алақлайды.
Ҳәкке
Басына кийип алып қара пушқақ,
Келеди жазды өткерип арқа қыслап,
Ақ бешпент, жеңсиз көйлек кийип алып,
Жүреди еки қолын артына услап.
Ала ғарға
Жайлаўдағы малыма,
Жалтақ күйеў киятыр.
Жайыўлы дәнге ғарғаның келиўи
Зуў-зуў барады,
Әл ҳаўадан қарайды,
Шөп-шарды шоқыйды,
Ылайдан себет тоқыйды.
Қарлығаш
Әкеси тышқан, шешеси қустан.
Жарғанат

Күндизинде шықпайды,
Жарықларда ықлайды,
Түни менен жатпайды,
Ушып тыныш таппайды.
Жарғанат
Өзин көрсең шыбындай,
Исин көрсең зергердей.
Қурқылтай
Бир нәрсе қараңғыда көзин жумған,
Қайғысыз пәрўайлықтан кеўли тынған,
Мағрип-Машырықты ойлап билер,
Пиҳуда басқаларға жаны ашыған.
Байыўлы

- ШЫБЫН-ШИРКЕЙЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСЛЫ ДӨРЕГЕН
ЖУМБАҚЛАР
* Қанатлылар
Зуў-зуў барады,
Зуў-зуў келеди,
Әлҳәмдисин оқыйды,
Тордан ғәлбир тоқыйды.
Ҳәрреген
Тыррыў-тыррыў тырналар,
Жүзим бағда жорғалар,

Ети ҳарам, сорпасы ҳадал,
Буны табың балалар.
Бал ҳәрреси
Ҳәр тәрепке ушады,
Гүл пөпегин қушады,
Күни менен тапқанын,
Бир ыдысқа қосады.
Бал ҳәрреси
Тақыя толы көзгенек,
Ҳәддиң болса бирин түрт.
Ҳәррениң уясы
Қисиге найза түйрейди,
Өзи де соннан күйрейди.
Ҳәрреген
Өзи ақтай, даўысы шоқтай.
Шегиртке
Ат баслы, адам түсли,
Жайын муртлы, жылан көзли,
Пил мойынлы, түйе тирсекли,
Қус қанатлы.
Шегиртке

Сегиз аяклы сергиздан,
Төбеге шығып мал гезлейди,
Шегиртке
Далада көп мал көрдим, пайтақ жатқан,
Буйрықсыз ис қылмайды айғырынақ,
Ат мойынлы, түйе түсли, қылыш қуйрық,
Мойнына жәниўардың тақым артқан.
Шегиртке
Камзолы бар жеңи жоқ,
Өзи арқаның елинде,
Өзи Қуўан шөлинде,
Кесеги бар белинде.
Шегиртке
Қара-қара, қара дүгил,
Қанаты бардур күштүгил,
Төрт көзли дәўир дүгил,
Алты аяқлы ҳаў дүгил.
Қара қоңыз
Аяғы бар, ат емес,
Қанаты бар, қус емес,
Денеси бар темирдей,
Келбети қара көмирдей,
Көбинше болар жайлаўда,
Ҳеш болмайды байлаўда.
Қара қоңыз

Ийис билер, ийт емес,
Ин қазады түлки емес,
Қанаты бар, қус емес.
Қоңыз
Аспаннан түсип ин қазады,
Оның исми түлки емес,
Арқасында азығы,
Алўа емес, басқа емес,
Қәжетине керек емес.
Тезек аўдарған қоңыз
Ақ деп ақ емес, қара деп қара емес,
Ақ таяқлы аян емес, төрт көзли дәў емес.
Қоңыз
Алты аяқлы аша емес,
Төрт көзи бар дәў емес,
Ушады, уша берсин ушсадағы,
Қус емес, жер қазады,
Жер қазса да түлки емес.
Қоңыз
Алыстан қара көринди,
Қарайған менен ғарға емес,
Алты аяқлы шәкир,
Ҳеш нәрсенин сәни емес.
Қоңыз

Шийдим-шийдим қус,
Ший басында қонған қус,
Ғаз шекилли қара қус,
Хан басына қонған қус.
Шыбын
Пәтенектен ушар бир қус қанат қақпай,
Мәрт жигит ойланады жумбақ таппай,
Жумбағымның келбетин мен айтайын,
Қанатында қуйрығы бар кетпен саптай.
Ийнелик
Аспанда бир қус ушар қанат қақпай,
Сол қустың қанатлары кетпен саптай.
Ийнелик
Бир нәрсе өзинде пәри, халыққа тентек,
Қорқады атын айтсаң ҳаял-еркек,
Ат салып, қурық салып услатпасада,
Услаймыз ҳийле менен өзин еплеп.
Кене
Кишкене ғана арғымақ,
Услатпайды ғарғып-ақ.
Шекшек
Қыс болса уйықлайды,
Жазда диңкилдейди.

Шыбын
Бүлик-бүлик етип бүлинген.
Шамай
Аяғы аўзынан бетер,
Аўзы жанынан өтер.
Сона
Кишкене өзи кенеден,
Туўғалы жолдас енеден,
Айырылмайды денеден.
Микроб

* Қанатсызлар
Қыя-қыя жерлерде,
Қыйма султан опырар,
Тырнақлары гүмистен,
Қыйма келип отырар.
Қурбақа
Сасық көлде ийт үрер.
Қурбақа
Сәрҳаўыздын басында,
Бәйбише кербаз отырар.

Қурбақа
Тарбан-тарбан тарбыйған,
Түри жаман жарбыйған.
Қурбақа
Беллен-беллен, беллен ат,
Бели қайқы гүрең ат,
Таўға қарай өрлейди,
Таўдан қулап өлмейди.
Қумырысқа
Бир жәнлик жаны бар қыймылдайды,
Жүргени жер жүзинде билинбейди,
Мәҳәли келип турар бир ўақытта,
Өмири тамам болар гүз болғанда.
Қумырысқа
Шығады бир шәҳәрден қырық мың қосым,
Болған соң өзи жарлы неси болсын,
Ел шаўып жетим-жесир қылмаса да,
Таўып жүр өз ҳалына несийбесин.
Қумырысқа
Желлен-желлен, желлен ат,
Бели байлы гүрең ат,
Ҳай заңғардық жүриси,
Дизбеклесип шабысы.
Қумырысқа

Жол бойында майлы қуўырмаш.
Қумырысқа
Жер астында жездемниң аты киснейди.
Бузаўбас
Тап-тап, тап атым,
Тапылдайды боз атым,
Қара қула басқа атым,
Аллаҳума озаған,
Жекен түбин қазаған,
Қамыс ушын отлаған,
Жекен түбин тоқыған.
Бузаўбас, бақа
Қырда ескек еседи,
Патас жерди гезеди,
Шыбын-ширкей шоқыйды,
Шаңнан аўын тоқыйды.
Өрмекши
Жумбағым бар жупбийке,
Аяқлары он еки,
Қумар ала көзи бар,
Қуйрығының меңи бар.
Мий
Айтаман мен бир жумбақ қудашама,
Еситпес ол жумбақты унамаса,

Өзиниң сүйеги жоқ денесинде,
Сыртында бар буўыны он-он есе.
Есек қурт
Мен бир қус көрдим исми ҳәрип,
Киятыр қарны жерге сүйретилип.
Кене
Аяғы буўын-буўын сарғаяды,
Қызыл қыя қумларды аралайды,
Өзи қурттай болса да сондай батыр,
Тумсығы тийген жерди жаралайды.
Кене
Бир ийтим бар қызық,
Қуйрықлары сызық,
Еле келсе көрерсең,
Күле-күле өлерсең.
Шаян
Қос мүйиз төбесинде қарасаңыз,
Аяғы сегиз, мурты еки барласаңыз,
Қыс кетип жазда келеди аңласаңыз.
Шаян

ӨСИМЛИКЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСЛЫ ДӨРЕГЕН ЖУМБАҚЛАР
- ДИЙҚАНШЫЛЫҚҚА БАЙЛАНЫСЛЫ

Еккеним нөкет,
Көгерди сөкет,
Жапырағы тут,
Мийўасы алмурт.
Пахта-нөкет-шигит, сөкет-сабағы, тут-жапырағы, алмурт-ғозасы
Аппақ-аппақ, аппағым,
Түбиттен де жумсағым.
Иши толы ақ майым,
Кийим-кеншек белбаўым,
Жерден өнген байлығым.
Пахта
Я бала мени таны,
Көйлек-кеншегиң қәне,
Басың сыйдыйып, ғозалағың қәне.
Пахта
Әсте-әсте, бойы пәсте,
От отлайды, суў ишпейди,
Оның өзи ҳасыл нәрсе.
Пилле
Өзи қыллы, сатса пуллы.
Шалы
Узын бойлы сарылар,
Қолтығында наны бар,

Бийдай
Қарны жарық қайықша,
Бийдай
Жерге урдым балтаны,
Аўзы гүмис қалтаны,
Жерден бир бала шықты,
Уллы елдиң султаны.
Бийдай
Қатар-қатар аталар,
Ақ сақаллы бабалар.
Жүўери
Буўын-буўын буўазақ,
Буўыннан да көзи узақ,
Ата кийик териси,
Алтын қошқар мүйизи.
Жүўери
Жерден шығар таранып,
Тум-тусына қаранып,
Жигит ағасы болғанда,
Басына сәлле оранып.
Жүўери

Жерден шығар жаланып,
Тум-тусына қаранып,
Орта жасқа келгенде,
Сәлем берер оранып.
Жүўери
Бир нәрсе узын бойлы сәллеси бар,
Қойнында қундақланған баласы бар,
Айтайын буның мәнин сорасаңыз,
Ақ арыў уйқлап жатқан анасы бар.
Қамыс
Жер астынан тек шығар,
Еки қулағы тик шығар.
Мәкке
Бала-бала, балалар,
Бала бойлы салалар,
Туяғынан суў ишип,
Мүйизинен балалар.
Мәкке
Жерден шығар сайланып,
Белине қылыш байланып.
Мәкке
Мынаў неге муңаяды,
Басы неге қыйсаяды,
Дөгереги бозарып,

Көзи неге қызарады.
Тары
Аласа теректе аласа уя,
Уя сайын бир жумыртқа.
Тары
Туяғын жерге тыққан,
Басынан майы шыққан.
Кендир

- ПАЛЫЗ ЕГИНЛЕРИНЕ БАЙЛАНЫСЛЫ ДӨРЕГЕН
ЖУМБАҚЛАР
Атасы баласын жүклейди,
Баласы атасын жүклейди,
Сойсаң қаны жоқ,
Шөжесиниң саны жоқ.
Қаўын
Баласынын ишинде,
Анасы жатыр.
Қаўын
Айтайын мен жумбақ сересинен,
Бес қала менен Түркистанның арасынан,
Қүдиретин тәбияттын көрмейсең бе,
Әкеси туўар екен баласынан.

Қаўын туқым
Көрсең көзиңди тындырады,
Жесен мийриңди қандырады.
Қаўын
Дузсыз пискен ас көрдим,
Домаланған тас көрдим.
Қаўын
Бир үйдиң ишинде үш көрпеше жыйыўлы тур,
Есиги де жоқ, тесиги де жоқ,
Қонақ келсе ашылар.
Қаўын
Көк ылағым гүўенде жатып семиреди.
Қаўын
Әкеси жасына жетпей-ақ,
Баласы базарға барады.
Қаўын
Саўысқан ала болады,
Шийрин-шекер жемиске,
Иши толған болады.
Қаўын

Бир көйлегим бар шым кесте,
Оны көрген ҳәўесте,
Жасы жигирма бесте.
Қаўын
Жерден шығар сайланып,
Алпыс бес күн толғанда,
Алдыңа келер таўланып.
Қыяр
Шығарында еки қулақ,
Үш айдан соң бир қушақ.
Ғарбыз
Көк өгизим көгинде жатып семиреди.
Ғарбыз
Кишкене ғана тандырша,
Иши толы шөрекше.
Ғарбыз
Өзи семиз мойны жоқ,
Териси қалын түги жоқ.
Ғарбыз
Есиги жоқ, әйнеги жоқ,
Иши толған бала.

Ғарбыз
Өзи семиз, түксиз егиз,
Дәмин татып жеп көриңиз.
Ғарбыз
Балам-балам, балдайды,
Балық суўы қайнайды,
Өмиринше жалынса да,
Өлемен деп зарлайды.
Ғарбыз
Узын-узын әўлийе,
Оннан да узын әўлийе,
Тораңғылдың түбинде,
Тонқайып жатқан әўлийе.
Асқабақ
Пәлегинен туўдырған,
Алқымынан буўдырған.
Суўқабақ
Аспанға қарап аўзын ашқан,
Төменге қарап суўын шашқан.
Суўқабақ
Кишкене ғана бойы бар,
Қабат-қабат тоны бар.

Пияз
Жер астында постынлы шешем.
Пияз
Өзи жер астында турады,
Сақалы сыртқа шығып турады.
Пияз
Пәп-пәкизе бойы бар,
Пәрше-пәрше тоны бар.
Пияз
Жазда инге тығылып,
Жатырған қызыл түлкини,
Қуйрығынан суўырып,
Әкелди ағам бир күни.
Гешир
Жер астында қатара қазық.
Гешир
Қып-қызыл қыз жер астында,
Шашбаўлары жер үстинде.
Гешир

Кишкене ғана бойы бар,
Қырмызыдан тоны бар.
Бурыш
Сопайған ғана бойы бар,
Қызыл мақпал тоны бар.
Бурыш
Биз-биз, биз едик,
Биз бир талай қыз едик,
Бизлерди бизип кетти,
Бир жипке дизип кетти.
Бурыш
Ол не нәрсе қанға мегзер, қаны жоқ,
Тула бойын қан алып тур, жаны жоқ,
Ҳәм онын жупты жолдасы жоқ,
Көтерип жүрген баласының саны жоқю
Бурыш
Бир арқанда отыз қой,
Гүўенде жатыр.
Бурыш
Алтын қорада ас көрдим,
Айғабағар

Күнниң нурын сүйемен,
Күнге басымды ийемен.
Айғабағар
Бир ылағым алабас,
Жән-жағына қарамас.
Айғабағар
Ул туўып қыз болар.
Гүл

- МИЙЎЕШИЛИККЕ БАЙЛАНЫСЛЫ ЖУМБАҚЛАР
Дузсыз пискен,
Қайнамай түскен.
Мийўе
Қыста мазар,
Жазда базар.
Жүзим
Бир анадан жүз бала,
Өз исине мәрдана,
Жүзи бирдей боз бала.
Жүзим

Атасы үш жасында,
Баласы базарға барады.
Жүзим
Ҳәм қызыл, ҳәм татлы,
Татқан жанды таңырқатты.
Алма
Кишкене ғана зеренше,
Иши толы мыйықша.
Әнар
Жипек яңлы жапырағы,
Салланады путағы,
Өзи шынжырлы түкли,
Мазасы палдан татлы.
Шабдал
Азар-азарға кетти,
Әкеси үш жасында,
Баласы базарға кетти.
Ерик
Жерден, суўдан нәр алып,
Тез ўақытта ер жетер.
Атасы үш жасында,
Баласы базарға кетер.
Ерик

Үлкен қара үй,
Үлкен қара үйдиң ишинде,
Кишкене қара үй,
Кишкене қара үйдин ишинде,
Мәҳәррем бий.
Ерик, шаңғалақ, мөжене
Айналасы шардай,
Түси қандай,
Дәми палдай.
Шийе
Әкеси әрең гүрең,
Анасы жайма шуўақ,
Баласы батыр,
Бардан қызы қызыл дүрдана.
Шийе
Ийрек-ийрек әкеси бар,
Желбиреген шешеси бар,
Татлыбийке деген қызы бар.
Шийе
Әкеси әрре-әрре,
Баласы қызыл гүрре.
Шийе
Сырты қызыл, иши ақ,
Арасында бир таяқ.

Жийде
Бир шәҳәрден ун алдым,
Қызыл қапқа қапладым,
Ийлесем уным нан болмады,
Журт мақтаўсыз мақтаўлы,
Бир жумбағым бар еди,
Саған айталмай жүрген сақлаўлы.
Жийде

- УЛЫЎМА ӨСИМЛИКЛЕРГЕ БАЙЛАНЫСЛЫ ДӨРЕГЕН
ЖУМБАҚЛАР
Қыс болса көкирек керип жалғыз турған,
Жаз болса қус базары сонда болған,
Қыстың күни жалаңаш, жазда липас,
Жайылып әлўан түрли сәнге толған.
Терек
Топыраққа тутасқан,
Үй алдына жарасқан.
Терек
Жазда кийинеди,
Қыста шешинеди.
Терек
Асан аға тикке түрды,
Балалары қол шаппатлады.

Терек
Үй қасында дыранша,
Дыранша сайын бир ақша.
Терек, жапырақлар
Жап бойында пәр төсек,
Майса шөп
Узын терек, иши геўек.
Қамыс
Өз елимде ер едим,
Түлки тумақ бег едим,
Қушаққа қыйылдым түстим.
Отыз еки дузаққа түстим.
Қамыс
Төребайдың төрт қызы,
Көлге барып қыйылды.
Қамыс
Буўын-буўын буўазақ,
Буўыннан да көл узақ,
Оба кийик териси,
Алтын қошқар мүйизи.
Қамыс

Таўда ыңылдар,
Суўда зықылдар.
Қамыс
Елимде жек едим,
Сары сақаллы бек едим,
Қысылдым қыспаққа түстим,
Отыз еки-дузаққа түстим.
Қамыстың баслаўы ший болыўы
Жасымызда жай едик,
Жийрен сақаллы бай едик,
Қысылдық, қыспаққа түстик.
Қамыс
Үй артында нар терек,
Гүреспеге адам керек.
Гүдили пишен
Дара-дара, дара болған,
Басы айырылып қара болған,
Қарыс жерине шаш шығып,
Ол да өзине пана болған.
Геўрек
Иши қызыл, сырты жасыл лалазар,
Шақасында бүлбүл қуслар сайрасар.
Қарамық

Тамыры бар, шақасы жоқ,
Қалпағы бар, гүли жоқ,
Мийўеси бар, дәни жоқ,
Дузлап қуўырып жейди.
Атын буның не дейди.
Замаррық
Түби бир, шақасы мың,
Шақырсаң таўдан асар.
Саңыраў қулақ
Таўлы жерде өседи,
Жылда гүллеп писеди,
Жақынлап кеткен адамлар,
Көрмесе де ийисинен сезеди.
Жуўсан
Алыстан қарасаң таўдай,
Қасына келсең жаўдай.
Шеңгел
Көшеримди жел билсин,
Қонарымды сай билсин.
Қанбақ

УСЛАП-ТУТҚАН ЗАТЛАРҒА БАЙЛАНЫСЛЫ ДӨРЕГЕН
ЖУМБАҚЛАР

- ҮЙ-РУЗЫГЕРШИЛИККЕ БАЙЛАНЫСЛЫ
Қара сыйырым қарап тур,
Қызыл сыйырым жалап тур.
Қазан, от
Қара бийем қалт етти,
Қабырғасы жалт етти.
Қазан, от
Қараша бий атланса,
Бала-шаға қуўанар.
Қазан
Өзи биреў, қулағы төртеў.
Қазан
Қара өгизди қызыл өгиз жалайды.
Қазан, от
Қарабай ағам аттан түсти,
Балалары жуўырып келди.
Қазан-табақ
Ҳәкке үйде отыр,
Қуйрығы зыят тур.
Қазан, шөмиш

Мен бир жумбақ айтайын табасаң ба,
Таппасаң тамашаға қаласаң ба?
Дәрьяның ортасында бир қус отыр,
Қуйрығы дәрьяның жағасында.
Керсен, шөмиш
Қараңғы үйде керсен жатыр.
Қазан
Жылқының жол бермейди қара көги,
Үйинде қарақалпақтың үш қызы бар,
Мурнына өткерилген әребеги.
Темир ошақ
Керегениң басында,
Ғалы қоржын.
Тутқыш
Еки басы жудырықтай,
Ортасы қылтырықтай.
Тутқыш
Жумбағымның жүзи қара,
Таппағанның бети қара.
Көсеў
Арқаңа миндим қан болдым,
Қапыға келдим қул болдым,

Отқа жандым күл болдым.
Отын
Қара қойым суўға кетти,
Қуйрығы шубалаң етти.
Шәңгил қабақ
Кишкене ғана мешел,
Сүңгип барып суў ишер.
Қасық
Ҳәкке уяда,
Қуйрығы қыяда.
Самар, қасық
Қарны үлкен ғарға бойлы қара кемпир,
Қойыппан жойылса егер,
Бес кисини оған кепил.
Ет пенен нан жемейди,
Суў ишеди, өзи сондай кесир.
Қуман
От басында қара кемпир,
Төркини орыс, өзи жесир,
Сүт ишпейди, суў ишеди,
Өзи соныңдай кесир.
Қуман

Адам жоқ, үй бар.
Қуман
От басында омпайған,
Көкириги томпайған.
Қуман
От басында тәўкешик.
Қуман
От басында отырған қарны жуўан қара кемпир,
Май берсем де жемейди, ет берсем де жемейди,
Суўдан бөтен қөреги жоқ сондай кесир,
Бир жаққа басы аўып кетпесин деп,
Сыртынан бес кисини қойдым кепил.
Қуман
Қарны үлкен, ғарға бойлы қара кемпир,
Кемпирдиң өзи жесир, төркини орыс,
Кемпирдиң жесирлигинен барды қәўпим,
Сыртынан бес кисини қойдым кепил.
Қуман
Асты жез, үсти гүмбез,
Бир адамға пүтин затты,
Оны соққан муқыятлап,
Хийўадағы азаматты.
Қуман

Алтын табақ, гүмис табақ,
Қара инген, ақ бота,
Азан менен келеди,
Анасы менен бирге ойнап.
Шайнек-кесе
Кишкене ғана ақ тана,
Мүйизим бар деп мақтана.
Шайнек
Кишкене улы бар,
Кирген-шыққан сүйеди.
Кесе
Аналары текшеден түссе,
Балалары жуўырып келеди.
Шайнек-кесе
Тақ-тақ етеди,
Теңиндей жерди алады.
Кесе
Асты жез, үсти гүмбез,
Бир адамға пүтин,
Еки адамға аз,
Оны соққан хийўалы саз.
Дүмше

Биреўге пүтин,
Екеўге жарты.
Дүмше
Өзек емес, сай емес,
Суў ағады жылғадан,
Өз-өзинен турады,
Зорыққан аттай ҳарыған.
Самовар
Ишине қарасаң көмирден қара,
Сыртына қарасаң алтыннан сары.
Самовар
Көрдим бир кәрамат расында.
Қалпағы бар басында,
Уллы-киши жыйылса,
Отырар екен жазылып,
Айналысьш қасында.
Самовар
От шығып төбесинен неғып отыр,
Аўзынан жыйнағаны ағып отыр,
Қолында ашырқаған биреў менен,
Тамызбай бир келиншек қағып отыр.
Самовар
Көринер анадайдан сары болып,
Қайнайды от пенен суў жары болып,

Ерте сәске болғанда суў ишеди,
Кәрўанның жез буўдағы нары болып.
Самовар
Өзи сары, өзи гүрилдеп тур,
Мойнын бурып турған сүтли сыйыр.
Самовар
Сарысы алтыннан сәре,
Иши көмирден қара.
Аўзына кирип-шығады,
Жарық бас бала.
Самовар, әтешкүр
Түйениң табанындай табаны бар,
Шошқаның қурқылдайды қабанындай,
Басындағы айдарын тартып қалсаң,
Мурнынан қара қаны ағып турар.
Самовар
Бир зат бар сыпайыны бағып турған,
Басы бар, аяғы жоқ, нағып турған,
Бойына ишкен асы тарамайды,
Аўзынан қара қаны ағып турған
Самовар
Сары ағаштан сорайып,
Ишине жаққан қалайым.
От пенен суў бир жерде,

Табылып тур ҳәрдайым.
Самовар
Бир зат көрдим аты дуў,
Иши отта, сырты суў.
Самовар
Аласа теректен қар жуўар.
Елгезер
Келин шекесинен қақты,
Ишиндегиси ақты.
Елгезер
Тақ-тақ етеди,
Астынан кәрўан өтеди.
Елгезер
Кишкене ғана аўан,
Асты толы боран.
Елгезер
Асты боран, үсти ошақ.
Елгезер
Бир сақсақта еки қулақ.

Қайшы
Әмир болып ҳүким етсең,
Ўәзир болып бөлип берер.
Қайшы
Шөпшегим шөпшек,
Алтын әткөншек,
Жети қыздың алмасы,
Елеге шекем келиншек.
Қуўыршақ
Бизиң үйде бир киси,
Аўзында бар қырық тиси.
Қоржын
Қырық қулағы бар,
Еки аўзы бар.
Қоржын
Жылт-жылт еткен бәзирген,
Дуйым журтты ол гезген.
Теңге
Жылт-жылт еткен қызарған,
Ел арасын қыдырған.
Тийин

Кишкене ғана минтас,
Тартып урсан сынбас.
Тийин
Кишкене ғана безер,
Дуйым журтты гезер.
Теңге
Бир қысым қамыс,
Ҳәммеге таныс.
Пул
Аттан бийик, ийттен аласа.
Ер
Тептим, терекке шықтым,
Уштым, ушпаққа шықтым.
Ердиң зәңгиси
Тептим таўға шықтым.
Ердиң зәңгиси
Тап-тап, тап еттим,
Там басына миндим.
Ер, зәңги

Узын еди кестим,
Жуўан еди жондым,
Қудай бундай қылар ма,
Қуйрыққа қайым болар ма.
Ер
Кишкене ғана бойы бар,
Ҳәр нәрсе қылар ойы бар.
Ийне
Жылт етти жылғаға түсти.
Ийне
Ҳәммеге тон тигеди,
Өзи жалаңаш.
Өзи жиңишке,
Кекили узын.
Ийне
Кишкене ғана минаўар,
Ол минаўар жоқ болса,
Дуйым журтты тул етер.
Ийне
Жылт-жылт етеди,
Жуўырып өтеди.
Ийне

Қылтанақтай бир нәрсе ийретилген.
Мойнында узын шылбыр сүйретилген.
Ийне-сабақ
Кишкене ғана бойы бар,
Қулаш-қулаш шашбаўы бар.
Ийне
Өзи бир, бул дүньяның кишкенеси,
Өзиниң әпиўайы түскенеси,
Тамам исти питкергиш,
Және бар изинде сүйреткиши.
Ийне-сабақ
Мийттей баслы, мын кезли.
Оймақ
Кишкене ғана торғайды,
Өзи адамды алдайды.
Оймақ
Қара таўық қақырлайды,