Uçmahyň guşlary - 3

атланып гамчы алды. Гыз голларыны узадып аглап галды. Адамлар
гӛзлерини яшлап бирде гыза, бирде түвелейләп гиден Деря
серетдилер.
----------------Бу махал Деря атыны йүзин салдырып, дүңле чӛли лерзана
гетирип чапып барярды, гӛзлеринден акян яш яңакларыны, йүзүни
ювупды... Ол сессиз аглаярды..
Сувперисинден җыда дүшен Деря дүнйә сыгман Гарчгайыны
кә чапдырып, кә гордуруп, кә ѐргасына гойберип гидип отыр, нирәк
барянынам, нәче ѐл геченинем биленок. Ол гӛзлеринден яшыны
акдырып гидип отыр, хамана шейдип ѐл гечип айралык
дүнйәсинден чыкып болян ялы…
Ол голайда отлап йӛрен сүрини гӛрүп, сувсуз ӛлүп баряныны
дуйды. Илки итлер, соңра сүриниң чопаны ылгап чыкды. Деря
гӛзяшыны говы сүпүрсе-де, агламакдан яңа гӛзлери чым гызыл
болупды.Чопан салам берип, оңа чиңңерилип бакды:
- Чопан сувуң бармыдыр?
- Доганым, ишҗегиң сув болсун! Гечи сүзмесинден чал эдип
берейин, дүш атдан.
Деря атдан дүшүп, Гарчгайыны ота ковды. Олар тиркешип
гоша барды.
Деря мешиги башына чекди, оны сынлап дуран чопан:
31
- Доганым агладыңмы? — дийди. Деря баш атды.
- Доганым, етиммиң?...Етимсиң... Менем етим. Не ата, не эне,
не доган, не доланан бар! Үстесине-де ... – Ол бозулды, сеси агылы
чыкды - үстесине-де эзиз Ватандан-да җыда дүшдим. Үч йылың
ичидир гӛрен еке түркменим сен!.. Үч йылың ичидир җигербагрымы паралап гиҗе-гүндиз малың ызында аглап йӛрендирин,
доганым... - дийип, ол аглады.
Чопана Деряның йүреги авады, хайран галды:
- Ватандан айрылар ялы сениң юрдуң ниреде?
- Айбӛвүрли мен! Түркменистандан... Түркменистаныңам Вас
диен еринден . Етимдим, ялңыз хоссарым, хоҗайыным Ишангулы
бай... Вах, Ватанымың дидарыны екеҗе гезек гӛрүп, Ватанымың
топрагына дабанымы басып ӛлсем арманым ѐк.
Деря оңа хайран галяр, дерди агыр болмаса ол хахахайлап
гүлерди, йӛне ӛзүни саклады:
- Доганым сен Түркменистанда! Сен ӛз юрдуңда!...
Чопан ол ӛзүни ойнаяндыр ӛйдип, хешерленди:
- Доганым, мен чопан-да болсам, етим-де болсам надан
дәлдирин! Ишангулы бай йигрими дӛрдүнҗи йылда малыныхалыны алып Васдан гачды, менем сүрекчиси. Еди гүн ѐл йӛрәп
серхетден ашдык, соңам бәш гүн йӛрәп шу ерде месген тутдук...вах
Ватан!...
Сүриниң итлери алысдан гелйән атлыны гӛрүп үйрүп
гитдилер. Чопан горка:
- Харам! Байым гелйә...
- Ватаныңа гидесиң гелйәми? - Чопан мӛлерип серетди.
- Вах, Ватаныма барып ӛлмәге-де разы мен!
- Эркек сӛзмидир?
- Эркек сӛздир!
Деря десби-дәхил атына атланды, бай хем гелип етди, онуң
аркасында бердеңке барды. Ол Деря йигренч билен серетди, хатда
саламынам совук-сала алды. Бай:
- Аймырат, ал саңа иер-ичер гетирдим.
Гарчгая атланан Деря сапанчасыны чыкарып:
- Бай ага, атдан дүш-де, түпеңиңи Аймырада бер!—Бай
газапланды. Деря алтыатарың бир окуны байың телпегинден
гойберди. Телпеги башындан атылып гиден бая дессине акыл гелди.
Ол атдан дүшип берденкесини Аймырада берди. - Сапанчаң билен
ханҗарыңы, гушагыңы доның билен бер!. Мундан буяна малыңы
ӛзүң бакарсың! Аймырат, дессине байың гейимлерини гей!
32
Байың геймине гирен Аймырат Деря билен ат чапып гүв гитди.
Бай талабаның йыртык-йирик доныны йигренч билен гыра оклап,
оларың ызындан гарап галды.
----------------Баба ӛңде атлы, ызында Элвираның мүнен дүеси, онуң ызында
Хүйрҗемалың дүеси дүңле чӛл билен мытдылдап баряр. Баба дүңле
чӛли яландырып айдыма зовладяр.
Кервен гидип отыр... Хүйрҗемалың йүреги буланяр, ол хеләк.
Айдымы тамамлан Баба:
- Хүйрим саңа нәме боляр? Ёла чыканымыз бәри сен хеләк....
- Гӛвнүңедир… маңа хич задам боланок.
- Мениң еңсәмде гӛзүмиң бардыгыны унутма! Саңа бир зада
боляр... Онсоңам бизи кимдир бири ызарлаяр...
Хакыкатданам Деря билен Аймырат кервени ызарлап баряр.
Икисиниң-де ярагы гурат. Деря хәли-шинди дүрби тутуп олары
сынлаяр. Бир гүн Деря:
- Аймырат, доганым, догры гүнүң яшян ерине тарап гӛнүләп
гидиберсең агшама ченли Ашгабада барарсың. Ме саңа пул. Шәхере
етмән атыңы гойбер, ярагыңы зың, ѐгсам сени тутарлар. Шәхерде
отлы билен илиңе ашарсың!
- Менем сениң билен гитҗек!
- Сен мениң диеними эдибер! Мениң максадым белент. Бир
замандан бир заман Деря хан атлы йыгнаямыш дийип эшитсең,
мениң яныма гелерсиң! Деря хан болупдыр дийип эшитсең
гелерсиң! Дүшүндиңми?
----------------Энчеме гүнләп ѐл йӛрән кервен мытдылдап гидип баряр.
Хүйрҗемалың йүреги буланяр, ол оны адамсындан, гыздан букҗак
болуп хеләк. Ӛмрүнде дүе мүнүп гӛрмедик Элвира дүе дурсада
ыраң атып дуран болупдыр. Элвираның йүреҗиги сессиз аглаяр.
Кервен сазак токайлыгындан чыкып бир бейик аңңада барды. Эдил
шол пурсат он бир атлы-яраглы эсгер аңңада чыкды. Дуйдансыз
душушыкдан ики тарапам алҗырап яраглы, ярагына япышдылар.
Элвира олары сынлап:
- Кака! Какаҗан! Бу мен! Мен Элвира – дийип ызлы-ызына
гыгырды. Эсгерлериң арасындакы сталин папаклы харбы адам
элини кӛлегеледип середип:
- Элвира! – дийип, гыгырып атдан ӛзүни зыңды, ол йыкылып –
сүршүп гызың мүнүп отуран дүесине тарап ылгады. Эййәм
гӛзлерини яшлап етишен Элвира дүйәниң үстүнден какасының
33
гуҗагына ӛзүни оклады. Аталы гыз аглашдылар. Хүйрҗемал Баба,
Баба Хүйрҗемала серетди.
----------------Әпет оҗарың үстүне чыкан Деря олары дүрбүде сынлаярды....
----------------Эсгерлер бир одуң башында, гызың какасы, гыз, Хүйрҗемал,
Баба дагы бир одуң дашында нахарланып отырлар. Элвира
җедирдәп какасына башындан гечиренлерини гүррүң берйәр. Гызың
какасы чалгырдам болса түркменче билйәр. Ол гызының башыны
сыпалап:
- Бабаҗан, перишде ялы адам экениң! Мен гызымы дири
гӛрерин ӛйтмейәрдим.. Икимиз доган окашалы.
Туршуҗа хыярлары гӛрен Хүйрҗемалың гӛзлери ялпа ачылды.
Ол гыза үмләп, хыяры гӛркезди. Элвира оңа хыяры алып берди.
Хыяры бир дишлән Хүйрҗемал дүнйәни унудып пашырдадып ийип
башлады. Онуң ягдайына дүшүнен Элвира туршы-аҗы затларың
әхлисини онуң ӛңүне үйшүрүп башлады. Баба тамшанып аялына
ювашҗа:
- Хүйрүм, сениң агзың бимаза болуп йӛрми я гӛвнүмеми?
Хүйрҗемал йылгырып баш атды, ол бегенҗинден тас аялыны
гуҗаклапды.....
Хер хал ат дүкүрдиси олары тисгиндирәйди. Ханха, ерден
чыкан ялы болуп Гарычгайлы Деря дур. Хеммелер оңа аңк болды.
Элвира оны гӛрүп „Деря! Деряҗан!― дийип Деря тарап ылгады.
Деря:
- Баба кака гызы хоссарларына табшырдың герек?
Баба сейис аңк болуп баш атды. Элвира Деряның янына барды.
Деря эгләге-де гызың голтугындан тутуп, бир силкенде атың ӛңүне
алып, басды Гарчгая гамчыны! Гызың какасам, эсгерлерем яраглы
ярагына япышды, эмма авуны алан Деря ока етдирҗекми?
Баба сейис:
- Сакланың, атмаң! Атмаң!
- Элвира! Элвира! – дийип, гызың какасы бозлап гыгырды.
Баба сейис эллерини агзына тутуп „Гарычгайым гайт!― дийип
сесиниң етдигинден гыгырды, соңра бармакларыны агзына сокуп
сыгырды. Йүзүн салып барян ат ай берип ызына айланды. Баба
гыгырярды. Бабаның сесини эшиден Гарчгай ыза гайтды, эмма
сӛвер яры голуна дүшен Деря ата буйруп билмезми? Ол Гарчгая
дӛзүмли гамчы чалып яңадан йүзүни беевана тутды, эсгерлерем
атлы атына атланып ковмана тайынландылар… Баба:
34
- Атаймаң ол мениң инимдир, Элвира икиси бири-бирини
сӛййәр. Мен сизе олары гетирип берейин - дийип элеврейәрди.
Яңадан какасындан, ӛз ӛвренишен дүнйәсинден айрылып
барян Элвира аглаярды. Деря гыза хайран галып атыны саклады.
Ол:
- Эйсе сен мени сӛймейәрмиң?
- Сӛййән! Сӛййән! ... – дийип, гыз аглап Деряның
яңакларындан, йүз-гӛзүнден огшап - Инди ынандың герек
сӛййәниме!? - Ол аңырдан ылгап гелйән какасына – Кака! Какаҗан
дийип овсунды.
Гызың какасы ылгап гелишине:
- Оглум, оглум гызымы әкитме – дийип ылгаярды.
Шол пурсат Ӛвез тентек йылкы сүрүсүни ковалап, гыкувлап
аңңатдан чыкды. Деряны, онуң Гарчгайыны гӛрен йылкылар
кееришип кишңедилер, хоргурдылар. Деря бирде атлара, бирде
аглаян гыза, соңра яраглы эсгерлере середип:
- Сӛймейән болсан какаңа говшурайяс, Элвира – дийип, оны
гуш гӛтерен ялы эдип дүшүрди. Гызың какасы гызыны гуҗаклап
аглаярды. Атлар хоргурып кишңейәрди.
Деря Гарчгайына гамчы чалды, Гарчгай түвелейләп, йылкы
сүрүсүни ызына дүшүрүп аңңатдан ашырып гүв гитди. Элвира
какасының бойнунда чабаланып, чалнып аглаярды...
Эпилог
Ынха, гамышгулак ахалтеке бедевлеримизиң башындан
гечен екеҗе ахвалың беяны…
Йӛне йигриминҗи асырда бедев атларымыз – энче элхенч
күлпетлери башындан гечирмели болды. Биринҗи җахан
уршунда, раятлык уршунда, икинҗи җахан уршунда мүңлерче,
бедев атларымыз сӛвеш мейданында галды…
Хернә йигрими биринҗи асырда бехишди бедевлеримизиң
алнындан ак Гүн догуп, олар түркмениң гӛвүн гушуна ӛврүлип,
Түркменистаның гербинден – җигеринден орун алды. Йӛне
эййәм бу башга вака, башга бир тарых.
Соңы.