Latin

Uçmahyň guşlary - 1

Total number of words is 3880
Total number of unique words is 2041
2.7 of words are in the 2000 most common words
7.2 of words are in the 5000 most common words
11.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ахал теке атының буйсанчлы кешби түркмен
халкының тарыхының символына өврүлди.
Ат түркмен үчин әхли затдыр.
Түркменистаның Президенти
Гурбангулы Бердимухамедов
Учмахың гушлары
Улы гөврүмли көп сериялы чепер фильмиң эдеби эсасы
Керим Аннанов
Нобатгулы Реҗебов.
Ашгабат -2009 й.
1
О заманлар Ашгабат демир ѐл мензилиниң гайра башы гиден
бошлукды. Эсасы демир ѐлуң якасында ини отуз, бойы етмишсегсен әдим тагтадан эдилен агыл барды. Агыл беркди, ере дикилен
пүрслере узын-узын гермевлер беркидилипди. Агылың ичинде
элли-алтмыш ат тебил тапып чарп уряр. Агылың дашында еди-секиз
әдимден бир эли түпеңли эсгерлер гаравул дур.
Харбылар йылкы сүрүсинден сайлап, ики атдан вагона
мүндирйәрди. Атлар вагоны депип, гапып, агылдакы атлар
чырпынышып,
айланышып,
паҗыгалы
овазы
иниңи
җүмшүлдедйәрди.
Эсгерлериң арка тарапында аты алнан он-он ики түркмен
налач халда кишңешип, хоргурышып, делмуршып ӛзлерине бакян
атына гараяр. Оларың гӛзлеринде газап оды яняр, эмма
нейлесинлер, не алач этсинлер!
Хәзир иңлислер билен дил бирикдирен аклар ахал обаларының
сайлама атларыны сӛвеше дийип вагонлара йүклейәрди. Иңлис
эсгерлериниң арасында түркмен эсгерлерем барды.
Түркменлериң
җаныны
алман
дирикә
җигерлерини
согурярдылар: оларың эзизләп йӛрен атларыны алярдылар. Четде
дуран Хангелди сейис атының чарпая галып иниңи җүмшүлдедип
кишңейшини эшитди. Ханха, онуң атыны ики саны эсгер вагона
сүрүп баряр. Хангелди сейис хопугып, телпегини пенҗесине гысып:
- Хай, Түвелейим гайт! Хай, Түвелейим гач! – дийип җынссыз
гыгырды. Мүнбере дырмашып барян ат эесиниң сесини эшидип,
дуран еринде түвелей болуп ыза айланып, агылың ичи билен
түвелейләп гитди. Бат алан җанавер баршына-да кесе гермевлере
гӛвсүни урды. Энчеме йыллар елиң-ягшың астында дуран гермев
җакырдап дӛвүлди. Түвелей бир йыкылан ялы этди-де, яңадан аяк
үстүне галып, ок болуп гитди бошлуга сары!...
Хангелди сейис хем атына тарап ылгады. Гӛрсе ханха бир
эсгер онуң Түвелейи нышана аляр. Сейис ылгап баршына онуң
үстүне товсуп, аҗал болуп хыкыртмагындан япышды. Эсгерлериң
үч-дӛрт санысы гӛге атып, агылың гермеви дӛвлен ерини горап,
бейлеки атлары гачырман сакладылар. Бирнәче эсгер болса йүзин
салып барян түвелейи нышана алды.
Баба сейис бир товсанда башга бир эсгериң түпеңиниң ӛңүнде
пейда болды. Эсгер аты атҗак боля, эмма нилиң ӛңүнде голларыны
далдалап, ока гӛвсүни герип Баба сейис атдыранок. Эсгерем гарадан
гайтмаз экен, атдан дийип атды, ок Бабадан дегди! Ваканы сынлап
дуран иңлис офицериниң гӛзлери петрәп гитди. Гӛр-ха, бир ат
2
дийип нәче ябаны вагшыяна адам ока гӛвсүни герип дур! Ол
сапанчасыны ызлы-ызына асмана атып, эсгерлере гӛркезме берди.
Эсгерлер ерли-ерине барып дурдылар. Түвелей болса ханха гидип
баряр йылдырымлап! Гоҗа Хангелди сейис эсгер түпеңиниң
гундагы билен урлуп йыкылыпды. Ол атының гачып етишенини
гӛрүпди, хәзир болса ӛзүнден гидип, ганыны саркдырып ятырды.
Иңлис окы Бабаның яйҗыгының гапдалы билен гечип гидипди.
Дуршуна газаба ӛврүлен Баба сейисиң ганы җораланып акярды…
----------------Ики саны сайлама атыны алдыран, җигер-багрыны согурдан
Баба сейис обасына етип гелйәр. Онуң ярасы ыкҗам саралыпдыр.
Кӛйнегиндәки, донундакы ганлар гурап гара тегмиле ӛврүлипдир.
Обаның бәри башында болса мәхелле бары мӛҗек билен итлериң
уршуна томаша эдйәр. Сапар сегбан гайышдан-гӛнден келлесине
тор торба гейдирилен мӛҗегиң зынҗырыны саклап дур. Обаның
ѐртманча кӛпеклери келлеси келлекили мӛҗегиң үстүне ерли-ерден
товсуп ярярдылар. Башы тор торбалы мӛҗек кӛпеклери келлеси,
аяклары билен какып хезил беренокды. Мӛҗек ярып биленок,
кӛпеклер болса оны алдыгына далаяр. Адамлар:
- Хай, Аждарым бас!
- Хай, Бойнагым агыз сал! – дийип, ерли-ерден гыгырып
кӛпеклере мечев берйәр. Бир пурсат томашаны сынлан Баба сейис
атындан дүшүп орта гирди. Ханҗарыны алып мӛҗегиң
келлесиндәки гӛн торбаны, бойнуның даңысыны кесишдирди.
- Утанмаяңызмайт! – дийип, ол мӛҗеги мәхелләниң
ортасындан чыкарып гойберди. Гең ери – мӛҗек Баба агыз
салайынам диймеди. Мӛҗек гайракы чӛле тарап гүв гитди, ѐртманча
кӛпеклер хав-хавлап эелериниң гӛвни үчин ковалан болдулар!
- Сизе бизиң даланышымыз, юрдумызың таланышы азмы?! –
дийип, ол дӛвра гуруп дуран адамлара назар айлады. – Сен, сен…
Халназар ага хәзир ӛе барың! – дийип, Баба сейис атыны идип
ӛйүне уграды…
----------------Гӛкдепе обаларының бири. Баба сейсиң баглы-бакҗалы
ховлусы. Үч-дӛрт ат газыгың дашында айланып йӛр. Баба сейсиң
ӛйүнде обаның гӛрнүкли адамларының маслахаты гидйәр. Хангелди
сейис билен атының, Баба сейсиң яраланмагы дүшен ягдайы обаның
сүңңүни лерзана гетирипди. Баба сейис отуранлара назар айлап:
- Адамлар, бизиң хер биримиз сыргының беги, хатарың
ханы, обаның эелери! Бу болуп дуран паҗыгалы ягдайлар этиңизден
3
ӛтүп сүңңүңизе бармадымы? Юрдумызам, халкымызам Сапар
сегбаның мӛҗегиниң гүнүне дүшди! Хей, мунуң бир алаҗыны
тапып билмерисми?
Кетхуда:
- Иңлислере гулак ассаң иңлислер, аклара гулак ассаң аклар,
гызыллара гулак ассаң гызыллар мамла! Эмма үч мамла пикир, үч
хакыкат болмаяр! Мен-мен диен йигитлер болса иңлислере
гошулып, аклара гошулып, гызыллара гошулып даркаш гурярлар.
Занныяман душманлар халкы үче бӛлдүлер! Үче бӛлүнен халкы бир
агза бакдырып билҗек әр инди тапылмаса герек – дийип, ол ере
бакды.
Били, эгни оклы хатарлы, яны сапанчалы харбы Халмырат:
- Бизиң юрдумызам, халкымызам диңе иңлислер халас эдип
билйәр! Диңе иңлислер! Хиндистан ялы уллакан юрды эдара эдип
отуран иңлислер бизи бакналыкдан чыкарын билйәр! Аклара,
гызыллара гуллук этсек, юрдумыз ене бакналыкда галар!
Бабаа сейис:
- Буларың иңлисине-де бедев ат герек, агына, гызылына-да
бедев ат герек! Мундан он йыл озал гапысы атсыз ӛй ѐкды,
байларың, беглериң сүри-сүри йылкысы барды. Ханы ол атлар!?
Атларымызың тохумы түкенип баряр!
Бир киши:
- Бабаҗан, түркмениң тохумы түкенип баряр! Ниҗе
йыллардан бәри гырылып гидип отыр герчек йигитлер гызыл болуп,
ак болуп! Сен болса атларың гүррүңини эдйәрсиң!...
- Түркмениң тохумы түкенеси ѐк! Аяллар икимиз ялы
йигиди дограр барар! Эмма тохум бедевлеримизиң тохумы түкенсе
– этҗек алаҗың болмаз!
Аталык хан:
- Тӛверегиңе гаранып, болян ишлере гарап, яшап йӛрениңе
утанярсың! дирилигиңе намыс эдйәрсиң! Ата чыкып чем гелен
гелмишек душман билен гарпышып ӛлүп гидәесиң гелйәр! Юрды
гелмишеклер алды… Хеммесиниңем максады – түркмени халас
эденден болуп, бакна эдип таламак!
Баба сейис:
- Яшулылар, хан-беглер! Түркмен ниҗе мүң йыл бедев
атыны сегредип эркинлигини-эрканлыгыны горады! Бедев атыны
сегредип, ниҗе ерлере йӛриш эйледи, ниҗе дӛвлетлери гурды!
Ахал-теке бедевлери дүнйәде деңсиз-тайсыз атлар ахыры! Олар атабабаларымызың зирек аңында дӛрән гудрат ахыры! Асырлар бойы
4
түркмене вепалы гуллук эден бедев атларың депесинден ахырзамана
инди. Чырпынып дуран дал бедевлеримизиң тохумы түкенәйсе…
биз гечмишиң ӛңүнде-де, гелҗекки неберелеримизиң ӛңүнде-де
йүзүгара болуп галарыс…
Кетхуда:
- Бабаҗан, оның догры, йӛне чыкалга ѐк-да!
Баба сейис агыр дем алып, ене тӛверегине гӛз гездирйәр:
- Адамлар, мен белли карара гелдим. Мен галанҗа атлары
алып Гарагумың тӛрүне чекилҗек… Кимде ким атыны халас эдейин
дийсе, гошсун мениң йылкыларымың арасына! Йүз атмы, ики йүз
атмы пархы ѐк, гумда ӛзүм середерин!
Дурды Ёлбарс:
- Баба мамла! Бабаҗан, атлары билеҗе алып гидели!
Бир бег:
- Баба, Гарагумда сизе ат саклатмаз! Бу махал гапыңда ат
сакламак хыллалла! Юрдуң башына ховп иненде бирниҗе хызхарамылар «юрт үчин гӛрешйән» баханасы билен галтаманчылык
эдйәр!
Баба сейис:
- Җаны ики болса гелиберсин шол галтаманлар!
Бир киши гапыны ювашҗа ачып, гапыда эсли салым
ювдунып дурды:
- Яшулылар, ханлар, Хангелди сейис каза этди…
Хеммелер доңуп галяр, паҗыгалы саз.
----------------Гиң мейдана обаның ерден йӛрәни үйшипдир. Оба гоҗа
сейси ахыркы ѐлуна уградяр. Ортада яшулылар Хангелди сейсиң
җыназасыны окаярлар. Элхенчден зарын сесе адамларың иманы
гӛчүп, эндам-җанлары җүмшүлдәп гитди. Ханха Түвелей зарындан
зарын кишңәп етип гелйәр. Җанавериң вагшыяна овазы җигербагрыңы паралаяр. Хезрети Магтымгулы «Ат адам ялы сызяр»
диймейәрми? Гоҗа сейсиң вепалы аты гелип етишди. Ол
мәхелләниң арасына гирип, дуран еринде айланып, гӛзлеринден
яшыны акдырып хоргуряр, делмурыплар кишңейәр.
- Түвелей!
- Хангелди аганың аты!
- Хай вепалы экен-ов сейисине!
Аксакаллар кетхуданың йүзүне сораглы назарыны дикдилер.
Кетхуда:
5
- Хай җанавер-эй! – онуң дамагы долды… - Хангелдиниң
йүзүни гӛркезиң, гой җанавер эеси билен хошлашсын!
- Болмаз! Җыназасы окалан бендәниң йүзүни ачмак болмаз!
- Молла! Болмаян ишлер болуп дур дүньеде!... Гӛркезиң
Хангелдиниң йүзүни…
Бир яшулы пычагы билен кепениң тикинини сӛкүп
башлады. Баба сейис атың бойнундан тутуп табыдың янына
гетирди. Мәхрибан сейсиниң йүзүни гӛрен ат җанавер яңадан бир
кишңеди, онуң зарын овазы мәхелләниң җигер-багрыны гыйды
гитди. Мерди-мердана адамларың-да ики гӛзлери балкылдап,
дамҗак болуп дуран гӛзяша ӛврүлди…
Ат сесли, адамлар сессиз аглашдылар…
----------------Гиҗе. Гара гиҗәни лерзана гетирип бир сүри йылкы чапып
гелйәр. Ики йүзе голай ат гара гиҗеден чыкып ал сәхере барян ялы
йүзүн салышып баряр. Олар Ахалың үч обасының тохум атлары.
Гүндогар хал атып, даң агаряр. Сүрүниң йылкыбаны Деря гыкувлап,
атларына мечев берип, келлесини гӛчүрип, бедевини учурып гелйәр.
Йылкы сүрүси гара ел ялы овсун атяр. Йылкыбаныңам келлеси
гӛчүпдир, сарч-сарч атларыңам!
Гүнүң догҗак ери гызаряр. Атыны чапдырып гӛвүн солпудан
чыкян Деря ала шовхун болуп сайда яйылып ятан как сувунуң
кенарында зордан атының башыны чекйәр, йылкыларам ай берип
зордан сакланяр.
Гүн догуп гелйәр. Какың сувы гӛвечде эрән алтын ялы. Атлар
сува гирип сув ичйәр, бирнәчеси сувда оюн эдйәр.
Как сувуның кенары овадан сазаклык. Бирден шаглап бәшалты саны кепдери гӛкден инип, кенара гоняр. Бирденем олар гүргүр силкинип бәш-алты саны перизада ӛврүлйәр. Деряның гӛзлери
хӛвленип, хайран галяр.
Перизат гызлар овадан саза сүйнүп-саркып, нәз-керешме эдип,
овсунышып, товланышып ракса-танса башлаяр. Гызларың
ортасында ша гызы- Мелике, онуң башында овадан җыга.Мелике
әхли гыздан овадан, ол Деря җилве ташлап, огрын гарайышлап ракс
ойнаяр.
Деря җадыланан ялы Меликеден гӛзүни айрып биленок.
Перизатлар бир салым танс ойнаярлар…
- Хей оглан!
Деря тисгинйәр, гӛрсе алныында бир атлы киши түпеңини
гезәп дур. Деря бирде атла, бирде гызлара середйәр. Гӛрсе
6
хыялында җанланан гызлар зым-зыят болупдыр. Деря аҗайып
хыялдан ояран атла йигренч билен середйәр. Деря тӛверегине назар
айлаяр, асыл дӛрт атлы йылкы сүрүсиниң дашыны алып дур.
Хеммесем яраглы.
- Хей, йылкыбан, бизе ат герек!
- Ага, булар тохум атлар, җынс атлар! Буларың эеси халк!
Горагам гүйчли!
- Ким буларың горагы? Я сенми?—Ол хахахайлап гүлйәр.
Деря:
- Ерде мен! Ёкарда Худай! Тӛверекде әрлер-пирлер!...
- Гӛрйәмиң, биз бәш саны галтаман! Херимизе ики ат герек,
җеми йигрими ат боляр!
Деря самсыклыга саляр:
- Сиз бәш, хериңем ики ат алсаң он ат бор-да!
- Ёк эдәй чарва хасабыңы! Биз бәш адам, херимиз ики атдан
алсак, җеми отуз ат боляр, дүшүндиңми?
Гара гӛрнүмдәки алаңдан бир атлы чыкяр, ол Баба сейис. Ол
ваканы гӛрйәр, дессине атындан дүшүп, аты алаңдан аңрык ковяр.
Ӛзем букдаклап уллакан сазага дувланып Деряң алкымындакы
галтаманы нышана аляр.
Деря: - Агалар, сиз галтаманмы я ат огрусы?
Галтаман хезил эдип лахлахлап гүлйәр:
- Хәзир маңлайыңдан бир окы гойбәрин вели, бизиң
кимдигимизи билерсиң! - дийип, түпеңини Деряң маңлайына
гезейәр…
- Галтаман болсаңыз алавериң атлары… йӛне галтаман ага,
сүрүниң сердары Алгыр гуш дергазап атдыр. Ёлдашларыңа айт,
сүрүниң аңырсына гечсинлер, мен сизе герек аты бӛлүп бермесем,
ол сизе екеҗе байталам бермез!
Галтаман эллерини херекетлендирип, ѐлдашларына гӛркезме
берйәр. Оларың бары сүрүниң аңырсына гечйәр. Деря тӛверегине
гараняр:
- Ага, сизе отуз ат болса болямы?
- Кырк болсун!
- Ал онда кыркыңы!—дийип, Деря дуйдансыз дуран галтамана
гамчыны саляр, гамчы галтаманың бойнуна чолашяр, Деря бир
силкип гойберйәр, галтаман түпеңи билен атдан агып сеңселейәр.
Деря ала гыкувлап, эйменч гыгырып сүрә гаршы уруляр, йылкыбана
белет атлар гүпүрдешип дӛрт атлының үстүне эңйәр. Галтаманлар
йылкының ортасында галяр, олар не атларың арасындан чыкып
7
биляр, не атып билйәр. Деря болса гыкувлап сүрини айландырып
йӛр. Деря сапанчасыны чыкарып ене бир галтаманы атяр. Ол атдан
агяр. Башда атдан аган галтаман ӛзүне гелип Деряны нышана аляр,
эмма Деря атың о янына гечип гӛзден йитйәр. Шол пурсат Баба
сейис Деряны нышана алан галтаманы атяр. Гапдалдан чыкан түпең
сесе галтаманлар хайран галяр, олар алҗыраяр. Атының гапдалында
букулан Деря алҗырап дуран бир галтаманың голайына барып,
сапанчасы билен атяр. Онуң атдан аганыны гӛрен галтаман зордан
сүрүден чыкып йүзүниң бакып дуран тарапына гачяр. Икинҗи хем
реҗәниң гең дәлдигини билип сүрүден сайланҗак боляр.
Йылкыларың арасында гӛрүнмән баран Деря оңа хем гамчы саляр,
биринҗи галтаманы эдиши ялы оны хем атындан агдарып
сеңселедйәр.
----------------Галтаман гачып баряр, ызында Ава сейис… Гачха-ков…
Галтаман ызына дӛнүп бирки ѐла товхулдадып атяр, эмма Баба
сейис атың ол янына, бу янына гечип окдан совуляр.
Гачха-ков…. Баба сейис араны йыгырып баршына кемент
оклаяр. Кемент галтаманың эгнинден, келлесинден илйәр. Чаласын
Баба сейис бир силкенде ол атдан агдарылып ерде чалам-чаш болуп
ятыр…
----------------Йылкылар гуя инйәр, итлер хавхавлашып чыкяр. Деря:
- Пәхей кӛпей огуллары! Мениң янымда боланыңыз-да,
томаша гӛрердиңиз!
Атлар пүре-пүр даш новадан гӛвүнли-гӛвүнсиз сув ичип,
бассырма йӛнелйәр. Хер кесиң ӛйи-дә!
Деря атдан дүшүп уяныны, эерини айрып гӛйберйәр, ол хем
бассырма тарап гидйәр. Деря күндүкден итлериң ялагына сув гуйяр,
эмма олар сува серетмән, җабшынышып гуя үйрйәр.
- Асыл сиз гуйының сувуны күйсейәңизми?...Онда гарашың.
Деря тамкепбә гирип, гара пеҗи отлаяр, соңра дашкы
гейимлерини чыкарып, гушаклыгына ченли ялаңачлап ала гыкылык
болуп ювуняр. Ӛе гирип сүпүринип, китири пеҗе гойяр. Итлер
үйрйәр. Деря даш чыканда олар гуя бакып үйрйәрлер.
- Хай, пеләкетлер, сиз асыл нованам гачырманы
ӛврендиңизми?—дийип, гуйының демир чархыны айлап башлаяр,
чарх агыр айланяр, эмма орангутан ялы эллери узын, атан-сатан
Деря аграмы билмейәр. Итлер үйрүшйәр, бирден гуйының агзына
гелен гова гӛзи дүшйәр, говада җовур ак поссунлы, җовур ак
8
кӛйнекли, җовур ак сачлы, җовур ак гыз ак шугла сачып ятыр!
Гарашылмадык ягдайдан шок болан Деря чархың айлаваҗыны
элинден сыпдыряр. Гызлы гова гидйәр отуз бәш гулачлык гуйының
дүйбүне!
Деря гаты горкупдыр, ол тӛверегине ялт-юлт гарап, ок болуп
айланып дуран чарха япышяр юваш-ювашдан онуң бадыны саклаярда ӛз-ӛзүне: -Пәхей, сениң йигит болайшыңы! Хәлем адам-гара ѐк
экени, ѐгсам веҗера болдум-ов! Бех, аллаҗанларым, говада ак гыз
нәм ишлейәркә?.. Гуюда гыз нәме ишлесин! Гӛзүме гӛрнендир,
гӛвнүмедир… Кепдерилер яныңа гонуп хүйр гыза ӛврүлйәркә,
дүйшүңе перилер гирйәркә… Я Ӛвез тентек мени горкузҗак болуп
бир хокга эдәйдимикә?
Ол чархы айлап дур, айлап дур, ахыры гова гуйының агзына
гелйәр. Деря гӛзлерини хӛвлендирип гызы сынлаяр: Җовур ак
гейим-геҗимли, җовур ак сачлы, җовур ак гыз!
- Эй, Аллаҗан, җын-арвахмыка? Сув перисимикә? Я
дүйшүммикә? Я энтек гӛк ӛрмәнкә хүйленип йӛрмүкәм?...—дийип,
ол сол эли билен яңагына чаляр. –Пәхей пекге, ана шол гыз
албассам-да, арвахам-да, шейле овадан гыздан горкуп… топрак
башыңа заңңар!
Ол гованы чекип, мәхнет голуны узадып, гызы гуҗагына аляр.
Гызың гейим-геҗиминден сув җораланяр, итлер үйрүп онуң ызына
дүшйәр.
Тамкепбеде печ гүбүрдәп яняр, ол гызы кечеде ятырып,
поссуныны, кофтасыны чыкарып дашда басылгы одунлара серйәр.
Деря ӛе гелйәр. Горка-горка гызың элинден тутуп гӛрйәр, җаны бар.
Ол бойнундакы яглыгыны алып, эллән ерини сүпүрйәр.
Деря гызың гейимлерини чыкармалы, эмма нәдип? Ол
гӛзлерини юмуп гыза середйәр, бирден алланичикси тисгинйәр:
- Эй, Аллам, мениң гӛзлерим юмукка-да гӛрйә-ле?...Ай, акмак,
бейле перизады сокур кӛр гӛрмейәрми?—дийип уллакан яглыгы
алып гӛзлерини юмуп үстүнден даңып башлаяр. Бу махал гыз ӛзүне
гелйәр, гапдалындакы гӛзлерине гара мата даңан орангутан ялы
мәхнет беланы гӛрүп алланичикси болуп җынссыз гыгырды, эмма
сеси чыкмаяр. Гыз ябаны пишик ялы гӛзлерини петредип,
пенҗелерини гезәп элхенч гыгыряр, ене сеси чыкмаяр. Деря гыз
горкусына дәлирәр ӛйдүп, дессине ӛйүң тӛрине ойлугыны, соңра ӛз
ѐрганыны язяр, Ӛвезиң ѐграныны хем япынаймалы эдип җайдан
чыкяр.
9
Гыз аглаяр, эмма үч гүн гуйыда аглап гӛзяшы түкенипдир, гӛз
яшсыз аглаяр.
Гыз аглаяр, соҗап-соҗап аглаяр, эмма сеси түкенипдир.
Гыз ӛзүниң диридигине ынанды, ол тамкепбәниң ичине
назарыны айлап, диварда асылгы махмал гаплы дутары, ашакда
кичиҗек сандыгың үстүнде дурян еди-секиз китабы гӛрүп ынҗалып
башлады.
Ыкбал асмандан учуп гелйән гызы гумуң отуз гулачлык
гуйысына ташлады.
Ыкбал гыза ол дүнйәниң гапысыны гӛркезди. Гӛр-ле, ыкбал
оны инди саз гураллы, китаплы җая атыпдыр.
Деря итлерине ял берип, атларының бассырмасының
дервезесини теммеләп ӛе гиренде гыз уклап галан экен.
Деря гызы гуш гӛтерен ялы гӛтерип, дүшеге гечирди, үстүнден
Ӛвезиң ѐграныны, соңра түйлек поссуныны япды.
Ол гызың деңсиз-тайсыз гӛзеллигини сынлап бендуван
болды…
----------------Даң атып гелйәр, гыз ятыр, йигит назарыны айрып билмән
отыр. Гызың буйра-буйра ак сачлары дагларың шаглавугы ялы, бир
дессеси йүзүне дүшүпдир. Деря горкуп гидйәр, ол ―бирден гыз ӛлен
болаймасын‖ диен хедер билен гызың акҗа элинден тутяр, йүреги
гүрсүлдәп гидйәр. Шинди элинден тутулып гӛрүлмедик гыз чалаҗа
тисгинйәр, ол бир гӛзүни ачяр, эмма сачларың арасында Деря гызың
гӛзүни гӛрмейәр. Ол элини силкип айыряр, соңра бойнундакы
яглыгы алып, гызың элинден тутан ерини сүпүрйәр, оны сынлап
ятан гыз ысгынсыз йылгыряр. Гыза йигиди сынламак хош якяр.
Гызың оядыгындан хабарсыз Деря онуң түвелей ялы ак сачыны
сыпалап йүзүнден айырмак ислейәр, гыз гӛзлерини юмяр, йигит
дессе сачы айыряр вели, гыз халасгәрине назар саляр. Деря утанып
ере середйәр…
Гыз сүем бармагыны гурсагына дүртүп:
- Мен Элвира, сен ким?
Деря онуң херекетини гайталап:
- Мен Деря! А сен Элвира!.. Элвира!...
- Деря!... Деря!... Деря!...
Гыз Деря дийип шейле бир сүйҗүдип, гӛзлерини сүзүп айдяр.
Деря гӛзлерини сүзүп ―Элвира!‖ дийип сүйҗедип айдяр. Олар
10
бир салым бирек-бирегиң адыны гайталап ахыры хем
гүлүшйәрлер…
Деря гыза аршдан Алланың индерен Гудраты, Кераматы
хӛкмүнде середйәр. Гыз мәхнет яш йигиде ӛзүниң Халасгәри
хӛкмүнде середйәр. Деря:
- Ак гыз, ярым кәсеҗик сүлгүн чорбасыны ичәй- дийип, ол
кәсә ярпы эдип пеҗиң үстүнде дуран питиден чорба гуйяр. Гызың
ысгыны ѐк, Деря саг голуны онуң бойнуның ашагындан салып, гыза
кәсәни ичирҗек боляр, эмма сазанаклап, саңңылдап кәсәни
эндиредип дур. Гыз йигиди сынлап овадан йылгыряр.
Гыз элҗирәп:
- Ханы маңа чорбаҗык ичир-дә… - Эмма Деря кәсәни
сандырадып гызың агзына элтип билмән гара дер боляр. Гыз
йылгыряр, гызың кӛхи гелйәр. Ол Дерядан чорбалыҗа кәсәни алып
Деря дикан бакып ичҗек боляр, эмма ӛз эллери сандырап чорбаны
ичип биленок. Гыз бирде сандыраян эллерине, бирде Деря середип
гүлйәр. Олар хезил эдип гүлйәрлер.
Элвира:
- Биз асмандан учуп гелйәдик…--дийип саг элини самолѐт
эдип гӛркезйәр. Деря:
- Билйән. Билйән. Сени йӛрите аршы агладан Аллаҗан иберди.
Билйән… Аллаҗан маңа илки сени дүйшүмде гӛркезди, шондан соң
сен мениң хыялымда яшап башладың… Соң Аллаҗан сени кепдери
эдип алныма гондурып башлады. Сен кенизлериң билен гүрре
силкинип перизада ӛврүлйәрдиң… Ахырам сени хакыкы перизат
эдип иберипдир. Аллаҗан, шейле овадан перизады яраданыңа Алла
ялкасын-ов сени!... Эмма сув периси, сен асмандан гелип, гуя нәдип
дүшүп йӛрсүң?
Гыз овадан йылгырып:
- Биз шейдип асмандан учуп гелйәдик. Ашакдан галтаманлар
шейдип—учары хем ашакдан галтаманларың атышыны херекети
билен гӛркезйәр- атдылар!
-Хай гуррумсаклар, сен кепдери болуп гелйәкәң атдылармы?...
Атандырлар… болса-да… алланәме аман галыпсың. Мен сениң эллери билен гӛркезйәр –шейдип асмандан гелҗегиңи билйәдим.
Себәби Худайым Баба какам икимизиң алнымызда ӛрән белент
максат гойды.
- Сен горкма! Сен билйәмиң ниреде? Гарагумуң йүрегинде!
Кераматлы ерде! Говуҗа гутул, мен саңа Гарагумуң Гудратлы
Йүрегини гӛркезерин!
11
----------------Гуртгуйы атлы гум обаҗыгы. Гуюда бары-ѐгы еди-секиз
хоҗалык яшаяр. Яш огланлар чапып барян дүйә мүнмешек
җеделини эдйәрлер. Ӛвез:
- Сен Шахым аганың дәли инерине ылгап барярка мүнүп
билсең, мен гарры инеримизиң гуйругындан тутуп, ере чалып
урарын.
- Мен инере мүнерин, йӛне сен башармарсың –дийип Халлы
җедирдейәр.
- Гел җедел эдели!
- Гел!..
Олар күлбике бармакларыны саламлашдырып җедел эдйәр.
Халлы Шахым аганың отлап йӛрен инерини ковалап башлаяр.
Мазалы инер-де ӛврендикли болан шекилли, он ики яшлы
Халлының ӛңүнде патанаклап гачяр. Халлы ылгап инери етйәр-де
аягының башам бармагы билен сүем бармагының сыңрагыны
дүйәниң арт аягының сиңирине басып, ылгап диен ялы инериң
үстүне мүнйәр…
Огланлар гыгырышып шовхуныны етирйәр…
Соңра Ӛвез бир дүйәни ковалап баряр. Дүе аякларыны җүпләп
хер бӛкенде үч-дӛрт метре зыңыляр. Ӛвез дүйәниң гуйругындан
тутуп, җүпләп бӛкенинде гапдала силкип гойберйәр. Дүе җанавер
патлап янын дүшйәр, ичикйәр. Аякларыны дәбшенекледип, еринден
зордан туряр. Дурды Ёлбарс оглуның гараголлугыны гӛрүп, оңа
бакан ок болуп ылгаяр. Ӛвез җыррайлып гачяр.
Дурды Ёлбарс: -Мен сениң хамыңы сыпырып Несими эдйән
эшшек аталы! –дийип гыгыряр…
----------------Үч адамлык кичиҗек учар асмандан учуп гелйәр.Учарман
харбы адам. Онуң янында чаксыз овадан гыз отыр, яшы болайса он
еди. Онуң товар-товап ак сачлары шаглавук ялы эгинлеринден
десселенип сагрысына барып етйәр. Эгнинде гымматбаха сүтүкли
ак поссун. Ызда чаклаңҗа чемодан хем овадан гаплыҗа скрипка.
Гыз сазак токайлы чӛлүстаны сынлаяр.
Учарман сазак токайлыгында алты-еди саны атлыны гӛрйәр.
Атлыларам учары гӛрйәр.
- Галтаманлар!
Ашакдан атлылар учары атып башлаярлар.
12
Атлылар гарадан гайдянлар дәл, пӛвхе-де пӛвхе атярлар.
Бирден учарың сеси үйтгейәр: патыр-путур сес чыкып башлаяр.
Гызың гӛзлери хӛвленйәр. Учарман дүрли приборлары,
тилсиматлары барлашдыряр.
Учар патырдап баряр, атлылар ызда галяр, учар гитдигиче
пессайлаяр. Учарманың маңлайы дерлейәр.
Ол:
- Мен гонмалы болдум… Хол такырлыга етип билсем
болдугым… Сен гач, сазаклыкда букул! Мен хиле билен душманы
пүрреләрин. Соң учары оңарып, яңадан Ашгабада учарыс…
Учар ере голайлап гелйәр.
- Бирден маңа бир зат болайса.. гачгын… бәш-алты
километрликде обаҗык бардыр. Түркменлер ӛрән говы халкдыр…
Олар саңа кӛмек эдер…
Учар гоняр. Гыз дүшүп сазаклыга тарап гачяр, җан эдип
ылгаяр… Сазаклыга баряр. Учарман кабинада ӛлен болуп ятяр.
Атлылар үч тарапдан хүшгәр сынлап гелйәр… Учарман ятыр…
Олар гаты голай гелйәр.. Гыз сазаклыкдан середйәр…Атлылар
голай геленде учарман ики сапанчалы, ики тарапдакыны атяр, олар
атдан агяр, үчүнҗи учара гранат оклаяр. Самолѐт учарманы билен
партлаяр. Гызыл ялын түссе асмана гӛтерилйәр. Гызың скрипкасы
асмана зыңлып, сазаклыга гачяр. Гыз йүзүни тутуп аглап гачып
башлаяр…
----------------Гызың деми-демине етенок, йӛне ол шонда-да гачып гелйәр.
Җанам сүйҗи-дә! Ол бир алаңдан ашяр, гӛрсе ханха ойда гуйы бар.
Гуйының аңырсында белент гурлан бассырма. Онда гышың
совугында йылкылар боляр. Онуң бәри янында гуйы. Гуюдан кыркэлли әдим аңырда болса тамкепбе.
Ханха алысдан үч саны әпет ит гызы гӛрүп окдырыляр. Гыз
горкяр, алҗыраяр. Эййәм итлер тамкепбә етип гелйәр. Гыз алҗырап
гуя середйәр. Гуйының эрңеги ерден бир метре голай ѐкарда. Онуң
ики тарапына дикилен утуның үстүнде чарх бар. Гыза чарха
чыкаймадан башга алач ѐк. Ол җайдан адам чыкар тамасы билен
часлы гыгырып гуя барды. Гуйының эрңегине чыкып, чарха
дырмашды. Говасы гурасын дийлип чархың үстүне чыкарылып
гойлупдыр. Гыз чархың үстүне мүнди, инди оны итлер ярып билҗек
дәлди, йӛне чарх говшак даңлан экен, гыз деңаграмлыгыны
йитиренде ол гова билен айланып гитди гуйының ичине! Итлер
гуюдан чыкан чиркин сесе үйрүп башладылар…
13
----------------Гызың ягдайы говулашыпдыр. Гыз Деря, Деря гыза середип,
майыл болуп отыр. Деряның-да, гызың-да йүрегиниң гүрсүлдүси
яңланып дур. Деря җая сыгман гапыны ачяр. Дашарда гар ягяр.
Патрак ялы гар… Петде-петде гар…
Ак гары гӛрен гыз учайҗак боляр, ол дүшегинден галып даш
чыкяр. Гыз эллерини асмана герип, йүзүни гӛге тутуп хош боляр.
Тӛверек-даш ап-ак гар. Гыз Деряның голундан тутуп йӛрәп уграяр.
Олар тамкепбәниң илер янындакы гар басан аклаңа чыкып башлаяр.
Петде-петде гарлар айланып, пырланып гыз билен йигидиң
башыны айлап ягяр.
Олар гүрлешип аклаңа чыкып гидип отыр, аслында олар
асмана чыкып баряр.
Ашакдан итлериң үйрмеси гелйәр, Деря гең галып ашак бакяр.
Гӛрсе, түссесини буругсадып дуран кепбе-де, гуйы-да, итлер-де хол
ашакда чалаҗа гӛрүнйәр. Ол мӛлерип:
- Акгушум, биз асмана чыкып гидипдирис! Асмана! Ал
асмана!
Икиси ышкдан айңалып ашак бакяр, икиси-де «хийх» дийип
гайдярлар ашак келеменләп, эмма даш гайдан ялы дәл. Олар гар
ялы, гӛкден окланан гүл ялы айланып пырланып гелйәр. Деря гызың
голундан тутяр, олар асманда танс ойнап гелйәрлер.
Ашакда атлар кишңейәр, итлер үйрүшйәр…
Ышк дүнйәси ашык-магшуга гудрат гӛркезйәр!
----------------Ӛвез хем йылкыбанды, йӛне Деря онуң гошда боланындан
болманыны говы гӛрйәрди. Шол себәплем Ӛвез кӛпленч онуң
азыгыны-сувлугыны дашаярды. Ӛвез хорҗуныны эгнине атып
пыядалап, айдыма зовладып баряр. Ол хер айдымдан бирки бент
билени үчин, хер аңңатда бир айдыма гыгыряр.
Ӛвезиң келлесине Деряны горкузмак пикири гелди. Ол тапан
хокгасына хош болуп гүлүп башлады.
- Деря хан, сени горкузып вәгирдишиме бир бак!
Ол гуя голайлап, гышда атларың сакланян бейик бассырмасына
дувланды. Диширгенди, гуйының шемалында эдилен йылгын
тамкепбеден Деряның сеси гелйәр. Ол бассырма букулып,
тамкепбеден Деряның чыкарына гарашып диң салмага дурды. Бир
салымдан тамкепбәниң гапысы ачылды. Ӛвез хорҗуны гапдалында
гоюп, донуны гаңрып башына бүрәп эйменч гыгырып тамкепбә
14
тарап ылгады. Йӛне тамкепбеден чыкан Деря дәл-де Элвирады.
Җайдан алты-еди әдим дашлашан Элвира Ӛвезиң сесинден, болуп
гелшинден горкуп шейле бир җынссыз гыгырды. Ӛвезиң хайяды
гӛчүп, донуны гӛтерип, гызы гӛрүп гӛтерди ӛкҗәни, ӛзем шейле бир
чиркин гыгырярды вели, гызың сеси дагы гыкылыгам дәлди.
Ӛвез йыкылып-сүршүп җанаҗыгына гачярды, ол бирнәче
аңңатдан ашып ызына гарап, далҗыгып йыкылды, йӛне петрешен
гӛзлери ызында.
Дүнйә имисала, тӛверек асуда. Ӛвез ойланып башлады, йӛне
ичинден ойланяны дашындан болярды.
- Эй, Таңрым! Гӛзүме гӛрнендир-ле! Дашлы гуйыда ялаңач гыз
нәм ишлесин?! Ёк , ондан гыз болмаз! Хей ак сачлам бир гыз
бормы?!... Албассыдыр! Арвахдыр!...Хорҗунам галыпдыр. Бәх, оны
ниреде галдырдымкам? Пәхей Ӛвез тентек дийилсе Ӛвез тентек
экениң-ов! Какам гӛрен болса хамымы сыпырды!...
Гарасай, ол йүрегине даш баглап ызына доланды. Ол горка-горка
бассырма дувланып барды гуйының бәри янындан. Сува дүшен
Элвира бу махал гейнип, сачларыны дарап, арканлыгына десселәп
гойберипди. Ол горканына утанып, бассырманың ерлешен
белентлигине чыкып, огланың ызындан гарап гӛрмекчи болды. Шол
махал бассырманың бурчундан айланан Ӛвез гыз билен пете-пет
габат гелди. Ӛвез яңадан бир гыгырып гачандыр, ӛңкиниң чакам
болмады. Элвира-да онуң ызындан гыгырып:
- Горкма, горкма, мен адаты гыз-дийип Ӛвезиң ызындан
ылгады. Ӛвез бир гаңрылып гаранда ак кӛйнекли ак сачлары
сечеленип гелйән албассыны гӛрүп шейле бир гидендир, ӛз
гыкылыгының ызындан етип гечди! Шейдип Ӛвез тентек дүнйәде
илкинҗи болуп сесден озды.
Этек алты ең еди йыкылып-сүршүп, элем-тас болуп Гуртгуйы
обасына гирен Ӛвези Гурбан ага гуҗагына гысып:
- Ӛвез! Ӛвезҗан! Нәме гӛрдүң? Горкма! Горкма!
Ӛвез саңңылдап, сазанаклап гепләп билмән зол ызына ялт-юлт
эдип ювдунып дур.
Ӛвезе сув ичирип:
- Ӛвезҗан, ханы ӛзүңи дүрсе! Горкма, сен обада ахыры!
Ӛвез сакавлап-сакавлап ахыры:
- Гыз гӛрдүм-дийди. Онуң дашыны алып дуран гуюлылар
гүлүшдилер. Гурбан гызылдиш:
- Пәхей-де вели! Гыз гӛреңде бейдип сазанаклап йӛрсең, эрте
атаң сени нәдип ӛереркә? – Адамлар ене гүлүшдилер.
15
- Дашлы гуюда…чув ялаңач гыз гӛрдүм… сува дүшүп йӛрен…
Адамлар ене гүлүшдилер.
- Хай багты чүвен! Чув ялаңач гыз гӛрүбем гачарлармы?
- Ов, ол арвах гыз…Сачларам чув ак, эндам-җанам чув ак,
кӛйнегем чув-ак!
- Пәхей, зүвветдин! Ерине гелен шейле болса, гиден дагы
нәхиликә!
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Uçmahyň guşlary - 2
  • Parts
  • Uçmahyň guşlary - 1
    Total number of words is 3880
    Total number of unique words is 2041
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.2 of words are in the 5000 most common words
    11.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Uçmahyň guşlary - 2
    Total number of words is 3909
    Total number of unique words is 2008
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.5 of words are in the 5000 most common words
    11.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Uçmahyň guşlary - 3
    Total number of words is 1163
    Total number of unique words is 725
    5.8 of words are in the 2000 most common words
    13.4 of words are in the 5000 most common words
    21.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.