Uçmahyň guşlary - 2

Адамлар гүлүшйәр. Аңырдан апаң-апаң гелйән Дурды Ёлбарс
оглуның веҗера болуп дуршуна бир ӛлүп билмеди. Ол гелшине
Ӛвези гамчылап башлады. Хер хал адамлара ара гирип, Ӛвез гачып
етишмедик болса нерессәниң иши гайтҗакды.
- Дурды, Шахым аганы чагырт! Би йӛне горкының иши дәл…
Гарасай Ӛвез тентек Гуртгуйы обасының гүррүңини тәзеледи.
----------------Теблеханада он-он ики ат бар тайчанаклы, кәбири богаз. Баба
сейис янына дӛрт саны яшаҗык сазанданы алып, дүшекде отурып
атлара саз чалып берйәр. Саз түвелейлейәр. Саз тамамланяр, Дурды
Ёлбарс гелип:
- Бабаҗан, гӛзүң айдың, Ширмайымы тапдым.
Баба сейис, огланлар оңа аңк болуп середйәр. Дурды:
- Мүрзечӛлде. Халык байда экен… Ширмайы Бадысаба ялы
пәкизе ат болуп етишипдир, йӛне ол мени танамады, Халык баям
онуң меңкидигине ынанмады.
----------------Гызың гуюдан чыканына дӛрт гүн болупдыр. Ол мазалы
гутулыпдыр. Олар дашда. Деря сыгыряр. Йылкыларың ичинден
кишңәп ак ат гелйәр. Ол:
- Элвира, мунуң ады Гарчгай! Ахал аласының сайлама аты. –
дийип, ол Гарчгайы эерләп башлаяр. Гыз горкы-үркүсиз „Гарчгай,
Гарчгай!― дийип атың бойнундан сыпалаяр.
Ол Деряның элинден гамчыны аляр, тамкепбәниң янына
басылан гыш одунына янап ата мүнҗек боляр. Деря:
- Ёк, ѐк, мүнҗек болма, чырпынып дуран Гарчгайым сени
йыкар!
Гыз янын отуряр. Деря:
- Элвира, ата бейдип мүнүлмейәр. – дийип гүлйәр.
Элвира атың бойнуна какяр, соңра гӛзлерини хӛвлендирип
гызың йыкыларындан горкуп дуран Деря җилве ташлап атың
сагрысына гамчы чаляр. Ат түвелейләп гидйәр. Деряның җанында
җан галман атың ызындан ылгаяр.
16
- Гарчгай, Гарчгай, саклан, гызы йыкарсың! Перизады
йыкарсың!...
Эмма йыкыл нире, горк нире! Элвира шовхун эдип Гарчгайы
йүзин салып такырлык билен гүв гидйәр. Деря анк болуп галяр:
- Акмак сен, Деря! Аллаҗан сени бейик максада етирмек үчин
перизат берйәр! Хей ол перизадам атдан йыкылармы?.. Гыссанса
ене кепдерә ӛврүләймезми?...
----------------Мүрзечӛл. Халык байың агылында еди-секиз ат бар. Агылың
агзында атлары сынлаян Баба башыны яйкап-яйкап дур. Дурды
Ёлбарс:
- Гӛрйәмиң җанаверлери...
- Гӛрйән, гапыл-эй гӛзлерим, мен нәмелери гӛрйән…
Халык бай:
- Баба сейис, гумлулар сениң ынсап ялы арасса, лебиз ялы
халалдыгыңы билйәрлер. Мениң бир атыма Дурды Ёлбарс эе
чыкяр…
- Буларың ичинде Ширмайы ѐк! – Баба перт геплейәр. Халык
бай мӛлерйәр. Ол:
- Хәзир оглум алып гелер…
- Халык ага, Дурдының Ширмайыны энеси билен йитиренине
йыл ярым болды. Ширмайының атасына Алсакар, энесине Депелли
диерлер. Ширмайының маңлайындакы депел энесинден, гӛвсүниң
гиңлиги Алсакардандыр. Алсакарың атасына Шуңкар, энесине
Шамелек, Шуңкарың атасына Йылдырым, энесине Акгуш,
Йылдырымың атасына Чабгалы, энесине Демирбаш…
Халык бай:
- Болды, болды, Бабаҗан, җынлы окан ялы этдиң-ов… Биз
адам болуп еди аркамызы билмейәрис, асыл сен онуң еди аркасына
белет ялыла.
- Кырк аркасына! Хер бир бедевиң кырк аркасына ченли
билмесең Ахалда сейис диймезлер!
Халык байың оглы ялаңач аты мүнүп гелди. Оны гӛрен Баба
сейис аңк болды:
- Пәх-пәх, эдил атасы Бадысаба болайыпдыр-ов!...
Халык байың оглы аты эери билен агыла саляр. Бай:
- Бабаҗан, ат сизиңкидир ӛйтсеңиз алайың – дийип ынҗылы
айдяр.
Атдан гӛзүни айрып билмән дуран Баба:
17
- Халык ага, биз мензил-мензил ѐл сӛкүп ат алмага гелмедик.
Биз Ширмайының диридигине бегенип, хош болуп гӛрме-гӛрше
гелдик.
Бай гүлйәр:
- Онда йитигиңиз билен гӛршевериң.
Баба үмлейәр, Дурды Ёлбарс гаңтарылгы дуран атдан Бабаның
дутарыны гетирип, Баба берйәр. Баба махмал габындан дутарыны
чыкарып дүзйәр:
- Халык ага, мен Ширмая эне гарнындакы үч ай, соңам бәш ай
саз чалып берипдим. Йыллар Ширмайының ядындан бизи айран-да
болса, онуң калбында сазым галандыр. Хәзир ол атларың арасындан
сайланып яныма геләер.
Баба саз чаляр, дабаралы, гӛчгүнли саз түвелейлейәр. Бейлеки
атларың гӛвни бир ялы, диңе Ширмайы оңа тиңкесини дикйәр.
Баба саз чаляр, саз гүммүрдейәр. Ахыры Ширмайы хоргурып
Бабаның янына гелйәр, оны ысгашдыряр. Баба Дурда үмлейәр,
Дурды «Ӛвез!» дийип гыгыряр. Баба сейис:
- Халык ага, Ширмайының единҗи аркасына Бадысаба
диерлер. Хәзир Бадысабаны гӛрсең, Ширмайы билен экизтайы
ялыдыр…
Ӛвез җайың аркасындан Бадысабаны мүнүп гелйәр, ол атдан
дүшүп, оны Ширмайының янына гойберйәр. Бадысаба Ширмайыны,
Ширмайы Бадысабаны ысгаяр, ысырганышярлар. Халык бай ики
аты сынлаяр, хайран галып башыны яйкаяр:
- Сейислер, сизе халал! Ат сизиңки! Ат сакламак согап дийип
ӛтен йыл Гайыпназар аганың атларыны сатын алдым…
- Бейдип ат сакламак гүнә Халык ага! Сениң атларың ичинде
ики саны җынс ат бар, галаны чопан-чолугың сүриниң янында
мүнйән ябысы… Сен би җанаварларыңым тохумыны хараплап, Баба
Гамбар пириң лагнатына галарсың! Ат танамасаң, сакламак
болмаяр! Гадаган! Ахалтеке атларының гӛзлери балкылдап, эндамы
мыдама ялпылдап дурмалыдыр… Вах, вах, җанаверлер-эй…
Бадысаба билен Ширмайы бири-бирине бойнуны сүйкешип
дурлар…
----------------Деря билен Элвира атларыны йүзүн салып барярлар. Дүңле
чӛлде ат тойнаклары аҗайып мукам чаляр.
Деря әпет аңңатдан ашып, сая гелип атың башыны чекди,
Элвирада сакланды. Олар атдан дүшдилер.
18
- Сувперим, ынха, биз Гарагумуң йүрегине гелдик! - эллерини
герйәр – Шундан шейләк дүнйе дӛрәп душман тойнагы секен
дәлдир! Маңа ынанай, мундан бейләк кераматлы, гудратлы ер
башланяр. Хәзир гӛркезейин.....
Деря чәге ери эллери билен газып оҗак шекилли этди.
Күкүрт чакып оҗага оклады. Оҗак гүпләп янып башлады. Элвира
гӛзлерини тегеләп аңк болды....
- Гурбаны болайын, гудратлы ер –дә! Гӛр янайшыны!
Деря гапдалда ятан җаграма одуны оҗага атды, онуң бир тарапы
кемсиз туташып янып башлансоң, гызың элинден тутуп, гуррук
гуйының янына элтди.
- Серет, муңа гуррук гуйы диерлер!
Гыз эглип гуюның ичине серетди. Деря гызы ыза чекип, янып
дуран кесиндини гуя атды. Гуйы партлап, бир салымдан түвелейләп
ялын асмана галды. Элвира горкусына йигидиң гуҗагына долды.
- Горкма, горкма! ... гудратлы, кераматлы ер бу ерлер. Бу тайда
гиҗе дагы ятайсаң гара басып, ятырмаяр.
- Деря, ер нәдип янып билйәр?
- Мен айтмадыммы, бу ерлер керем-кераматла ерлер, гудратлы
ерлер дийип…
- Дүшүнмедим – Гыз йылгырып эгнини гысяр. Деря гыза
йылгырып серетди-де:
- Эзизим, маңа гараш, хәзир мен гелйән – дийип атына атланып
гүв гитди…
----------------Элвира гуррук гуйының, оҗагың янып дуршына хайран галып,
оҗагың алты-еди әдим аңры янындан эллери билен бир оҗак газды.
Бир таяҗыгы оҗакда кесинди эдип, гетирип ӛз ясан оҗагына атды.
Оҗак гүпүләп янып башлады.....
----------------Деря бир белент депеси гарлы даг гершиниң этегинде атыны
гойберип, думлы-душуна середйәр. Хич кимиң ѐкдугына гӛз етирип,
дагың этегиндәки гаяның янында дуран дүе ялы даша япышяр.
Деряның гӛзлери ышкдан, гӛвреси дуйгудан, хыручдан янып дур.
Ол хәхләп дүе ялы дашы сүйшүрйәр, ашакда говак бар. Деря
машалы алып говага гирйәр, биразаҗык йӛрәп машала от берйәр.
Говакда бүкүдип гидип боляр. Ол говак билен кырк әдим чемеси
гидйәр, говак петиге барып дирейәр, ол петикдәки әпет дашы
сүйшүрип, аңыркы говага гечйәр. Ол говак хас гиң. Говак билен бир
мейдан йӛрейәр, онуң ӛңүнден ене петик чыкяр, ол петикдәки дашы
19
сүйшүрйәр. Аңырда улы җай: ичи дуршына хазына! Алтын ерде хем
чашып ятыр, говагың гапдалларында-да сандык-сандык...
Алтындан, күмүшден, мисден эдилен сӛвеш гейимлери…
Деря уллакан говага ышк берип дуран машалы кичиҗик демир
сандыга сӛейәр, ол гушагыны алып сӛвеш гейим-геҗимлериниң
чаңыны сүпүрип, чарайнаны, демир доны геййәр. Билине зүннар
гушак гушанып, әпет гылыҗы асяр. Башына алтын чайылан
тувулганы геййәр.
Ол хыялында Элвира хем алтын-күмүш сӛвеш гейимлерини
гейдирйәр. Хыялында ичинден Элвира гүррүң берйәр.
«- Сувперим, Худайым бу хазынаны маңа дүйшүмде салгы
берди, мен муны хушумда дагың говагындан тапдым. Худайым
сени асмандан маңа иберипдир, мен сени гуюдан тапдым. Түркмен
халкы агыр ягдая дүшенде мыдама Гӛроглы ялы бир гайратлы әр
дӛрейәр! Түркмениң юрдуна болса хәзир ган чайкаляр. Болшевикменшевик дийип дӛрән әҗит-мәҗитлер гарып-гасарлары байларабеглере гаршы, мӛмин-мусулманлары ахун-пирлере гаршы
урушдырып, юртда кыямат гопдуряр. Түркмен ак болуп, гызыл
болуп гырлып гутарып баряр...
«- Элвира, мен гадым замандан галан Солтан хазынасыны
тапдым. Ол хазынада алтын җыга шейле сӛзлер язылыпдыр. Эй,
йигит, Аллатагала сени ялкап шу хазынаны тапдырандыр. Биз
ахыркы демимизе ченли душмана гаршы гӛрешдик, эмма
душмандан асгын гелдик. Сен шу хазынаның байлыгыны күлли
түркмен халкының эркинлиги, юрдумызың беркарарлыгы үчин сарп
эйле! Ватан үчин гӛрешмек мукаддессдир! Гой, саңа Аллатагала яр
болсун! Гой, сениң дашыңда мерт түркмениң әхли герчеклери җем
болсун!»
Элвира, мен ӛз ӛмрүми Ватанымызың азатлыгы үчин сӛвеше
багш этмели! Мен гечмишиң, гелҗегиң ӛңүнде борчдар!»
----------------Ак гар басан сәхрадан бедевини учурып гелйән Деря бир
аклаңа чыкды. Ол хайран галды, себәби гуррук гуйының дашында
онбәш-йигрими оҗакда от ловлап янярды. Гуррук гуюдан чыкян
ялын бәш-алты метре, оҗаклардан чыкян ялын бирки мерте узап
янярды. Отлар гүле меңзейәрди, оларың арасында Элвира юкаҗык
яглыҗагыны елпезелендирип, танс ойнаярды. Деряның ышкы мӛвч
урды.
Гыз оны гӛрүп Деря тарап ылгады.
Деря атындан товсуп гыза тарап ылгады.
20
Олар отдан гүлүң ортасында гарпышып гуҗаклашаймалы
боланда сакга дурдылар. Гыз Деря дикан бакды, Деря гыза.
Деря атың ганҗыгасына бӛкдерилен халы хорҗундан дашына
яглык оралан тылла җыганы чыкарып, дашының яглыгыны айыряр.
Гүнүң шӛхлесине, сансыз одуң ялкымына җыга гӛзүни гамашдырып
ловурдаяр. Элвира алтын җыга аңк боляр. Элвира җыганы эмай
билен алып Деря гейдирҗек боляр, эмма Деря голларыны галгадып:
- Ёк, муны геймек болмаяр! Муны башына гейҗек Гӛроглы
ялы герчек инди гелмели. Ол түркмениң юрдуны, халкыны халас
эдип, ынха, шу тайда язылан аталарымызың весьетини берҗай
этмели! Анха, шонда ол җыганы башына геер!
Гыз онуң сӛзлерине дүшүнмән, алтын җыганы ӛз башына
гейҗек боляр. Деря голуны далдалап, алтын җыганы алып оҗага
голай депеҗикде гойяр, гыза дикан бакяр. Элвира хайран галяр.
Гызың гӛзлериниң ӛңүнде етгинҗегиң муртлары парсылдап
чыкып, гүр гара мурта ӛврүлди.
Элвираның яңаклары ал-элван ялына ӛврүлип, леблери
посаның ызына меңзеди.
Томашачыларың гӛзлериниң ӛңүнде ак гарлар пагш-пара
эрешип, гӛк гыртычлар дӛмүп, дүнйә ал яшыл ӛвүсди.
Деря гызың ики голундан тутуп, бирек-бирегиң дидарындан
ганман айланып башлады.
Элван от гүлли земин айланып башлады...
Ак леммер-леммер булутлы асман айланып башлады...
Гарчгайдыр гарлавач бири бирине середип кишңейәрдилер.
Асман-земин айланып дур.
Гиҗе. Одуң ышкына Деря билен гыз айланяр.
Онларча отлы земин айланяр...
Миллионларча гӛвхер йылдызлы асман айланяр...
Ышкдан яңа дүнйәниң башы айланяр...
----------------Баба сейис, Дурды Ёлбарс, Гурбан гызыл диш сәхра билен
атлы гелйәр. Оларың ярагы гурат. Сапанча, башатар... Атларың
сагрысына хорҗун бӛкдерилги...
----------------Деря билен ак гыз ат чапышдырып бейик бир алаңдан
ашдылар. Деря гӛрсе еди-секиз галтаман йылкыларың дашыны алып
сүрүп баряр. Галтаманларам олары гӛрди.
Элвира горкусына сандырап, элеврәп башлады:
- Горкма Меликәм, горкма!
21
Галтаманларың сердары олара тарап гайтды. Деря:
- Хов агалар, нәме этҗек боляңыз?
Ат огрусы онуң алкымына гелип, гызы сынлап дуршуна:
- Пах-пах олҗа дийибем шуңа айдайсаң! Хах-хах-ха,
йылкыларыңы сүрҗек, буҗагаз гызам…
- Хов ага, йылкылар Бегмырат ханыңкыдыр. Бегмырат ханың
малына дегсеңиз, ол сизиң тохумыңызы түкедер!
- Хах-хах-ха! Гумлуларам мекирлик ӛвренен ялы-ла?... Ай
кӛпей оглы, биз бу атларың хӛкүметден букуп йӛрлен тохум
атлардыгыны билмейәндир ӛйдйәңизми?
- Ага, бу атлар түркмениң тамам тохум атлары, буларам
сүрсеңиз Ахал атсыз галар-да... Дал бедевлериң тохумы йитер-дә!
- Хай, огул, балшевик түркмениң тохумыны түкедип баря,
сенем тохум аты гораҗак!.. Сен атмага дӛзер ялы дәл экениң.
Акыллыҗа болуп йылкылары сүрүшсең, дегмерис, йӛне ынха,
буҗагаз гыз вели мениңки болар.
Галтаманбашы гыза овсун атды, гыз агламҗырады. Деря
голтугындан ики сапанча чыкарып галтамана гезеди. Бирден
галтаманың гӛзи сапанча дүшди. Ол ясама йылгырып:
- Пәхей, адамларың дегшерлигем галмандыр-ов!
Деря перт-перт гүрледи:
- Ёлдашларыңа дерхал атлары сүр дий-де гыгыр!
- Хей нәме аңалып дурсуңыз? Дерхал йылкылары сүрүң!
Огрулар ѐлдашының сапанчаның ӛңүнде дуранындан бихабар
йылкылары сүрүп башладылар.Деря:
- Инди түпеңиң окуны чыкар! Чыкар диййән мен саңа, харам ат
огрусы!Бӛврүңи гараладян ѐгса... - Галтаманбашы түпеңиң окуны
чыкарды.
- Инди маңа оклы-хатарларыңам бер!
Галтаманбашы гӛзүниң гытагыны айлады. Онуң ѐлдашлары ханха
сүрүни аңңатдан ашырып баряр. Юмрук ялы оглана есир дүшенине
намыс эдип галтаман хырчыны дишлейәр.
Деря:
- Түпеңиңи ташла!
Галтаман түпеңини ташлады. Деря дүрре гамчасыны алып
галтаманбашының кибтине бир елмеди, гамчының уҗы онуң
бойнуна чолашды. Деря бир дартанда ол атдан агып дүшди. Деря
гыза херекет билен дүшүндирди, ол икинҗи аңңада дырмышып
барян атлара голуны булап:
22
- Хей, Алгыр долан, Алгыр долан - дийип атына гамчы чалды.
Гызам атына гамчы чалды. Олар гыкувлап Гуртгуя тарап йүзин
салды. Йылкыбаның ол херекетине верзиш болан атлар
галтаманларың арасында уруп чыкан йылкыбаның ызына дүшдилер.
Йылкы сүрүси үмдүзүне чапып Деряның ызындан эңди…
Галтаманлар нәмәниң нәмедигине-де дүшүнип билмән, Деря
билен гыздан пӛвхе-де пӛвхе атып сүрини ковалап башладылар. Ок
етерден ара дашды…
Түпең сеслерини эшиден Баба сейис, Гурбан гызылдиш дагы
ата гамчы гойды, олар сазак токайлыгындан чыкып йылкы сүрүсини
ковалап барян атлылары гӛрдүлер.
Дурды Ёлбарс:- Пах-пах, Худайҗан беренде бериберйәр-ов!
Ханха олҗа, йигитлер!
Олар хеллевлешип барян атлыларың ызындан ковдулар.
- Гач-ха ков… ковха-гач… түпең сеслери… Деряның
гыкувы…
Бәш-алты йыл бәри онларча-онларча сапар ат огруларына
гаршы сӛвешмәни ӛвренен Баба сейис дагының ата бӛкдирилги
хорҗунында мыдама бәш-алты сӛзен таягы, инче кендир кемент
барды. Оларың түпеңем, сапанчасам гуратды.
Галтаманлар йылкы сүрүсини ковалап баряр, оларың ызындан
етиберен Баба дагы гол бойы сӛзен таягыны ызкы үч атлыдан
зыбырдадып зыңды. Ики галтаманың келлесинден деген голбойы
таяк олары атдан агдарды, Дурды Ёлбарсың таягы пыс гечди, ол
ахмыр эдип дессине кемендине япышды. Гулагының душундан
зыбырдап гечен таягы гӛрен галтаман ызына серетди, шол махал
Дурды Ёлбарсың оклан кеменди оңа гейдирилди. Дурды Ёлбарс
сӛзен таягының пыс геченине ахмыр эдип бир силкди, гӛргүли
галтаман ерде сеңселәп ятыр. Ӛңдәки дӛрт атлы ыздакы гүпүртапырдыны эшидип, түпеңлерине япышып пӛвхе-де пӛвхе атып,
гачып башладылар… Ерден чыкан ялы үч итем галтаманларың
үстүне эңди, атлыны атындан дүелини дүесинден агдарып йӛрен
итлер ӛзүни атың үстүне оклаяр. Галтаманлар алҗырап, ала басгы
болуп гачяр. Эмма аҗал ялы Гурбан гызылдиш, Баба сейис, Дурды
Ёлбарс җын ялы чаласын Деря олары хей сыпдырҗакмы?
Атыны йүзин салдырып барян гыз ызына середип болан вака
хайран галды.Деря ханха галтаманлары ковалап баряр. Гыз ызкы
ковгы атлары сынлап, олар Деряның тарапдарларыдыгыны билди.
----------------23
Агшамара авы оңан Баба сейис дагы секиз атлының аякларыны
эллерини гүйлүп, ярадарларының ярасыны сарап, атың үстүне кесе
басып Гуртгуя инди.
Дурды Ёлбарс лахлахлап:
- Деря бег, би олҗа уршуң билен сен депсең депренмез бай
боляң!
- Буҗагаз оваданҗа гызы нирден тапып йӛрсиң Деряҗан! –
дийип, Гурбан йылгырды.
- Оны Худайҗан иберди! – дийип Деря гызарып, бозарып
зордан айтды…
Гуртгуйы обасына томаша гелди. Адамлар Ӛвезиң үстүнден
гүлйәрлер.
----------------Ӛйүң аркасында Деря билен Хүйрҗемал билен гүрлешип дур,
Хүйрҗемал:
- Тоба,тоба йүвүрҗим сениң аклың ериндеми?
- Гелнеҗе ол гызы маңа Худайҗан берди!.. Ол сув периси …
- Вай, бир ас ялы гыз Гарагумы гыргына берәйдиле… сен
яшыңы бир билйәмиң?...
- Яшымам билйән, нәме айдянымам билйән. Мен о гызы
сӛййән!
- Вай, сен Баба какаңы масгара этҗек боляңмы? Баба какаң
сени капыр гызына ӛйәрми?
- Гелнеҗе, гелнеҗе, хей олар ялы перизадам капыр бормы? Ол
сув перисини дашлы гуйыдан ӛзүм чыкардым…
- Баба какаң сени гумда окадып хатлы-соватлы этди! Он еди
яшың долан гүни Ашгабада әкидип окува салҗак дийип йӛр. Сен
онуң ыхласының йүзүне урайҗакмы?
- Гелнеҗе биз ашык-магшук! Ол мени сӛййәр, мен оны
сӛййән!
- Бар онда, капыр гызыны сӛййән дийип Баба какаңа айт!
Деря Бабаның адыны эшдип тисгинйәр.
- Баба какама айдып билсем, ӛзеленип саңа ялбарҗакмы,
гелнеҗе!
- Хай ашык йүвүрҗим, ханы айт, ол кимиң гызы? Ниреде
яшаяр? Сен онуң билен нәдип гүрлешип билдиң?... Ол
болшевиклерың кетдесиниң гызы болуп чыкайды-да … Мениң
гызыма зор билен ӛйленипсиң дийип сени-хә ит атан ялы атып
гидер! Саңа обамыза ган чайкатҗак ага диерлер!
24
- Гелнеҗе, җан гелнеҗе, мен оны сӛййән, сӛййән!
- Сӛййәниң чын болса гараш. Баба какаң гызың ниреден
геленини билҗек болуп Мүрзечӛлден орусча билйән адамы
гетирмәге чапар ѐллады… Гараш…
Деря агыр хашлады…
----------------Нурдан ярадылан ялы Элвира гелип Баба сейсиң ӛйүне
шовхун-шагалаң гирди. Элвира екеҗе сӛз түркменче, Хүйрҗемал
екеҗе сӛз русча билмейәрди, эмма олар узын гүн гүлүшип
гүрлешйәрди. Гиҗелер болса Баба икисини алнында отурдып,
―Гӛроглыдан‖ ылгар ѐлларындан айдым айдярды. Москвада
академик атасының машгаласында аристократ тербиесини алан,
сазчылык мекдебини гутаран Элвира Бабаның айдым-сазының
мушдагы болды. Хүйрҗемал болса оваданҗа гыз адамсына ашык
боландыр, дийип бегенйәрди, чүнки дурмуш гуранларына он йыл
болсада оларың перзенде йүзи дүшмеди.
Беглерим хәзир болуңлар,
Даглар гүмүр-гүмүрлен-дей!
Етип Дербенди алыңлар,
Даглар гүмүр-гүмүрлен-дей!
Элвира учганаклап сӛвеше чыкҗак йигит ялы болуп хыручхыҗув билен айдым айдян Бабадан гӛзлерини айрып билмейәрди.
Баба айдымы тамамлап:
- Ак гыз айдымы ничик гӛрдүң?
Хүйрҗемал:
- Ханы ахал ѐлумыздан ышкы айдымларданам айдып бердә...
- Хүйрҗәм яшаҗык гызҗагаза хей ышкы айдым айдып бермек
бормы?
----------------Ак гызың кимдигини ниредендигини нәме максат билен гума
дүшендигини аныкламак үчин Баба сейис Мүрзечӛлден Мерет орсы
чагыртды. Мерет орс ӛз айтмышы боюнча Гирман уршунда, ягны
биринҗи җахан уршында болупды. Оңа Мерет гирманам
диййәдилер.
Мерет орс Бабаның ӛйүне ваҗып халда гирди. Мерет орс ӛйүң
тӛрүнде кетени кӛйнекли ак сачлары сагрысында овсунып дуран
25
овадан гыза хайран галды. Йылгырышдан ярадылан гыз йылгырды.
Мерет орс:
- О барышня.. О чувиха! Кто тый – дийди.
Орсча сӛзлери эшден Элвира гуш болуп учды.
- Я Элвира. Элвира Абрамовна Варшавская ... Мен Москвадан.
Атам академик, улы алым. Какам Ашгабатда халк комиссарлар
советинде ишлейәр.
- Говори, говори чорт побери! Кто тый?
Дурды Ёлбарс даш чыкып, дашдакылара йүзленип:
- Пахай, Мерет орс дийселер Мерет орс экенов! Орусча дагы
шагладып дурай...
- Гирман дилине-де ӛкдемиш ол...
- Ики йыл Герман уршунда болсаң сенем сувара гүрләрсиң...
Орсча билйәне душанына бегенен Элвираның бар кейпи учды.
Мерет орс:
- Я пахан! Знаеш,я пахан был. Ты кто?
Элвира ене адыны, атасының адыны айтды.
- Чево петюкаеш а? Сичас врежу морду! – дийип Мерет орс сӛз
запасыны ахырлап йылгырды. Элвира ―пожалуйста‖ дийип
йылгырды...
-Понимаеш, барышна! Катыс тый!
Бирхаюкдан ӛйден Мерет орс-да, Баба-да даш чыкды. Мерет
орс ваҗып гӛрнүше гирип:
- Бабаҗан, йылгыран болуп отуранҗа гыздан орс гыз болмаз!
- Онда ким ол?
- Орсуң юрдундан аңырда гирман яшаяр, гирмандан аңырда
иңлис. Орсуң сачы сары боляр, ортабармак орсларың сачы гызылам
боляр. Оҗагашҗа гыз я гирманың я иңлисиң шпиѐны, ичалысы,
җансызы!
- Хов-хов Мерет Гарагумың оррук ортасында немсиң шпиѐны
нәм ишлесин?
Мерет орс дүнйә белет ылымдар хӛкмүнде ваҗып кешбе гирип:
- Хә, хә шипиѐн, ичалы саңа нәме ишлейәнини айдара...
----------------Баба сейис бурчак-бурчак дерләп, долуп-дашып айдым айдяр.
Алнында Хүйрҗемал билен Элвира гӛзе-гулага ӛврүлип диңлейәр.
Дашарда итлериң гохы гелип башлады. Баба дутарыны гоюп,
алтыатарыны алып гырмыз донуны елбегей гейип чыкды.Дашардан
ат тойнакларының гүпүрдиси, итлериң сеси гелйәр. Хүйрҗемал
чувалда дуран бәштары алып, ок сүрүп, гулагыны гайтарып
26
дурлукдан гарады. Элвира-да чувалда дуран бәшатарларың бирини
алып Хүйрҗемалың янына барды. Олар атлылары сынлады.
Баба сейис он бәш атлының янына барды. Атлыларың
серкердеси ӛңде:
- Баба сейис, салавмалейким.
- Валейким беглер.
Бу махал Гурбан гызылдиш, Дурды Ёлбарс, Шахым ага, Ёламан
сакгал, дагам түпеңини алып атлыларың алнына гелипди.
- Баба, биз хезрети Бегмырат ханың беглери! Мен беглер беги
Халлы бег! Сениң ӛйүңде бизиң душманымыз капыр гыз бар дийип
эшидип гелдик. Дерхал гызы чыкар!
- Ол гыз мениң мыхманым. Мен дирикәм мыхманы берер
ӛйдйәңизми?
- Гырлышман гыз бермерис! –Ёламан хеммеден ӛңүртди.
- Баба багшы, ондан мыхман болмаз! Ол ѐлдашы билен хезрети
Бегмырат бегиң еди атлысыны пүрреледи. Ёлдашыны айрапаланы
билен яндырдык, гыз болса уҗыз гутулды. Ол бизиң душманымыз!
Хезрети Бегмырат ханың душманы!
Баба сейис сынчы назарыны айлап атлыларың ичинде
Бегмырат ханыңам бардыгыны аныклады, себәби атлыларың кәбири
хер җүмледен соң ыздакы атла середйәрди.
Баба:
- Бә, биз хезрети Бегмырат хан Ватан үчин, ил-юрт үчин ата
чыкан бейик хан дийип дашындан буйсанып йӛрдүк, асыл Бегмырат
хан нерессе чаганы хем душман сайып йӛрми?—дийип, ол габак
астындан Бегмырат ханы сынлады.
- Хезрети Бегмырат хана баха бермек саңа галмандыр, багшы!
Гызы чыкар дийдимми гызы чыкар, ѐгсам обаңызы ода тутуп,
хӛкүметден букуп йӛрен атларыңызам сүрерис.
- Бейле болса түркмен дәбини йӛредип япа япланышалың!
Бизи гырың-да әкидибериң ―Начар душманыңызы!‖
Бирден атлыларың хеммесиниң гӛзлери хӛвленди. Ӛйден
кетени кӛйнекли товлам-товлам ак сачлары сагрысындан гечип
овсунян Элвира чыкып, гӛни бир беге тарап йӛнелди. Ол ӛйүң
дурлугындан бегиң элиндәки скрипкасыны гӛрүпди. Ол бегиң
янына барды, бег аңк болды, гыз онуң элинден скрипкасыны алып,
дессине габындан чыкарып дүзүп Чувал багшының ―Даглара‖
айдымының сазыны чалып башлады. Баба багшыдан ӛвран-ӛвран
эшиден айдымыны Элвира шейлебир элендирип чалярды, беглер
гыза хайран галып, гӛзлерини хӛвлендирип диңлейәрдилер. Гыз
27
сазы шейле аҗап чалярды, саз соңланан бадына ызда ӛзүни
танатман дуран Бегмырат хан:
- Багшы, мыхман алсаң, атдан дүшейли…
- Бегмырат хан мыхман дүшсе сӛвүшләп, серпайлап мыхман
аларыс…
Ёламан, Дурды Ёлбарс дагы Бегмырат хана гӛзлерини
хӛвлендирип серетди.
Олар атдан дүшдүлер…
----------------Ики саны той газаны гайнап дур. Газаның башы, Баба
багшының ӛйүниң дашы гайда-гаймалашык. Кимлер чай чекйәр,
газанларың биринде бӛртме, биринде палав атарылыпдыр.
Бегмырат хан тӛрде кӛрпечәниң үстүнде гүберип отуршына
гӛзлерини сүзүп айдым диңлейәр. Баба Ахал ѐлундан нама айдяр,
онуң янында кетени кӛйнекли Элвира скрипкасыны
чалып
багшыны ковалаяр. Гысылышып еке дыз отуран нӛкерлер дуршуна
гӛзе ӛврүлип ак сачлары дессе-дессе гыза середйәрлер.
Айдым тамам боляр:
- Берекелла, багшы ӛмрүң, узак болсун!
Дашарда Дурды Ёлбарс Гурбан гызылдиш дагы хем айдым
диңлейәр, хем нахара середйәр.
----------------Гушлуклар атлары бакып йӛрен Деря чар тарапа дүрби
тутуярды. Бирден ол гуя етип гелйән галтаманлары гӛрди. Баба
сейисе кӛмеге етишмек максады билен йылкыларың йүзүни гуя
тарап ӛврүп, атына гамчы чалып гуя гайтды.
... Ат дүкүрдисине тамкепбеден чыкан Ава сейис гаршысында
дуран алты атлыны гӛрди. Камера олары узакдан гӛркезйәр. Камера
олара голайлаяр. Халмырат:
- Баба, ат сатарын дийсең ат алҗак! Хакыңам иңлис тылласы
билен берйән! Хер атыңа йүз тылла...
Баба сейис:
- Нӛкерлериңе атлары огурладып билмән, инди сатын алайсам
диййәмиң?
- Хах-ха-ха, мен бир мес Халмырат Хаклы-да. Ислесем атлары
сүрдүрйән, ислесем сатын алян… Бабаҗан, ики йүз алтын пул…
Ынха, серет!
- Сен мениң ат сатмаҗагымы билйәң ахыры…
28
- Сатарсың, сатарсың! Болшевиклериң бир говы сӛзи бар:
меҗбуры мейлетин дийип… Сен акыллы болсаң, атларың хакыны
үч эссе эдип берйән… Серхете ченли сүрүшсең, хер атыңа бәш йүз
алтын пул… Сенем гӛнен, менем гӛненейин!
- Бә, Халмырат хан, сен ак болуп юрды иңлислере сатдың,
гызыл болуп юрды болшевиклере сатдың! Юрдыңы, ватаныңы,
халкыңы сатып хем доймадыңмы?
- Баба, пӛвхе сӛзлериңи ѐк эт!... Акыллы адам юрт булашанда,
замана булашанда генҗи-хазына эдинйәндир…
Гуйының янындакы бассырма дуланып гелен Деря атындан
дурмашып бассырма чыкды. Ол йүзин сүйшүп Бабадыр Халмырат
дага голайлашып уграды…
- Баба, сен бейик сейис, аҗап сазанда, мен сени гаты
хорматлаян, ѐгсам ит атан ялы атып йылкыларыңы сүрүп гитмегиң
кынчылыгы ѐк… Унутма, мен диңе сатмадым, гаршыма чыканы
атдымам. – дийип, ол алты атарыны Баба гезеди. Баба:
- Сен атсаң атарсың, йӛне мен аты сатманам, берменем. Эмма
эркек болсаң, дүш атдан гӛреш тутсаң, гӛрешели, екме-ек чыксаң
екеме-ек чыкалы! Сенем ӛмрүңде бир гезек эркек болуп гӛрәй…
- Йигитлер, муңа эркек томашасыны гӛркезелиң – дийип, ол
сагындакы йигиде үмледи. Йигит гамчысыны сырып атыны
Бабаның үстүне дебсәп, гамчыны салды. Шол вагт дуйдансыз чыкан
түпең сеси оны атдан агдарды. Атлылар тӛверегине гаранды, эмма
тӛверек-дашда адам гара ѐк. Атлылар атяның бассырманың
үстүндедигини билип алҗырадылар, чүнки олар нышанадады.
Алҗыраңңылыкдан пейдаланан Баба барс болуп товусды Халмырат
Хаклының үстүне. Оны гӛрен атлыларың бири Бабаны атды. Җын
ялы чаласын Баба Халмырады ӛңүне тутды. Ол Халмырады ӛңүне
галкан эдип, сапанчасыны алып гачмага сынанан атлыны атды, йӛне
Деря оны хас ӛң нышана алан экен, гӛргүлә илки Деряның, соңра
Бабаның окы дегди. Бейлеки ики атлы болса җыррайлап гачды.
Бассырманың үстүнде ӛрбоюна галан Деря олары нышана алды.
Баба:
- Атма, оварра болуп гачсын гитсинлер! – дийди… - Деряҗан,
Деряҗан, вагтында етишәйдиң, берекелла!
----------------Сәхетли гүни Гуртгуюсының ерден йӛрәни ак гызы угратмага
үйшди. Элвира хем бегенйәди, хем Дерядан айрылып барянына
29
гынанярды. Хеммелер гелди, диңе Деря ѐк. Гыз болса делмирип,
назары билен Деряны гӛзлейәр. „Деря, Деря ниреде― дийип
элеврейәр. Кервен ѐла тайынланды. Илки Хүйрҗемал дүйә мүнди.
Эдил шол пурсат Гарчгай гушуны учурып Деря етип гелди. Ак
сачлы ак кӛйнекли Элвира ак дурна ялы ганат какып бегенҗинден
тас учупды. Деря непесини үйтгедип, хич киме назар салман атдан
товсушына гызың янына гелди. Гыз бегенҗинден гӛзлерини яшлап:
- Деря! Деряҗан, сен мени ган агладып нирелерде гезип
йӛрсүң?
Гызы угратмага гелен адамлар Элвираның арсасса түркменче
гүрлейшини эшдип аңк болды.
Деря:
- Элвираҗан, юваш! Чүшш! Гӛрмейәмиң, дашымыз
мәхелледен долы.
- Ханы мәхелле? Икимизден башга бу ерде адам бармы?
Җүмле-җаханда диңе икимиз!
Элвира хакыкатда хәзир Дерядан башга хич кими гӛрмейәрди.
Адамлар аңк болуп, гыз елдиргәндир ӛйдүп аркан аркан сүйшдүлер.
Хүйрҗемал адамсы Баба:
- Эшидйәмиң, ак гыз түркменчә сувара экен-ә!
Гурбан гызыл дишиң аялы:
- Мерет орс айтманмыды муныңыз немисиң ишпионы дийип…
- Деряҗан, я сен мениң билен гидерсиң, я-да менем алып
галарсың, ѐгса-да мен Ашгабада гитмен! Гитмен! Мен сенсиз
ӛлерин эзизим!
Деря гызың акҗа голундан тутуп:
- Сувперим, мен сени йүрекден сӛййән! Сен мениң ышкым,
багтым! Эмма юрдум бедибагт чагы мен нәдип багтлы болуп
билерин!
Угратмага геленлер гӛзлерини хӛвлендирип аңк болуп ыза
сүйшдилер, чүнки Деря арасса орс дилинде гүрлейәрди.
- Эзизим, сен мени ташлап бейик сӛйгүңден гечип
гидиберҗекми?
- Элвирам, дүшүн, мен юрдумың, улус-илимиң ӛңүнде
борчдар! Мен гечмишиң, гелҗегиң ӛңүнде борчдар! Мениң белент
максадым бар! – дийип Деря гызы багрына басды. Угратмага гелен
аяллар тобалап элини агзына етирди.
- Хош эзизим, хош! Муңа ыкбал иши диерлер! – дийип Деря
гыздан айрылып атына гаршы уграды. Баба шапба онуң эгнине
пенҗесини гоюп:
30
- Сен ӛмрүңде орс гӛрдүңми?
- Җук!
- Онда орсчаны ниреден ӛвренип йӛрсиң?
- Мен нәме орсча гепледимми?
- Яңыҗа орсча гепледиң ахыры…
- Ёк, Баба кака, мен сӛйгиниң, ышкың дилинде гүрледим.
Баба Деряны гуҗагына гысып, ювашҗа пышырдаяр:
- Деря, гайдып говагың тӛверегинде гӛрүнәйме!
Деря хайран галяр, Баба какасына тиңкесини дикип ысгынсыз
сораяр:
- Баба кака, сен о говагы билйәмидиң?
Баба сейис баш атяр:
- Оны бир сен, бир мен билйән! Хәзирликче о говагы унут,
унут! Онуң вагты гелер!
Баба сейис Деряны багрына басып, мәхрини сиңдирйәр.
– Буҗагаз гызам унут!
Баба сейис Дерядан элини айыряр. Деря бир товсанда Гарчгая