Haý–haý, hazyna!.. - 3

оглы гапыны чала ачып җыклаяр. Ол какасының болшуны гӛрүп
горкяр, гапыны япяр…
36
Җалай алтының дең ярыны пенҗеләп үстүнден сечйәр, галан
ярыны сумкасы билен гӛтерип депесинден җагырдадып гуйяр. Ол
алтынларың үстүнде айбогдашыны гуруп отуряр,айнаяр. Ахыры
бир алтыны алып дишләп гӛрйәр. Ене бир алтыны дишлейәр. Ене
бирини… Гитдигиче онуң йүзи үйтгейәр…
Ички җайда Огулнур кӛрпе гызының башыны сыпап отыр.
Бирден эйменч сес эшидилйәр. Огулнур дессине гапыны ачып
җыклаяр. Гӛрсе адамсы Җалай сачларыны пенҗеләп җынссыз
увлаяр. Уввулды дүнйәниң ийнини дүйрүкдирйәр!
Җалай дәлирән ялы чиркин-чиркин увлаяр…
- Нәм болды?
- Галп гызыл! Ялан алтын!.. Эй, Худай!
____________
Шейда гӛк сумкасыны гӛтерип, егшерип дервезәниң ӛңүни
сырып йӛр. Аңырдан чагасының голундан тутуп гелйән яш гелин
Шейданы гӛрүп, ѐлуң бейлеки якасына гечйәр. Дӛрт-бәш саны
чагаҗык Шейданың гахарыны гетирҗек болуп айдым айдяр:
Җиңкилбике, җиңкилбике,
Халың менде, килмиң нирде?!
Шейда аягыны тапырдадып олары ковалан боляр. Чагалар
гачяр. Хан усса дервезәни ачяр. Шейда:
- Гӛр о беззатлары! Хакыйт маңа Җиңкилбике диййәлер!
Хан усса лах-лах гүлйәр:
- Җиңкилбике!.. Хах-хахха! Тойлап отурмалы ат!
- Тойласаң ӛз адыңы тойлабер! Саңа-да Хан кантуш
диййәрлер!
Хан усса ене гүлйәр:
- Мени кантуш эденем сен-дә!..
- Вий… Кантуш урушда болунмаярмы нәме?
- Уруш-да! Икимизиң арамыздакы урша отуз йыллык уруш
диерлер!..
Шейда гахар эдип сүбсәни чалып башлаяр, бирденем терсе
дӛнүп:
37
- Инди ыгып нирәк баряң? Ӛйүңде дүнйәң байлыгы барка
каңкап йӛрмек бор экен-ов… Я огра олҗа этҗек болямың оны?!
- Хей, кейваны! Ил-гүн сениң ӛйүң душундан айланып
гечйәр… -- дийип, ол машина йӛнелйәр. – Этраба гитҗек… Ишим
иргӛзин битсе гелерин, ѐгсам агшам Ӛвез егенлерде болуп, даңдан
гайдарын…
Шейда хүңүрдәп башлаяр, Хан усса «ГАЗ-69»-ына атланып,
чыкып гидйәр.
«ГАЗ-69» дүканың ӛңүндәки гиң мейданчада сакланяр. Хан
усса бир огланҗыга:
- Бар Огулҗан энә Хан усса чагыряр дий…
Хан усса дүканың агзындакы дуранлар билен саламлашяр.
Хан уссаның «ГАЗ-69»-ы дүканың янында. Бир гарры аял
билен ики адам Ханың машынына мүнйәр. Хан усса ѐла дүшйәр…
___________
Оба ѐлуның шоссе гошулян еринде «Алтай» машыны дур.
Онуң капоты ачык. Кабинада отуран Җалай голтугындан япбашык
чүйше чыкарып ичйәр. Соңра чилим отланяр. Дүрбини алып,
обадан гелйән машина тарап середйәр.
Җалайың йүзүнде шатлык аламаты.
Хан уссаның машыны оба ѐлундан улы шоссе чыкып ваз
ясаяр.
«Алтайың» кабинасында отуран Җалай ашак эгилйәр. Машын
гечип гидйәр.
Җалай Гүне середйәр.
Җалай сагадына середйәр, йылгыряр:
- Ёл болсун, Хан кантуш!.. Дайыҗан, сени эдишиме бак!..
Җалайың кабинасында үч-дӛрт пакетде иймәге-ичмәге азык
барды.
____________
Датдының, Падыманың, Байяның аялы оба ѐлы билен
Шейдалара етип баряр. Олар ӛзара сӛхбет эдйәр:
38
- А гыз, Шейда бу гиҗеде янымда ятайың дийип ялбарып
дурса нәдип бор?
- Дәлирәп бор? А гыз ол җыллырапдыр…
- Хелейи җыллырамаса усса гүнүң гүни иш тапынып ѐк болуп
гитмезди… О гӛргүли хелейинден гачяр.
- Шейданың зыяныны аракы порханлардан гӛрйәлер вели,
гӛвнүме болмаса, бар бела гӛк сумкада. Гиҗе-гүндиз оны янындан
айранок, егшерип.
- Усса я хум тапыпдыр, я Гайып җан ломай пул иберипдир…
- Гелиң зор билен Шейданың гӛк сумкасыны гӛрелиң!..
- Шейда ӛйкеләймесе…
- Ӛйкелесе ӛйкеләберсин… Шол гӛк сумканың ичини
гӛрмесем менем Шейда ялы дәлирәйин…
____________
Шейда гӛк сумканы гӛтерип, егшерип дәлизе чыкяр хем
гыгыряр:
- Гирибериң ахыры!..
Аяллар гапыны ачып ичерик гирйәрлер. Гӛк сумкалы
Шейданы гӛрүп бирек-биреге сырлы гараярлар. Шейда оларың
болшуна гең галяр. Датды паңың аялы сен-мен ѐк.
- Вай, Шейда җан – дийип оны гуҗаклаяр. Ёкарык гӛтерйәр,
силкелейәр, эмма Шейда гӛк сумканы сыпдырмаяр. Бейлеки аяллар
зор билен Шейданың элинден сумканың багыны айырҗак
болярлар. Шейда чиркин-чиркин гыгыряр, багыряр. Эмма аяллар,
хей, оны сыпдырармы?!
Шейданы дәлизе басярлар. Үч аялың икиси Шейда билен
башагай. Бир аял гӛк сумканы ачяр:
- Вай! – дийип, ол аял аркан серпилйәр. Шейда хүнүбирян
аглаяр. Бейлеки ики аял хем Шейданы гойберип сумка середип,
аңалып галяр. Шейда агы гатышыклы:
- Болдумы? Максадыңыза етдиңизми? – дийип еринден туруп
сумкасының янына баряр, гӛрйәр, аңалып галяр, сумкадакы
җыглым дашлары сынлап хас мӛңңүрип аглаяр.
Аяллар ялбаряр:
- Оюн этдик-ле Шейда җан?!
39
- Оюн эдип мениң багтымы ятырдыңыз! Порханлар бир айлап
гӛк сумканы ачыҗы болайма! Ачдыгың дәлирәрсиң – дийип саргапсаргап гитдилер… Вай, мен дәлирәп башладым… Вай, оварра
болуң-эй! Агламага бир гоюң-эй!..
Аяллар боз-яз боляр, кӛшешдирҗек болуп гӛрйәрлер,
пейдасының ѐкдугыны билип даш чыкярлар.
___________
Аяллар эден ишине пушейман эдип, йүзүни саллашып баряр…
… Шейда җыглым дашлы гӛк сумканы горка сынлаяр.
Пенҗесини сокуп дүйбүне ченли барлаяр. Онуң гызылы җыглым
даша ӛврүлипдир!
Бир сумка гызыл – бир сумка җыглым даша ӛврүлипдир. Ол
Шейданың аңына сыганок. Ол келлесини силкип гӛрйәр. Сумканың
сырмасыны сырып япып, яңадан ачып гӛрйәр. Барыбир җыглым
даш гызыла ӛврүленок. Шейда сачыны пенҗеләп увлап башлаяр.
Дашардан машының сигналы гелйәр.
Дервезәниң дашында иномарка дур. Иномаркадан чыкан
Огулнур әрине гӛркезме берип, ховла гирйәр. Бу махал Шейда
йүзүне сув чалып, агланыны билдирмеҗек болуп, гапа йӛнелйәр.
Гапыдан гирен Огулнур дайзасы билен гуҗаклашяр.
- Дайзаҗан, саг-гургун отуранмысың? Йӛр ханы мыхман
җайыңа… -- дийип, Огулнур дайзасыны геплетмән ички отага алып
гирйәр. Огулнур:
- Дайзаҗан, отагың инини-боюны ӛлчәли…
- Онда мен метрлик алып гелейин – дийип, Шейда дашарык
чыкҗак боляр, Огулнур хопугып оны саклаяр.
- Метрлик герек дәл. Мениң хер әдимим сегсен сантиметр.
Сен сана…
- Нәме дийип ӛлчеҗек?
- Дайзаҗан, янымыздакы дүкана американ гарнитуры
гелипди… Ики санысы. Бирини биз аляс, бейлекисинем сизе
гойдурдым… Бир, ики, үч…
- Огулнурҗан, Бизе гарнитур герек дәл…
- Гарнитур дәл ол дайзаҗан! Супергарнитур! Янып дур!..
Супериңем суппери!..
Ол әдимләп башлаяр…
40
… Бу махал Җалай үстүне плащ атылан гӛк сумканы гӛтерип,
тӛверегине гаранып ховлудан гирйәр. Ол диңширгенип гелшине
җайың гапысыны эмай билен ачяр. Дәлизде дуран гӛк сумканы
гӛрүп гаты бегенйәр. Ол дессине гетирен гӛк сумкасыны дәлизде
гоюп, дәлиздәки гӛк сумканың үстүне плащыны атып алып чыкяр.
Огулнур отагың ийнини-боюны әдимләп йӛр. Шейданың
ичини ит йыртяр, эмма Огулнура хич сӛз айдып биленок.
Гӛк сумканы машынына салан Җалай дерини сүпүрип чилим
отланяр. Багырдып машының сигналыны басяр.
Машының сигналыны эшиден Огулнурың йүзи ягтыляр.
Огулнур:
- Дайзаҗан, ол гарнитур ӛйүңизе сыгҗак дәл…
- Вах, Огулнурҗан, гарнитур герек дәл…
- Вах, сыпдырар ялы гарнитур дәл ол!..
- Вай, сен отурып чай-чӛрек хем ийҗек дәлми?
Бу махал Огулнур голуны булап җайдан чыкып баряр. Шейда
Огулнурың ызындан гарап галяр. Ӛе доланып гирйәр. Бар гүйҗи
билен дәлизде дуран гӛк сумканы депйәр. Ене, ене депйәр. Гең
җыңңырды эшиден Шейда гӛк сумканың сырмасыны сыряр. Гӛк
сумка гызылдан долы. Шейда бир гысым гызылы алып багрына
басяр. Бирденем ол:
- Вай, халалҗа хазынам-ей – дийип йыкылып, гӛк сумканы
багрына басяр.
____________
Җалай Чозгун машынлы мычып баряр. Гапдалында аялы,
тукат.
- Дайыҗан, Дайыҗан! Мен бир гезек сениң эмелиңе
чолашдым!.. Инди сен мениң хиләме дучар борсуң!..
- Тоба! Тоба! Сен дайыңың хум тапыныны кандан билйәң…
Йӛне ӛзүңден ӛзүң ел алып…
- Билйән! Билйән! Энтек дайыма аңңалак гапдырын…
- Утан! Утан! Җан ялы дайыңа мүңкүр болуп… Дайың бир
зады болса саңа, агаңа бермейәрми?
- Дайымың хум тапаны хак! Ол хумам бабам Гайып Гӛвечден
галан хум! Мен хей бабамдан галан байлыкдан хакымы
гидереринми? Эдишиме бир бак энтек!
Огулнур әрине газаплы середйәр.
41
Хан усса, Ӛвез Чозгун, аялы чайлап отыр. Ӛвез Чозгун:
- Бей, валла, Җалай гелибермедиле…
Хан усса гүлйәр:
- Гелер, Җалаям гелер! Хах-хах-ха… Мүңде бир кеселли
дайзаңыз Хармандәлә дӛнәендир йӛне!.. Себәбини билйәңизми
онуң?!
Огулла йылгыряр:
- Дайзамы Агаюнуса бир меңзетсене дайы!..
- Огуллаҗан, дайзаң эншалла Агаюнусам бор, Хармандәлем
бор, Зулман кемпирем бор! Ол дайыңа томаша гӛркезди, дайыңам
оңа томаша гӛркезйәр!
- О нәмәниң томашасы? -- Ӛвез Чозгун сораяр.
- Дайзаң бир пут гызылың эеси болды…
- Шол гӛк сумканы элинден дүшүренок диййәдимле -- Ӛвез
гүлйәр.
- Бир путам гызыл бормы, дайы! -- Ӛвезиң аялы сораяр.
- Чын гызылмы? – дийип, Ӛвез сораяр.
Хан усса лах-лах гүлйәр.
- Чын гызылам бар, галп гызылам… Хах-хах-ха!.. Дайзаңызы
дәлиретмән гойман инди…
_________
Шейданың билинде патронтаж, голунда гулагы гайтарылан
омурма. Ол гӛзүни хӛвлендирип, гӛк сумканың дашындан горка
айланып самраяр:
- Эй, Аллам, яп-яңыҗа мунуң ичи җыглым дашдан долуды…
Ынха, индем гӛзүңе сӛвейин – гызыл!.. Я аклым дагы үйтгәп
йӛрмүкә?!.. Элбетде, аклың үйтгәндир! Хей мунча байлык акыл
гоярмы сенде!.. Шейда! Шейда, хазынаның ал-арвахдан,
албассыдан, җындан горагы бор дийип эшитмәнмидиң?..
Шейда бир аягы билен сумканы депип ыза гачяр:
- Хей, ал-арвах, гүм бол мениң халал байлыгымдан! Албассам
болсаң, җын хем болсаң гүм бол мениң хазынамдан! Ынха, ѐгса-да
бӛврүңи гаралдян!
Шейда мәшәни ызлы-ызына гысяр. Омурма оны депйәр.
Шейда барып дивара уруляр, йыкыляр. Ол дивара аркасыны берип
отуряр:
42
- Шейда! Шейда, акмак Шейда!.. Мунуң ялы улы хазына
тапыланда дессине Худай ѐлы айдыляр ахыры!..
Шейда ики голуны гӛтерип дога окамага башлаяр: кә догры,
кә ялңыш окаяр:
- Эй, Аллаҗан, ата-бабамыздан галан байлык, халал байлык
Гайып Гӛвеҗиң небересине несип этсин! Оглум Гайыпҗана несип
этсин! Бу байлык рысгал-дӛвлетимиз болсун! – дийип, Шейда
самрап, ичинден-дашындан ягшы дилеглер эдип, ики голуны
гӛтерйәр – Худай ѐлуна бир ӛкүз! Гапыдакы ӛкүзден башга! Енем
үч саны ӛвеч! – ол тӛвир эдйәр.
Диварда Хан уссаның хем
Шейданың йылгырып дуран суратлары асылгы.
Дервезәниң җаңы җыңңырдаяр. Шейда ӛйден чыкяр.
Шейданы гӛрен багылары мәлейәр, ӛкүзи, сыгры молаяр.
Шейда дервезәң агзында Ашгабатда яшаян Гадыр билен гүрлешип
дур. Гадыр Хан уссаның яшлык досты.
- Шейда еңңе, Хан иррәк гелсе барайсын. Мен бу гиҗе
гаррыларымың янында болҗак!.. Мениң зерур гӛрмек ишим хем
бар…
- Нәме бейле зерур иш Гадыр җан?
- Арада Хан обада оюн гойҗак, кӛп гызыл герек дийди. Менем
бирки пут гызыл берип гойбердим – дийип, Гадыр есер йылгыряр.
- Путлап гызыл болянмыдыр, Гадыр?
- Гызыл дийсем чын гызылдыр ӛйдйәнсиң… Ёк,
киностудияның галп, ялан гызылы! Хол артистлериң кинодо
ойнаян гызылы…
Гадыр бир затлар дийип йылгыряр. Шейда дерләп, эссинден
гидип баряр. Онуң бир пурсатда җыглым даша, соңра гызыла
ӛврүлен алтыны ясама, ялан гызыла ӛврүлди. Бу махал Шейда
чашаймалыды, эмма дел адамың янында чашман зордан сакланды.
Шейданың гүррүңе үнс бермейәнини билен Гадыр хем
йылгырып, хошлашып иномаркасына мүнүп тозан турзуп гитди…
Шейда зордан йыкылман ӛйүне гирди…
Шейда гарнитурдан дерманлы уллакан сумканы чыкаряр.
Энчеме дерман гутуларындан дерман барыны аляр. Бир гошавуҗа
якын дерманы агзына атяр. Термесден чай гуюп, дерманлары чай
билен гаҗырдадып ийип башлаяр.
Ӛкүз молаяр. Шейда:
- Зеңңи баба берсин саңа сувы!
Багы гоюнларың сеси гелйәр:
43
- Муса пир берсин сизе оты!
Шейда чайың ахырыны овуртлап, кәсәни диварда асылгы
дуран Ханың портретинден атып саляр. Кәсе дивара дегип, күлушак боляр. Шейда Ханың портрети билен гүрлешип башлаяр:
- Хә, оюн гойян болдуңмы, Хан кантуш! Екеҗе хелейиңи
веҗера эдер болдуңмы Хан кантуш!..
Шейда әриниң портретиниң янындакы ӛз портретине
середйәр, гӛзи яшаряр:
- Саңа ойнатгы диерлер, Шейда! Галп гызыл билен хакыкы
гызылы билмән… Ойнатгы сен Шейда!..
Шейда омурманың ики гӛзүне хем ок сүрйәр:
- Хан кантуш, пака сени гайыбана атув җезасына хӛкүм
эдйәрин! Гайыбана! Ӛе гелеңсоң болса ойны нәдип
гоймалыдыгыны гӛркезерин! Ал хакыңы!..
Шейда омурманың ики гулагынам гысяр. Ики окам бирбада
гӛчен түпең Шейданы гаты депйәр. Шейда серлип ятыр. Ала
шаңңырды болуп Шейданың ӛз портрети күл-ушак боляр. Ханың
портрети болса йылгырып дур…
Шейда серлип ятыр. Я оны омурма депип сеңселедипдир, я
инфаркт болупдыр, я-да ичен дерманлары укладыпдыр…
__________
Гиҗәниң бир вагты. «Алтай» машыны Хан кантушың
ховлусының деңине гелип сакланды. Хан усса билен аялының
гичлик шәхере гиденини ӛз гӛзи билен гӛрен Җалай гаты
аркайынды. Ачары билен дервезәни ачып машыны ичине салды.
Ерземин Хан уссаның планлы җайының ашагында
ерлешйәрди. Йӛрите гапысы болуп, басганчаклар аркалы ашак
дүшмелиди.
Бир сумка инструменти билен бир күлтем дүрли ачары
гӛтерип гелен Җалай басганчаклардан ашак дүшүп башлады.
Бу махал Хан уссаны гайыбана атув җезасы билен
җезаландыран Шейда чалам-чаш болуп ятырды.
Җалай биринҗи гапыны ачды. Биринҗи отагда Хан усса билен
Шейданың гыша саклаян гавуны, гарпызы, консерва банкалары
барды. Икинҗи отага гечйән демир гапының ачарыны сайлап дуран
Җалай элликли эли билен ачары ерине сокды. Товлады. Ол саг
44
аягыны гапының ӛңүне язылан ӛл эсгә басды. Бирден йүзүни
чытып, хыңралып, увлап, дишини гайрап сӛгүнип башлады. Онуң
әхли диййәни эдеби диле гечирсең пайыш сӛгүнч болярды.
Җалай саг аягыны гӛтерип, лиңкилдейәрди, аягындакы гапаны
айырҗак болярды.
Камера тӛрки җайың ичини гӛркезйәр. Демир гапының
ашагындан шпагат даңылыпдыр, шпагат бир әдим голайдакы пола
урлан блокдан ѐкарык гидйәр. Йүп диварың ѐкаркы эрңегинден
Җалайың дуран отагына гечйәр.
Җалай ачары товлады, гулп ачылды. Ол гапыны чалаҗа чекди,
гапы ачылмады. Җалай гапыны батлы силкди. Гапы ачылды,
бирсалымдан депесинден шакырдап цементли халта ийнди. Ӛзүне
гӛвни етйән Җалай зордан йыкылман сакланды. Үсти-башы цемент
болды, гӛзлери гараңкырады. Йыкылмаҗак болуп демир гапа
келлесини диреди, шол дем хем җан берйән ялы силкинип
башлады. Онуң ачык маңлайы токлы гапа дегипди…
Гапы Җалайы зыңды. Ол эсли салым ӛзүне гелип билмән
ятды:
- Овуф, ынха саңа сада обалылар!
Хан аганың ӛкүзи бошапдыр, ол ачык кабина келлесини сокуп
гүтүрдедип алма иййәрди.
Илкинҗи отагда мазалы авунып, сеңсе болан Җалай ӛрән
хүшгәр херекет эдйәрди. Ол сейф хем токлудыр ӛйдүп, горкуп,
гапдалда ятан таягы сейфиң ашагына сокуп сейфи сүйшүрип,
аңырсына серетди, ашагына серетди. Ток ѐкдугына ымыклы гӛз
етирди. Элбетде, ол сейфиң аңырсында диварда гурналан демир
гапыны хем гӛрди.
Җалай күлтем ачарларыны чыкарып, ачар сайлап уграды…
___________
Хан усса гамгын гүррүңини тамамлаяр. Олар перишан болуп
отырлар. Ӛвез Чозгун:
- Дайы, Президенте нәме дийип хат яздың?
- Тарыхы хакыкаты аныклап бериң дийип яздым…
Ӛвез Чозгун:
- Вей, дайы, йигриминҗи йылларда Гайып бабамың җанлы
байлыгының хеммесини большевиклере гечирени хак. Йигрими
45
биринҗи йыл гума гӛчүп гидени хак. Йигрими дӛрдүнҗи йылда
большевиклериң Гайып Гӛвеҗиң үч оглуны атаны хак! Гайып
Гӛвеҗиң алтмышынҗы йыллара ченли гумдан-гума гӛчүп, адыны
чалшырып яшаны хак!
- Ӛвез җан, оны сен билйәң, мен билйән!.. Эмма ки эртир «Хан
усса хазына тапып, онам хӛкүметден букуп йӛр» дийип, бири язып
берди-дә! Шонда нәме эдерсиң!
Огулла:
- Дайым дагы гӛзи горкан-да!.. Дайы сен хак эдипсиң!.. Ол
гызыл тапылан хазына дәл! Ол гызыл Гайып Гӛвечден галан
мирас!.. Анха, шоны тассыклатмак герек!
___________
Гиҗе. Датды паң, Байя, Падыман дагы тойдан гелйәр.
Кейплери дийсең кӛк.
Падыман:
- Кӛпей оглы, түвелеме, говы той берди!
- Пах-пах чишликлери чишлик дагам дәл экен-ов!..
- Эртир похмеле-де гелиң дийәйдими?..
- Вей, харап эден келлесини дүзетмесе болмаз-а!..
Байя гүлйәр:
- Датды җан, Хан кантушың дүканына гошмак гойсаң эртир
келләңи мен дүзләйин!..
Датды голуны далдалаяр.
Олар гиҗәни ӛрүзип, алагох гүлүшип гелйәр.
____________
Гиҗе гаты гараңкы. Гайгысыз Гӛвхер гызың узын сачларыны
ойнап, пышырдап гошгы окап берйәр… Гошгы тамам боляр.
Дымышлык. Ашык билен магшугың йүрек ургусы җахана яң
саляр…
_____________
46
Җалай сейфи ачып, әхли шай-сеплери халта гапгарып басяр.
Ол күлтем ачарларыны алып сейфиң аңырсындакы дивар сейфи
ачмага башлаяр.
Хан усса:
- Егеним, егенчим, ягшы гүнүмем, яман гүнүмем сиз мениң,
мен сизиң хоссарыңыз! Гелеҗекде еке оглумың аркасында даг
болуп дурҗак хем сизсиңиз. Гарры атам Гайып Гӛвечден галан
хупбатлы байлыгы хем несип болса Ӛвез, Җалай үчүмиз деңдерман бӛлүшерис…
- Дең-дерман… -- Огулла хамана хакы гидип барян ялы
гүрлейәр.
Ӛвез Чозгуның аялы:
- Дес-деңҗе болмаз! Нәме сиз мирасың тереке эдилишини
гӛрмедиңизми? Мирас җан башына бӛлүнйәндир, җан башына!!!
Ӛвез Чозгун гахарлы гыгырды:
- Дым-айт!.. Дайы! Дайыҗан! Бизи сыланыңа Алла ялкасын!
Бабамыз Гайып Гӛвеҗиң байлыгы саңа, Гайып җана несип этсин!
Мен ол байлыкдан екеҗе теңңе-де алып билмен!
- Нәме дийип алмарсың. Дайың берен задыны гаты аларыс! –
Огулла айдяр.
Хан усса:
- Ӛвез еген, гарры атамдан галан ол байлык сениңки, Җалай
егениңки, мениңки! Ол гызылы үч машгала болуп деңҗе
бӛлүшерис…
Ӛвез Чозгун гечмише середип:
- Эҗем пакыр дӛрт яшында етим галяр. Дӛрт яшында.
Үстесине бир аяҗыгам майып. Бир аягы майып чага Чозгунларда
хоссар чыкан болмаяр. Еди ят Гайып Гӛвеч еке галан оглума хӛвүр
бор дийип эҗеми гызлык аляр. Оглум дийип оглундан кем гӛрмән,
экләп саклаяр. Говы ере дурмуша чыкаряр. Тә ӛлинчә хак
хоссарлык эдйәр. Мен бу затлары билибем бабамың мирасына эе
чыксам эҗем пакыр о дүнйәде от алаймазмы!
__________
Җалай учайҗак боляр. Ол голтугындан япбашык чүйшәни
чыкарып дик дуран еринде ичди.
47
- Багтың гетирди Җалай бай! Аңналак гапдырдым герек саңа
дайыҗан! Хах-хах-ха!
Ол ачары дивардакы сейфиң гулпуна сокды, товлады. Гапыны
чекди. Ачылмады. Бар гүйҗи билен чекди!
Ынха, саңа пыррылдак! Җалай пайыш сӛгүнип ики аясы билен
йүзүни тутуп увлап, пырланып башлады. Сейфиң ичинден ала
буругсы болуп реңк пүркүлйәрди. Бирсалымдан онуң эндам-җаны
реңке боялды. Җалай гӛзүне дүшен реңк зерарлы дидесинден боюрбоюр яш акдырып, эляглыгы билен гӛзүни арассалаярды. Арасында
сейфе серетди. Сейфиң ичинден уллакан сумканы зордан гӛтерип
чыкарды. Сырмасыны сырып ол җынссыз гыгырды!
- Багтың чүвди кӛпей оглы! Багтың чүвди!
___________
Бу махал Падыман, Датды паң, Байя дагы Хан уссаның ӛйүне
голай гелипди. Байя:
- Ханҗан гелен ялы-ла?
- Хан егенлерине ятымлык гитди…
- Онда ховлусындакы сес нәме?
Олар Хан уссаның ӛйүне тарап уградылар.
_____________
Хакыкатда олар Җалайың сесини эшидипди. Җалай бир сумка
гызылы зордан гӛтерип машының янына гелди. Җалайың азыгыны
ийип дуран ӛкүз ачык кабинаның янындан айрылды. Җалай
сумканы кабина басды. Йыртылан пакеди, ийилен азык-овкадыны
гӛрүп, ӛкүзе гахарланды. Ол кабинадан монтировканы алып ӛкүзиң
шахына гондурды. Кемсиз авунан ӛкүз дүшди Җалайың ызына.
Җалай гачып кабина гирҗек болды, эмма ызындан ӛкүз етип
гелйәрди, ол машының дашындан айланды, соңра ӛкүзе ал салҗак
болуп меллеге гачды. Шол махал Падыман дагы дервезеден гирди.
Гӛрселер, ханха ӛкүз бир ят адамы ковалап йӛр. Падыман кабина
серетди. Гӛрсе, бир сумка гызыл!
- Огры! Ярагланың!
Датды паң чаршага япышды, Падыман пил сапыны тапды,
Байя кесевини алды.
48
------------------------Олар букдаклап меллеге тарап уграды.
… Бу галмагалы Гайгысыз билен Гӛвхер хем эшитди.
Хоссарларындан горкан Гӛвхер дараклыгына галып, Гайгысызың
яңагындан чалаҗа ӛпүп ӛйүне юмлукды. Гайгысыз гох чыкян ере
серетмек үчин дервезеден җыклады. Ханха меллекде бир адам
ӛкүзден гачып йӛр, ики-үч адам хем букдаклап баряр.
Гайгысыз оларың огрудыгына ынанды. Барып машының
кабинасына серетди. Бир сумка гызылы гӛрүп, гонҗуна гор
гуюлды. Ылгап дервезәни ачды, сересаплык билен машына мүнди.
Багтына машының ачарам еринде.
Ол машыны отлап газа мүнди.
Падыман ѐлдашларына гыгырды:
- Огрулар кӛплүк! Машына!.. – дийип, ол ылгады. Падыман
бат алып етишмедик үсти будкалы машының ызкы гапысындан
гирди. Ёлдашларынам чекип алды.
- «Чүвен багтыны» ардурҗа алдыран Җалай от алды. Бар
гүйҗи билен машының ызындан эңди. Ӛкүз хем галаймады.
Патанаклап Җалайың ызындан етип гелйәр…
Җахан ягтылып барярды.
Гайгысыз огруларың будка мүненини билди.Ол ѐкары тизлик
билен барян «Алтай» машының тормозына мүнди. Кабинадакы
сумка аяк гоюлян ере йыкылды. Дуйдансыз басылан тормоз ӛз
этмели ишини этди. Падыман, Байя, Датды паң дагы сүсдүрилип,
кимси будканың демир диварына, кимси машының үстүндәки
демирлере урулды. Олар пайыш сӛгүп, яңы еринден галан чагы
Гайгысыз газа мүнди. Бат билен силкинип угран машындакы
йигитлер серрелишип аркан йыкылдылар.
Гайгысыз бу усулыны ѐлда бәш-алты гезек гайталады.
Падыман дагының чишмедик ери топаз ялы болды, эндам-җанлары
болса гана боялды…
____________
Җалай ӛкүзден гачып бар гүйҗи билен ылгап баряр. Сәхер
билен оба мечҗидине барян Дотдук кер ян кӛчеден улы кӛчә
чыкды. Ол чыраның ягтысына ӛзүне тарап ылгап гелйән «яшыл
адамыны» гӛрди. Гайры планетадан гелйән адамларың яшыл
боляндыгы барада Дотдук кер эшидипди, ынха индем ол гайры
планеталыны гӛзи билен гӛрди. Дотдук гапдалдакы чем гелен
49
ховла күрсәп гирди. Багтына дервезе гулплы дәл экен. Эмма ол
сәхер укусында ятан ала кӛпегиң бӛврүнден басан борлы. Аягының
ашагы габыр-губур болды. Ит Дотдук кери ярайдам ӛйдйән.
Гӛргүли ховлудан атылып чыкып, тасдан Хан уссаның патанаклап
гелйән ӛкүзи билен чакнышыпды. Дотдук кер бадыны саклап,
ызына ӛврүлип ӛкүзиң ӛңүне дүшүп яззыны берди.
Ӛңде башга планеталы яшыл адам, ызда чӛзленен селлесини
сүйрәп Дотдук кер, ондан соң ӛкүз, ӛкүзден соң болса ябшынып,
үйрүп, болмаҗысы болуп кӛпек гелйәр…
____________
Хер бир адамың тебигатында гахрыманчылыга ымтылыш бар!
Эндам-җаны картошка ялы чишен, эндам-җаны ган-кок Падыман,
Байя, Датды паң дагы барха хыручланяр.
Үсти демир будкалы «Алтай» машыны мычып баршына
каналың бейик кӛпрүсине чыкды. Эденли Падыман бу махал
будканың ӛңүңдәки текҗеден ярпы гӛвресини чыкарыпды.
Гайгысыз яңадан тормоза мүнди. Батлы барян машын бирден
сакланды. Падыман болса топуң окы ялы халха учуп баряр
асмандан. Гайгысыз онуң «Мен йүзүп билемок» дийип чиркин
гыгыран сесини эшитди. Машыны эл тормозында гоюп, кӛпрүниң
гермевине барып ашак серетди. Хакыкатдан-да «огры» Падыман
йүзүп билмейән экен. Ол җанховлуна чүмүп чыкяр, голларыны
пагшылдадяр.
Деря болса месди, йүзүп билйән адама-да ховплуды.
Гайгысыз гермеве мүнүп деря башашак бӛкди.
Датды паң хем будканың ӛң текҗесинден чыкып, кабина
мүнди. Ол кабинадан будканың үстүне чыкып деря серетҗек
болды. Шол бада хем ялңышаныны билди: элтормозы ишлемейән
«Алтай» гӛтинләп ӛрән бейик кӛпрүден эңңиде барярды. Датды паң
алҗырап:
- Тормоза бас! Тормоза! – дийип гыгырды. Эмма тормоза
басҗак адам Гарагум дерясында Падыманың еңсесинден пенҗе
уруп кенара тарап йүзүп баряр. Бу махал Байя будканың ӛңүндәки
текҗеден ярпы гӛвресини чыкарыпды, эмма гарны улы боланы
зерарлы не ӛңе чыкып билйәрди, не ыза.
«Алтай» машыны болса гӛтинләп барха бат алярды.
50
Будканың үстүндәки Датды паң гыгырярды, гӛркезме
берйәрди, йыкылмаҗак болуп текиз будканың үстүнде япышмага
ер агтарярды. Худайың гудраты билен машын секизлик ясап
баршына ӛңден, ыздан гелйән сансыз машынлар билен какышман
барха бат алярды. Байя варак:
- Датдым, ӛкүзчәңи Худай ѐлы айт! – дийип җанагырлы
гыгырды:
- Ӛкүзчәни үчүңде ӛлдүрис, кӛпей оглы! – дийип, Датды хем
гыгырды.
Аңырдан автоинспектор тәзеҗе моторыны учурып диен ялы
хадысаның болян ерине етип гелйәр. «Алтай» машынының тизлиги
етҗек дереҗесине етипди. Датды паң ганыны саркызып дүшнүксиз
гыгырярды. Машынларда барян адамлар кабинадан келлелерини
чыкарып бир затлар диййәрдилер.
Автоинспектор гӛтин барян машын билен гапдаллап,
моторындан машина мүнди. Рола япышып-япышманам тормоза бат
билен басды. Ярпы гӛвреси текҗеден чыкан Байя тормозың бадына
патлап илки кабина, соңра капотың үстүне гачды. Капотда хем
сакланып билмән машының ӛңүне патлап гачып, эйменч гыгырды.
Будканың үстүнде саңңылдап сүңңүни саклап билмедик Датды паң
илки кабинаның үстүне, соңра капотың, соңра чалам-чаш болуп
ятан Байяның үстүне дүшди. Байя гыгырды:
- Йыкылмага башга ер тапмадыңмы?
Датды паң ганыны саркдырып гыгырды:
- Ёлдаш капитан огры тутдук!
____________
Гачып-гачып, о кӛчеден бу кӛчә гечип халыс далҗыган Җалай
хол ӛңде ятан демир турбаны гӛрди. Ол ок болуп гелшине сувулган
ялы болуп демир турба сүмүлип гирди гитди.
Дотдук гара дерини сычрадып гачып баряр…
… Ӛңден гелйән «ГАЗ-69» машын сакланды. Хан усса
кабинадан келлесини чыкарып:
- Дотдук, нәм болды? Нәмеден гачып гелйәң?
Дотдук ызына серпилип серетди, гаты утанды. Ызында не ала
кӛпек бар, не дәли ӛкүз бар, не ӛңүнде яшыл адам бар!
51
Дотдук кере гара ичирмели болупды. Ол гепләп биленокды.
Хан усса йылгырып ӛйүне тарап ваз ясады. Дотдук кер саг
юмругыны гезәп ызындан гыгырды:
- Сениң җынлы хелейиңден гачып гелйән! Акмак! Сениң дәли
хелейиң тутуш обаны дәлиредер энтек!
_____________
Мәреке бары үйшүпдир. Гайгысыз, Падыман, Датды паң, Байя
автоинспекторың ӛңүнде болмаҗысы болярды:
- Ынха, огры! – дийип, йүзи-гӛзи юмрук ялы, эндам-җанындан
ган саркян үчлер Гайгысызы гӛркезйәр. Гайгысыз болса:
- Ынха, огрулар! Хан уссаның ӛйүни урдулар – дийип олары
гӛркезйәр.
_____________
Хан усса тӛрки җайыны сынлаяр. Ӛй булам-буҗар, айна
дӛвүклер чашып ятыр. Хан усса аялының гурсагына гулагыны
гоюп, гошарындан тутуп гыгыряр:
- Шейда! Шейдаҗан! Ичиңде җаның бир бармы?
Хан усса ерде ятан омурманы, сумкасы билен пытрап ятан
гызыллары, столуң үстүне чыкарылан дерманлары сынлаяр,
«Шейда» дийип гыгыряр.
- Шейда, ӛйүмиз урлупдыр! Шейда!..
Эмма Шейдадан сес ѐк. Ол кӛпден бәри дерман ичмейәрди,
гошавучлап ичилен дерманлар оны гүң эдип ташлапдыр. Хан усса
гыгыряр:
- Шейда! Шейда!
Шейда оянды, эмма гӛзүни ачып билмән үзлем-саплам
самраяр:
- Сен… атув! Кантуш… гайыбана… пака…
____________
«Алтай» машыны оба етип гелйәр. Ролда автоинспектор.
Гапдалда голы даңылан Гайгысыз. Падыман дагы болса будкада…
52
Хан уссаның ховлусының ӛңүнде арчының машыны дур.
Обаның арчыны ӛйүни урдурып гүң болан Хан усса дикан середип:
- Нәме? Ӛйүми урдурдым? – дийип сораяр.
Шейда аглаяр. Хан кантуш азгырыляр:
- Ичиңден агла!
- Сен инди ол гелен векиле нәме диерсиң? Ӛйүми урдурдым
дийҗекми?
- Дагы мен сакгалымы саллап ялан сӛзләйинми?
Арчын гӛзлерини петредип Хан усса гараяр:
- Ёк, дыммалы! Дыммалы! Хәзир мен хәкиме җаң эдейин.
Милисийәни аяга галдырыс… Тутуш обаны аяга галдырыс…
Огрының гитҗек ери ѐк…
Шейда аглаяр. Хан усса оңа найынҗар гараяр. Арчын:
- Йӛр, дессине хәкиме җаң эдели!
Арчын билен Хан усса ховлудан чыкяр. Аңырдан гелйән
«Алтай» арчының янында тогтаяр. Автоинспектор:
- Баба Бердиевич, огры тутдук! – дийип, голы даңылгы
Гайгысызы гӛркезйәр.
Кабинадан чыкан Гайгысыз шадыян:
- Хан ага, ӛйүңизи уран огрыны тутдук…
«Алтайың» гӛзенекли текҗесинден середип дуранлар хем
«огры тутдук» дийип гыгыряр. Автоинспектор «Алтайың»
будкасының ызкы гапысыны ачяр. Йүзи-гӛзи юмрук ялы чиш,
эндам-җаны гырмызы ган Падыман, Байры, Датды паң дагы бӛкүп
дүшйәрлер. Оларыңам эли даңылгы. Арчын:
- Ханы гызыллар?!
Арчын кабина середип ынҗаляр. Хан усса йүзи-гӛзи чиш
достларыны гӛрүп гүлйәр.
- Пах-пах, сурата дүшмек герек! – Автоинспектора середйәр –
Бабаҗан, булардан огры болмаз! Булар мениң достларым!
Аңырдан Дотдук йүзүни ак там эдип гелйәр:
- Сениң огрың хол ерде я ере гирди я шол турба! – дийип, ѐлуң
якасында ятан турба элини узадяр. Хан турбаның янында дуран
ӛкүзини гӛрйәр. Хан ӛкүзине тарап йӛнелйәр. Арчын-да, дуранларда Ханың ызына дүшйәр.
Ӛкүзиң ганы сырыган шахыны, келлесини сыпалаян Хан:
- Ӛкүзим, огры тутдуңмы? Берекелла! – дийип, эглип турба
середйәр. Голуны узадып «яшыл адамыны» чекип аляр. Огрының
53
эндам-җанына пүркүлен яшыл реңк гурапдыр. Огры робот ялы
йӛрәп биленок.
- Ынха, муңа түйкесме огры диерлер!
Хан усса Җалай егенини танап хайран галяр:
- Җалай еген, сенми би? – дийип сораяр.
Җалай ики эли билен йүзүни тутуп, башыны яйкап награ
дартяр.
- Егениң адына ыснат гетирендир… Егениң сениң ӛйүңи
урды…
- Нәме дийип?
- Бабамдан галан байлыгымдан хакымы алҗак болдум-да…
- Мениң ӛзүм берҗек болуп йӛрүн-ә, еген!
Шейда «Алтайың» кабинасына середйәр, йүзи ягтылып
гидйәр. Тӛверегине гараяр, гӛрсе адамлар ӛкүзиң яныны баряр. Ол
эмай билен кабинаны ачып, гӛк сумка гызылы гӛтерип, егшерип
ӛйүне юмлукяр. Бирсалымдан бейлеки гӛк сумканы гӛтерип