Latin

Haý–haý, hazyna!.. - 1

Total number of words is 3964
Total number of unique words is 2010
2.7 of words are in the 2000 most common words
7.3 of words are in the 5000 most common words
11.6 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Нобатгулы Реҗебов
«ХАЙ-ХАЙ, ХАЗЫНА!..»
Кинокомедия
Алысдан «Мерседес» мычып гелйәр. Фильмиң ады языляр.
«Мерседес» гелшине гыгырдып тормоза басяр. Фильмиң овадан
язылан ады дыр-пытрак боляр. Машындан Хан чыкяр.
- Маңа Хан кантуш диййәрлер! Хан пакыр диййәнем, Хан усса
диййәнем бар… Барына-да байлык себәп болды!.. Улы байлык!..
Улы байлык гелшине кейваным Шейданың келлесини алды
гитди… Келлесини алдыран Шейда ай ярымда мениң келләми
апарды…
Говусы, мен болан ваканы гүррүң берәейин-ле…
Ол машина мүнүп сүрүп башлаяр, эмма ол инди кӛнеҗе «ГАЗ69»-ың рулунда. «ГАЗ-69»-ың ызында тиркег бар. «ГАЗ-69»-да,
ызындакы тиркег-де ѐвшандан масс йүкленен. Овадан чӛл ѐлы…
Голайда ягыш ягыпдыр. Чӛлүстан дийсең овадан. Кейпи гала Хан
ага мес болуп айдым айдяр:
Ер гӛтерген Сары ӛкүз,
Билмен ниҗе яшындадыр…
Дӛрт мүң дӛрт йүз аягы бар,
Хеммеҗесем дӛшүндедир…
Ёвшан йүкленен тиркегли машын бейик депеден инйәр. Гең
вака гӛрен Хан аганың илки гӛзлери хӛвленйәр, соңра агзы ачыляр.
Чӛлүстаның сай еринде үч адам бәш яшар мес ак ӛкүзи
ковалап йӛр. Бириниң голы түпеңли. Эли монтировкалы эпей адам
далҗыгыпдыр, ӛкүз коваламага яранок. Ёлда үсти сыгыр, ӛкүз
йүкли улы машын дур, ызкы гермевини дӛвүп мес ӛкүз бӛкүп
гачыпдыр. Ынха, базара барянлар шол ӛкүзи ковалап йӛр.
Хан ага сыгыр йүкленен машының янына барып дуряр. Ол
ала-гох болуп ӛкүз ковалап йӛренлере тарап ылгаяр. Эмма ӛкүз
ковалаянлаң пиңине хем дәл. Хан ага гарынлак, эпей пыяданың
янына баряр.
1
- Иблисми сен?! Мелгунмы сен?! Ӛкүз җанавар түпеңленйән
малмыдыр?! Ӛкүзиң пири зордур, шалкылдадып, лакма эдип
ташлар! Зеңңи бабадан горк!
Эпей киши:
- Дӛрт йүз киле эти шагаллара шам эдип гидейинми, хә?
- Эйдип-бейдип тутарыс оны…
- Гудуз ол! Гудузлан ӛкүз ол!
- Хав, доган, адам ысың, адам түйсүң бар болса, атдырма
җанавары, атдырма!
Эпей киши саг пенҗесини уруп Ханы голайына гетирйәр.
Етим чаганың келлеси ялы юмругыны онуң бурнуның ашагына
элтип:
- Сынла, адам түйси гӛрүнйәрми? – диййәр.
- Җук! – дийип, Хан башыны ыраяр.
- Ысга, адам ысы гелйәрми?
- Җук! – дийип, о ене башыны ыраяр.
Камера ӛкүзи ковалап йӛренлери гӛркезйәр. Оларың бири
пӛвхе-де пӛвхе ӛкүзи түпеңлейәр. Нирәңе баксаң ӛкүзиң сычран
ганлары гӛрүнйәр. Хан ӛкүз түпеңлейәне тарап ылгаяр, гыгыряр,
гаргаяр, эмма онуң пиңине дәл. Ахыры ол эпей кишиниң янына
баряр. Хан усса ӛкүзиң сӛвдасыны эдйән борлы. Бирсалымдан эпей
ѐлдашларына гыгыряр. Хан усса машынындан гапҗыгыны гетирип,
ӛкүзиң бахасыны берйәр.
Ӛкүз, сыгыр йүкли машын уграяр. Кабинада үч болуп отуран
адамлар гүрлешйәр, гүлүшйәр:
- Яңкы тентек душайды, ѐгсам бәшлик сечме билен агшама
ченлем ӛкүзи алып билмездик…
Хан ага чӛреҗик берип, алдап ӛкүзи тутупдыр.
Аптечкасындакы зелѐнканы, йоды ӛкүзе чалыпдыр, бойнуны
кӛйнеги билен сарапдыр. Танап билен ӛкүзи машының тиркегине
тиркәп, галанҗа чӛреҗигинем ӛкүзе берип уграяр.
Ӛңде «ГАЗ-69», ызында ѐвшан йүкли тиркег, ызында яры
яшыл, яры ак, яры сары ӛкүз… кервен болуп гелйәр.
________
Датды паң я укудан турупдыр, я серхош. Ол эгнине
гымматбаха халатына гейип, бойнуна улы сүпүргиҗи ташлап ӛйден
чыкяр. Гүнүң йитисине бир-де саг, бир-де сол гӛзүни ачып, гернип
2
душуна йӛнелйәр. Датды паң обаның башыны чарамаз, эмма
дилинде хемме зады оңарян Адамы. Шол себәпли ховлусында не
хаят бар, не таша. Душам оба душы, тагтадан ясалан чаламыдар
душ, ѐкарсында болса улы челек.
__________
Хан ага кервен гуруп оба гирйәр, йӛне… йӛне онуң кеч
багтына дӛрт-бәш саны сыгыр душяр. Бакысы етен, месликден гӛзи
гызаран ӛкүз яраларыны унудып, сыгырларың ызындан эңйәр. хан
ага бир Чиркин гыгырып етишйәр. Сыгырлар ӛкүзден гачып,
машының дашындан айланяр. Ӛкүз тиркеги, «ГАЗ-69»-ы дуран
еринде айлап башлаяр. Окуның дашында айланян Ер шары ялы!..
Ӛкүз тиркеги, «ГАЗ-69»-ы дазырдадып сүйрәп баряр.
Хан ага терсине бакып, рулы товлап агдарылмаҗак боляр. Ол
терсине серетҗек, ѐлы гӛрҗек, эмма машина, тиркеге басылан
пеззик ѐвшанлар оңа хич зат гӛркезенок. Хан ага багырдып сигнал
берйәр, тормоза басяр. Эмма ышка дүшен мес ӛкүз Ханың
сигналына, тормозына бакярмы?!
Сыгырлар ѐлдан совлуп колхозың баглыгына гирйәр. Бир
салымдан багларың шахалары машының кӛнеҗе тентини даравдарав йыртышдыряр, ѐвшанлар Хан аганың үстүне басыляр. Хан
ага шол Худайына ялбарып баряр, машыны агдарылмаса ырза.
Бӛкүп дүшейин дийсе-де, ӛкүз ылгап диен ялы баряр. Машының
ѐкарсына илишип, бат билен сыпян шахалар онуң йүзүни даравдарав эдйәр. ган җораланяр.
Сыгырлар шол бармана ѐлуң якасындакы Датды паңың
«ховлусына» гирди. Машының тиркеги Датды паңың сува дүшүп
дуран душуны гышартды, «ГАЗ-69» болса дессине душы агдарды…
Душуң аңырянында Датды паңың оба гӛз эдип салан товук
ятагы барды. Ол хем душ ялы дӛрт саны эгри-бугры агаҗың
депесинде дӛрт тарапы сим торлы, үсти шиферли товук ятакды.
Ичинде отуз-кырк товук бар. Сыгырларың бири товук ятагының
сүтүнлериниң ашагындан гечди, ӛкүз хем онуң ызына дүшди. Дӛрт
сүтүниң арасындан тиркег хем саг-аман гечди.
Дӛрт сүтүниң арасындан «ГАЗ-69» хем гечди, эмма нәмедир
бир зат илип товук ятак «ГАЗ-69»-ың тентиниң үстүнде җайлашды.
Сүтүнлер йыкылды. Хан ага гӛзлерини мӛлердип ѐкарсына бакяр.
Ёкарда товуклар вакгылдашяр.
3
Болса-да, пири зор сыгыр җанавар ахыры ѐла дүшди. Ӛкүз хем
тиркег билен машыны сүйрәп ѐла дүшди. Хан ага хофпулдап,
дерини сылды.
Бу махал ерде ятан душундан зордан чыкан, эндам-җаны ак
кӛпүк Датды паң гыгырярды:
- Дат, ер йыкылды, асман ийнди!..
Хан аганың терсине барян кервениниң дашы чага-чугадан
долупдыр. Обаның ишли-ишсиз адамы кӛчә чыкып, бу гең
«кервене» томаша эдйәр. Хер ким нәмәниң-нәмедигине дүшүнип,
хезил эдип гүлүшйәр. Чагалар Хан аганы гапдаллап
гыгырышярлар:
- Хан ага, бас тормоза!
- Хан ага, икинҗә сал-да, бас газына…
- Болгусыз ӛкүзе дагы ӛзүңи сүйредип йӛрме!..
Бу махал ӛйүниң гапдалындакы дүкандан чыкан Шейда дайза
ики голуны билине уруп, бирсалым дуряр. Соңам этек алты, ең еди
болуп машина тарап ылгаяр.
- Дур дийдим, дур! Масгарабаз! Веҗера болдуң, веҗера
болмуш!
- Дуруп билйәнми мен, хелей!
- Дур дийдим, дур масгара!
- Перманыңы ӛкүзе бер!..
- Ол нирәниң артыбы… Вай, оба гүлки болдуң! Вай,
масгарабаз болдуң-ла!..
Сыгыр баряр, ӛкүз сыгрың ызы билен машыны сүйрәп баряр,
гапдалы билен бызбыдыклап Шейда дайза баряр, обаның
ишсизлери, чага-чугалары хем машының тӛверегинде.
Ӛкүз хамана Хан аганың ӛйүни билйән ялы, сагдакы ачык
дервезеден гӛни гирип, гапының ӛңүнде дурды…
- Инди бир чык-да машыныңдан, масгарабаз…
- Нәдип чыкайын, эндам-җаным саңңылдап дур…
Шейда дайза чаршага япышып гыгырды:
- Хан агаңыз маймын ойнадяндыр! Барың, эне-атаңызам алып
гелевериң! – дийип, чагаларың сӛбүгине мүнйәр, чагалар
җыррайлып гачяр.
Эндам-җанына гараяг чалнып, мүмкин болан ери саралан ак
ӛкүз ӛңүндәки тирти ийип дур. Хан ага элини, йүзүни ювуп, ӛе
гирйәр. Ӛйде аялы ѐрган-дүшекли, ыхлап-чохлап ятыр.
4
Кадырдан аңырда Ханың сеси: - Ол ятан мениң аялым. Энеатасы о бендә ягшы ниет билен Шейда дийип ат дакыпдыр.
Шейдада, ягны мениң аялымда бир мүң бир кесел бар. Шол
кеселлериң үчден бири министрлере дегйән кеселлер, үчден бири
ахунлара, пирлере окадылмалы кеселлер, үчден бириси болса энтек
медицинаның билмейән кеселлери!
Ёрган-дүшекли ятан Шейда ых-чохлаяр, хүңүрдейәр.
Шейда: - Вах, масгарабаз! Хачана ченли обаны гүлдүрип, еке
хелейиңи агладып гезҗек сен! Вах, вах, кырка етирмән дишлерими
дӛкдүң!..
Хан: - (ӛрән парахат). Сенем мениң сачларымы дӛкдүң
ахыры…
Шейда: - Сен мениң сүңңүми-сүегими агартдың!..
Хан: - Сенем мениң маңлайымы гаралтдың!..
Шейда: - Хей дүнйә! Дердиңи сорамалы адам депәңде уруш
турузҗак болуп дур! Бар, мениң үстүме чӛвҗәп дурма-да,
нахарыңы ий…
Хан: - Ассарак!.. Гайып җан сесиңи эшидерем, гӛни учар
Лондондан! – Шейда дайза гӛзүни юмуп, ах-вахлап дердини
чекмәге башлаяр.
Хан сачак башына гечип, «бисмилла» дийип, чемчәни шуррук
чорбалы җама айлаяр.
Хан: - Хелей, мен ене нәче дагы яшарын?!
Шейда: - Вах, маңлай ѐкдур менде! Азындан элли-алтмыш
яшарсың!..
Хан җамың гырасындан тутяр, айлап саларлы гӛрүнйәр, эмма
ӛрән асуда.
Хан: - Шу нахарыңы ийипми?
___________
Дүканда күмүшчи Хан усса ишләп отыр. Онуң хемшерилери
Датды паң билен Падыман Шейданың ѐклугындан пейдаланып,
арак ичйәрлер.
Бу махал ӛйде Шейда гелин йигрими-отуз гап хер хили
дерманы столуң үстүнде гоюп херсинден, бир-ики дерман чыкарып,
бир гысым эдип овурдына атяр. Ызындан хем бир кәсе чайы
гойберйәр.
5
Хан усса Датды паңа:
- Датдым, ынха, сениң миллион долларың болайса, нәме
эдерсиң?
- Менде миллион доллар болмаяр!
- Ынха, мен бердим-дә…
- Сен хем бермерсиң, себәби сенде хем онча пул ѐк.
- Бирден Худай берди-дә…
Шол махал дүканың агзындан гелен Шейда хәлки
дерманларың авусыны олара пүркйәр.
- Худай алкашлардан башга адам тапан дәлдир пулуна!...
- Датды җан, бирден Худай берди-дә? Миллион доллары…
- Яңы Шейда еңңем айтд-а, Худай хем бермейәр дийип.
- Нәме дийип бермейәр?
- Бермейәр-дә!
- Себәби?
- Себәби мен дилемейәрин, Худай хем ӛзүнден билмейәр.
- Ахав, Датды җан, арзув бир эдели-дә…
- Нәмай, мен арзув эдип тентекми мен, телбеми мен?.. Гуй-да
хов!..
Булар яңы гуйнуп ичҗек вагты ене Шейда гелйәр.
Хан:
- Кейваны, закуска болар ялы ичен бадыма авулыҗа геп
айтсана! – Ол ичйәр, бирден гӛзи дүканың ѐкарсына гысдырылан
картон габы гӛрйәр. Хан тамшанмаздан картон гапырҗагы аляр.
Онда уссаның гаргы түйдүги бар. Ол түйдүгини чыкаряр.
Датды паң пышырдаяр:
- Хан кака, Шейда еңңеми ниреден тапып алдыңай?
- Мүң гызың ичинден сайлап-сечип аландырын мен Шейданы!
Шейда эшидйәр:
- Мүңүң ичинде багты ятаны мен экеним-дә…
Хан гаргы түйдүгини агзына чемлейәр:
Ханы Шейдам «Айҗемала» гыгыр, янама!
Хан усса, түйдүк чалҗак боляр, түйдүгиң сеси бозук чыкяр.
Бирденем Хан агзыны тутуп, атылып туряр. Багыряр, бӛгүрйәр,
уруняр, увлаяр. Падыман дагының йүреги ярыляр! Ере гачан гаргы
түйдүкден ичян чыкып баряр. Оны гӛрен Датды Хандан бетер
гыгыряр.
Шейда ичяны басып ӛлдүрйәр.
- Гӛрдүңми, маңа дегсең ӛвлүйә кесек атан ялыдыр!
6
Датды паң дүкандакы яхдандан спиртли чүйшәни алып,
булгура гуюп, Хана узадяр. Шейда Датды паңа гӛркезме берйәр.
Датды доктора ылгаяр.
Овурдыны спиртден долдуран Хан усса елгамак болуп
пырланяр. Сеси баззык, буззук!
Падыман Хана ӛйкүнип, баззык-буззук айдым айдяр.
__________
Хан усса уссаханасында ишләп отыр. Дотдук кер гелйәр. Ол
овадан әйнек хем кердериң гулагына дакылян аппарадыны
алыпдыр. Ол бегенчли.
- Усса! Ханы бәриңе бир бак!
- О-хо, Дотдук! Танар ялы болмансың-ла!
Дотдук кер ӛр-гӛкден гелйәр:
- Юваш гепле хов, кер бармы бу тайда!.. Сынла, япон энҗамы!
Гулагым җам ялы эшидйәр.
Хан усса хенек эдйәр. Ол геплемән йӛне агзыны ачып-юмуп,
геплән ялы эдйәр. Дотдук кер гулак аппарадыны дырмалап
башлаяр:
- Ичигаргалмыш. Дӛвүлди!.. Ах-ха, ене ишлейәр.
Хан усса гаты гыгыряр:
- Ишлейәрми?
Дотдук бӛкүп хонда дүшйәр. Ол:
- Асса гепле, йүрегими яряң-ов!
Усса ене агзыны ачып-юмуп геплән ялы эдйәр. Дотдук мӛлерип
бакяр. Ол:
- Некгенде дийсе, брак аппарады сатыпдыр… О-хо ишлейәр…
Хан усса ене агзыны ачып-юмяр. Кейпи гачан Дотдук гелен ызына
гидйәр.
Ол хүңүрдәп баряр. Хан усса ызындан йылгырып бакяр.
__________
Ичи ярым-ялта долы
микрофондан гүрлейәр:
автобус
ѐла
дүшйәр.
Шофѐр
7
- Хорматлы ѐлагчылар, ѐлуңыз ак болсун! Биз сизе хәзир
гүлкүли, гызыклы ӛрән чепер кино гӛркезҗекдирис.
- Эзиз ѐлагчылар, дынч алың я томаша эдиң…
Кино башлаяр. Хӛвесҗең операторың сурата дүшүрендиги
месе-мәлим. Экранда ӛкүз гӛрүнйәр, ызында ѐвшан йүкли тиркег,
ызында Хан аганың «ГАЗ-69»-ы.
Отуранлар вака белет, пакырдашып гүлүшйәр. Оларың
аглабасы бир обаның адамлары. Диңе ӛрән сыпайы гӛрүнйән Халап
башга ерли. Халап кино томаша эдип, гүлүп башлаяр. Махал-махал
шофѐр кинодакы вака дүшүндириш берйәр. Ёлагчылар гызылгыран гүлшүп барярлар. Сыпайы гейнен Халап ӛңе гечип:
- Дост, машыны сакла! – диййәр.
Ол пулуны берип, машындан дүшүп галяр…
Автобусың гарасы йитенден соң, ол ѐлуң бейлесине гечип
машын саклаяр…
___________
Шейда ашагына дүшек барыны атып, хык-чохлап ятыр.
Уссаханадан ядап чыкан Хан ага хелейине авулы назар саляр. Ол
ач, эмма сачак язылса-да, үстүнде термосдан башга зат ѐк. Хан ага
сачагың башына чӛкйәр, чай гуюняр.
- Хан, ырза бол!..
- Илен-чаланларыңы йыгнаберейинми?
- Илки Гайып җана җаң эт. Балам гелип етишмесе…
Эҗесинден ырза болсун!
- Гойсан-айт хелей… Әриңе нахар-шам бермели вагты мыдама
сен ӛлҗек-ӛлҗек!
- Бу гезек чыным, Хан!..
- Гой, гой, хелей! Сен мени ӛлдүрмән ӛлмерсиң!..
Шейда эҗе атылып туряр:
- Сен инди мениң кеселиме-де ынанмаярмың? Шунча кеселим
болуп ӛлменми мен?
- Ӛлмерсиң!
- Мен нәме саңа ӛлүп гӛркезейинми? Хә?..
- Ӛлүп гӛркезсеңем ынанман! Сен маңа саташалың бәри шол
ӛлҗек-ӛлҗек!
8
- Вах, мен нәдип ӛлмәйин? Бир янымдан гарыплык… бир
янымдан екелик… Үстесине әриңем сен болса, бай ӛлерсиң-ә!
- Хелей, сенде җӛгүлик кеселинден башга дерт ѐк…
Шейда эҗе гарнитурдан бир гуҗак кагызы папкасы билен Хан
аганың ӛңүне ташлаяр:
- Прописирлер ялан сӛзлейәр-дә?.. Академиклер ялан
сӛзлейәр-дә?..
- Шейда бай, гайтмышым! Гайтмышым… Мен гуры чӛрек
иерин… Сен, баш үстүне, ӛлмәңи довам эдибер…
__________
Титиҗе гейнен Халап оба кӛчеси билен гелйәр. Ол Хан
уссаның ӛйүне совлуп саламлашяр. Халап меллекде отлап йӛрен
ӛкүзи сынлаяр. Ол җүбүсинден блокнот, ручка чыкаряр. Бир затлар
сораяр.
Сыгрыны сагып отуран Шейда Халаба шүбхе билен середйәр.
Камера Хан билен Халаба голайлаяр:
- Яшулы, ӛкүзи кимден сатын алдыңыз? Ады, фамилиясы?
- Иним, айдып дурун чӛлде саташды дийип. Ким мал сатын
аланда адыны, атасының адыны сорап йӛр…
- Машының номеринем беллемедиңизми?
- Ай, мен-ә шоңа-да эсеван этмәндирин…
- Яшулы, сен хенек эдйәңми? Биринҗиден, чӛлде ким сыгыр
саклаяр? Икинҗиден, ким бәш миллионлык ӛкүзи үч миллиона
сатяр? Үчүнҗиден, хей чӛлде яшаян малдар ӛз малына түпең атып
билерми? Яшулы, икимиз милисийә гитмели борус…
Шейда гыгыряр:
- Сениң милисйәңден горкян ѐк. Тапдың бу ерде ӛкүз
огрусыны!
- Яшулы, мен сизе ӛкүз огрусы дийдимми?
Шейда:
- Сен ӛкүз огрусыны дашдан агтар! Биз пилиң гулагындан
чӛрек иййән адам!
- Боляр-да, яшулы. Мен малымы тапдым. Тапан бегенер, танан
алар!.. Сиз шунча яшап шүбхели мал алмалы дәлдигини билмейән
болсаңыз, хӛкүметлешмели борус…
9
- Сен ӛз сымматыңа серет! Хей, ӛмрүнде малы-халлы болан
Адама меңзешми сен! Мен бир ишими болайын, милисйәни ӛзүм
гетирерин…
Халап хашлаяр:
- Нәлетсиңмиш совет хӛкүмети йыкылыбама гитди! Арман
хелейлери депәмизе чыкарып йыкылып гитди-дә… -- дийип, ол
йӛрәп башлаяр. Хан ага:
- Саклан, иним…
_________
Хан усса пенҗирәниң ӛңүнде отурып, кинниван игеси билен
тәзе гупба серенҗам берип отыр. Гоңшы гыз Гӛвхер компьютериң
башында электрон почта аркалы Лондондакы Гайыба хат язяр хемде Шейда ӛвредйәр.
- Шейда гелнеҗе, ынха, шейдип языбермели…
- Вах, Шейда гелнеҗең гӛзли кӛр ахыры… Артып соват
алмандырыс-да…
Хан усса лах-лах гүлйәр:
- Ахав, кейваны он бир йыллап мекдебе гатнап соват алманың
нәме сениң?
Гӛвхер:
- Сиз дӛврүңиз онбир йыллыкмыды мекдеп?..
- Едийыллыкды… Йӛне Шейда гелнеҗең едийыллыгы он бир
йылда тамамлады…
Гӛвхер компьютере бир затлар язяр:
- Гайып, ханы эҗеңе халашян гызыңың суратыны гӛркез!
Гайып хем эҗеси билен дегишҗек болян борлы. Экранда
додаклары чӛврүлип дуран негр гызының сураты пейда боляр.
Гайыбың сеси гелйәр:
«- Эҗе, ынха, мениң халашян гызым…»
Шейда «вай» дийип атылып дүшйәр, ол Хан усса:
- Гыйв, оңа бир сереет ахыры… -- дийип, ол әрине
компьютериң экраныны гӛркезйәр. Компьютердәки негр гызың
сураты йитйәр. Ток ӛчйәр. Гӛвхер:
- Шейда еңңе, ток ӛчди…
- Хазан дийсе… Огулҗыгым билен мазалы гүрлешип хем
билмедим…
10
Гӛвхер:
-Чыра яндыгы компьютери гуруп берерин, Шейда гелнеҗе!
Гӛвхер гидйәр.
- Тоба! Тоба! Гайып җан хенек эдйәрмикә я халашян гызы
хебешимикә?
- Гидип, гӛрүп геләй… Лондон дагы ынхаҗикге дәлими?..
- Йылдыза йӛрен ялы болайдык халыс…
- Мен шонуң себәбини гүман эдйән: хол гүн ӛкүз машыным
билен сүйрәп сырат кӛпрүсинден гечиренинде гӛвнүме болмаса,
мен ӛкүзи Худай ѐлы айдайдым ӛйдйән?..
- Гӛвнүңеми я хакыкатдан айтдыңмы?..
- Билемок Шейда… билемок…
- Ичиңден айтдыңмы я дашыңдан?
- Хич зат билемок Шейда. Йӛне горкыма айданым ялы болуп
дур!..
- Тоба-тоба, горкдум дийип даг ялы ӛкүзи Худай ѐлы айдып
бормы?
- Шейда! Ол мени, ине шейдип чархыпелек ялы пырлады.
- Вах, шол ӛкүзем, ӛкүз мениңки дийип дүнйәң пулуны уруп
гиден гуррумсагам, сенем, үстесине менем ерлер ювутсын-да
хернә!
- Сен хелей маңа гаргаярмың?
- Саңа-да, дүнйә-де гаргаян. Берен әри сен болҗак болса
Худая-да гаргаян!
Дүнйә ялы гиң Ханың Ганы депесине урды. Ол тӛверегине
гаранып урмага зат агтарып башлады, реҗәниң гең дәлдигини
билен Шейда гачып башлады. Элине пилсапы алан Хан хелейиниң
ӛкҗесине дүшди. Шейдада кесел галмады, хава, хава, ызыңдан
аҗал етип гелйәркә кеселлер ѐк болуп гидер экен. Бирнәче отагдан
ыбарат, йӛне гапы болуп дуран җайда Хан аялыны ковалаяр. Шейда
җерен киби гачяр. Ахыры Шейда далҗыгып, әри билен тутлушмак
үчин ызына дӛнүп сакга дурды. Хан ага зергәр усса, интеллигент
адам, гахарына бәс гелип, таяклы голуны ятырды. Хелейини урмага
ченли песелмеди. Хашлап дем алып, ызына дӛнҗек болды. Әрине
белет Шейда:
- Вай, гүнүңе янайын! Шунча ковалап какыш-кукуш хем эдип
билмедиң.
Ханың гахарына непяг гуюлды. Ол голуны гӛтерди…
- Дайы саклан! – диен кесгин сес эшидилди.
11
Гапының агзында голы хырлылы Җалай еген дур. Йүзи актам.
- Дайы саклан! Дайзамы урдугың багтың ятар!
- Нәме дийип?
- Урдугың, хелей халкы таяк билен ӛвренишйәр. Онсоң этҗек
алаҗың болмаз!
- Вай-вай егенҗан, хелейини уруп билйән дайың бардыр-ов…
Хан гүтүледип дивара келлесини уруп башлаяр, гыгырып,
багырып келлесини уряр. Люстра, шкафлар ыраң атяр. Ол дәлирәп,
келлесини уряр.
- Ынха… шейдип ичими совадян…
- Дайыҗан! Яңадан ӛйлен!
- Нәме?
- Яңадан ӛйлен!
Хан таягыны зыңып, гахар билен гидйәр. Җалай:
- Дайза, салавмалейким…
- Саламыңы дайыңың икинҗи хелейине бер!
- Як-хей дайза, икинҗи гезек ӛйленип дайым акмакмы?
Дайзасы есер йылгырып дуран егенини сынлаяр…
__________
Оба гирилен ерде иномарка дур. Яш йигит Гайгысыз
элтелефонында җаң эдйәр.
- Гӛвхер! Салам!.. Гӛвхерҗан!..
__________
… Хан ага хырлыны сынлаяр.
- Дайы, чыныңы этсең шулар ялы хырлыны ясап билермиң?
- Еген, бу махал усса гураллары говы… Муның ясамасының
кыны ѐк…
- Берекелла!.. Дайзаҗан, сен отда янмаян сейф эдинибер!
Эртирден дайым хырлы ясап башлаяр, онсоң ӛйүңизе пул ягар…
Хан ага лах-лах гүлйәр:
- Пул дийсең дайзаңың гӛзлери ачылар…
12
- Дайы, айда шулар ялы хырлының үчүсини… дӛрдүсини…
ясап билермиң?.. Материалыны мен тапян… завудда хырына ченли
мен кесдирйән.
- Нәме-хов, еген Кап дагындан ашып, дӛвлериң үстүне йӛриш
гурҗакмы?
Җалай дүшүндирип башлаяр:
- Дайы, сен хырлы ясаярсың? Мен оны алты ай ызгарлы ере
гӛмйән. Алты ай хем дерсиң ичинде гӛмйән… Бир йылдан соң сең
ясан хырлыңы орта асырың хырлысы дийип дашары юртлы
җаханкешделере гүзледерис… даңы-даңы доллар!
Хан ага Җалайы ичгин сынлаяр:
- Еген, сен довзаха еке гидип билмейәрмиң? Хӛкман дайыңам
алып гел дийдилерми?..
- Дайы, сен нәме дүнйә ӛтен агшам гелдиңми? Довзах…
җеннет!.. Эйтмели-бейтмели баямалы!.. Сен хырлы яса! Боланы!
- Сен еген, уссаны дашдан гӛзле!..
- Вай, дӛвлет депен дийсе! Вай, рысгалыны чапан дийсе!..
Егенҗан! Егенҗан! Дайың хырлы ясар! Ханы, ясаман хем гӛрсүн!
__________
Орта яшлы «экстрасенс», «парапсихолог», «җадыгӛй»,
«терсокан», «шаман порханы» болан адам Шейданың гошарындан
тутуп, Шейданың кеселлерини айдяр, «ассистенти» язяр,
кеселлериң санавы дӛрт-бәш кагыз болупдыр.
- Ох-хо! Ашгазан асты мәз!.. Топаз ялы болайыпдыр…
- Ыссамбылың дугтарларам шей дийди – Шейда пышырдаяр.
- Ашгазаныңызың бир… ики… үч… дӛрт… еди еринде ашлы
яра бар… Еңңе, хей бейдип кесели ӛтүшдирмек бормы?! Вагтында
билмедиңизми?
Хан ӛр-гӛкден гелйәр:
- Ол нәхили билмезмиш! Ол догуп-дӛрәп дугтардан бәрик
гелмесе нәме?..
- Еңңе, дүйн-ӛңңүн ӛлүм халына бардыңызмы? –
«Экстрасенс» сораяр.
- Ӛңңүн ӛлүмиң бәрсинден айланып гайтды, дүйн болса…
аңырсындан… -- дийип, Хан җаныкяр.
13
- Бай-ба, бӛврегиңизиң дашы дагы… -- «Экстрасенс» башына
яйкаяр. – Мен сизиң ӛлмән йӛршүңизе хайран!..
Шейда халымсыраяр:
- Мен-де хайран доган шоңа!..
- Иним, дайзаңызың бир-ә дили, бирем гара бокурдагы абат,
галан ери заводской брак!!!
«Экстрасенс» Шейданың голуны гойберйәр, оя батяр, ики
гарагына середйәр:
- Дайза, сизде җиннек ялы кесел ѐк!
- Айтмадыммы, Шейда! Сенде кесел ѐк! – Хан гыгыряр.
Шейда партламага тайынланяр, «экстрасенс» эли билен оны
кӛшешдирйәр:
- Дайза, сизе дога эдипдирлер! Бахыллар, гӛриплер… Бу
кеселлериң әхлиси шол доганың иши. Сәхел салымда сизде екеҗе
кесел хем гоймарыс! Эмма нырхымыз хем галадыр. Йүз доллар!
- Боляр, ханым!
- Херимизе!..
- Бор җаным…
- Хер гелен гүнүмизе!..
- А сиз нәче гүн гелерсиңиз!.. – дийип, Хан бызбыдыклаяр.
«Экстрасенс» Хана үнс бермейәр.
Экстрасенс:
- Дайза, душманыңыз сизе дога эдип, доганы хем ӛйүңизиң
бир еринде букупдыр. Шол ярамаз доганы тапып билмесеңиз, сизи
асылха беҗерип болмаяр!
- Вай, оны ниреде букдуларкан?
- Ӛйүңизи, ерземиниңизи, малятагыңызы гӛзләң! Шол дога
тапылмаса бир ая галман гызыл дәли боляңыз!..
- Тоба! Тоба!..
___________
Дашардан Датды паңың «Ханҗан-ов» диен сеси гелйәр. Ол
дәлизе гирйәр, диңширгенйәр. Яхданы ачяр. Җүрдекден бир стакан
арак гуйнуп ичйәр, яхданың ичине середйәр. Нәме дийсең бар, ол
дүрли иер-ичерлери гӛрүп, сеңригини йыгрып, юмругыны ысгаяр.
Датды паң улы җая гирйәр.
Җайда экстрасенс ики пенҗесини герип ортада отургычда
отуран Шейданы гипнозлап, «кеселини беҗерйәр». Онуң
14
кӛмекчиси орта асыр масгарабазының гейиминде гошарындакы,
инҗигиндәки җаңларыны җаңңырдадып порхан болуп Шейданың
«кеселини беҗерйәр». Датда паң тӛрде сетир дуран хелейлери,
порханы, экстрасенси сынлап, томаша эдйәр.
Экстрасенс кесели беҗерип болдум эдип, Шейданы, порханы
алып дәлизе чыкяр. Датды паң сӛм болуп, гӛзүни юмуп дуран
Ханы, гӛзлерини юмуп дуран хелейлери сынлаяр. Оларың
хеммесине гипноз йӛрәпдир. Датды паң:
- Эй, хелей! – диййәр. Эмма Нурҗемалдан сес ѐк.
Датды паң Шейданың отургыҗында отурып, экстрасенсе
ӛйкүнип, буйрук берип башлаяр:
- Хан, аргентин тангосыны ойна! Сандыкгачының хелейлери,
сиз болса африкан тансына башлаң!
Дүшкүнсиз җаз сазы башланяр. Хандыр хелейлер шейле бир
ябаны танс ойнаярлар. Датды паң хамана маймын ойнадян ялы
томаша эдип лах-лах гүлйәр.
Олар алдыгына танс эдйәрлер. Ӛе Дотдук кер гирйәр. Датды
паң оны гӛренок. Ызындан Шейда гелйәр. Дотдук кер Шейданың
агызлары ачыляр. Дотдук кер тоба эдйәр, Шейда ичине түйкүрйәр.
Ябаны танс довам эдйәр…
__________
Шейда ерземинде дивара дегрип гойлан уллакан сейфи
сүйшүрҗек боляр. Ол гоҗа Архимедиң бейик кануны билмесе-де,
сейфиң ашагына таяк сокуп дызаяр. Ахыры сейф агдарыляр.
Сейфиң аңырсында диварда гойлан демир гапы бар. Шейда бир
халка ачарлардан ачар сайлап, ахыры демир гапыны ачяр. Демир
гапы диварың бетонындан эдилипдир. Ичинде сумка бар.
Шейда сумканы бомба гӛтерен ялы эда билен гӛтерйәр. Ӛңүне
алып оны ачмага башлаяр.
Шейда гӛк сумканың сырмасыны сыряр. Илки Шейданың
йүзи агаряр, гӛзлери петрейәр. Шейданың гӛзлери чал-чул болуп,
хер гарачыгы бир тарапа гидйәр. Шейда җанаҗыгына моҗук сес
эдип шалкылдап йыкыляр.
Шейда эссинден гидйәр…
Хан усса гең галяр: ерземиниң гапысы ачык! Ол тӛверегине
гаранып, ерземиниң басганчакларындан дүшүп башлаяр. Икинҗи
15
отага гирилйән демир гапы хем ачык. Хан усса демир гапыны
чекип, икинҗи отага гирйәр. Гӛрсе, ханха агдарылан сейфиң
гапдалында Шейда чалам-чаш болуп ятыр.
Хан усса йылгыряр. Сырмасы сырылан гӛк сумкада болса
гӛзлериңи гамашдырып тылла монеталар аклыңы хайран эдйәр.
Хан усса башыны яйкаяр.
_________
Шейда шеррайлык эдип, сачларыны яйыпдыр. Дессе-дессе
сачларыны пенҗеләп гыгыряр:
- Сениң менден гӛвнүңем бӛлек! Сениң менден байлыгыңам
бӛлек! Ач гүнүмде ач диймедим, ачлыгы биле чекишдим. Ялаңач
гүнүмде эгним ялаңач диймедим, галлачлыгы биле чекишдим!..
Утан! Уял! Ялңыз оглуңдан, аялыңдан букуп мунча байлыгы
гӛрүңе әкитҗекми?
Хан усса парахат:
- Шейда, би саңа байлык! Сен би байлыкдан саркып дуран
гырмызы ганы гӛреңок! Бу байлык зерарлы мениң тохум-тиҗим
гырылды…
Хан усса хамана шол паҗыгалы заманы гӛрүп дуран ялы
алыслара гамгын назарыны дикип гүррүң берип башлаяр. Гүррүң
паҗыгалы болмага чемели. Перишан саз.
Бирхаюкдан Хан усса гүррүңини тамамлап улудан дем алып,
аялының йүзүне гараяр. Аялы Шейда гара гӛзлериниң окарасыны
яшдан долдурып, ал яңагындан гӛзяшларыны саркдырып отыр.
- Шейда аглама!.. Кысматыдыр-да бенделең…
__________
Дервезәниң даш тарапында Шейда билен Гӛвхер гүрлешип
дур. Гайгысызың инормаркасы ювашлык билен гечип баряр.
Гайгысыз олара баш атяр. Шейда:
- Шу машын соңкы дӛвүрде кӛп гӛрүнйәр:
- Мең-ә гӛрүп дуршум…
- Хай ӛзи… Сандыкгачының бир гызыны апарып гитмесе
биридир… -- дийип, Шейда сырлы середйәр. Гӛвхер уяляр…
16
Бу махал Хан усса ерземининиң коридорында. Ол эсасы
ерземининиң гапысының ӛңүне язылан ӛл эсгә эндигине гӛрә
аягыны сүпүрҗек боляр. Бирденем саг аягыны гӛтерип, лиңкилдәп,
гаргынып, сӛгүнип башлаяр… Ӛл эсгиниң астындакы уллакан
гапан языпдыр. Аягы гапанлы Хан гыгыряр, багыряр.
Гапанлы аягыны гӛтерип лиңкилдәп йӛрен Хан усса
йыкылмаҗак болуп ерземиниң демир гапысындан япышяр…
Шейда демир гапа ток гечирипдир. Хан усса гапының
тутарындан тутуп силкинип, саңңылдап җан берҗек болян ялы
уруняр. Онуң моҗук-моҗук сесини эшиден Шейда ылгап ерземине
гирйәр, ӛзем етишибилдигинден гаргаяр:
- Ерземинде кӛрүң бармы?! Вах-вах-эй! Аягың майып
болмаса-да биридир… -- дийип, Шейда әриниң голундан япышяр.
Электрик тогы Шейданам сылап гоймады. Шейда әри билен биле
силкинип, саңңылдап башлады.
Камера демир гапа йӛнтем дакылан электрик симлерини
гӛркезйәр…
Бирсалымдан токлы демир гапы Ханы хелейи билен зыңып
гойберди…
Ашакда Хан усса серлип ятыр, үстүнде гермесатан болуп
Шейда… Икиси хем не ӛли, не дири… дем-дүйт ѐк…
__________
Хан усса «ГАЗ-69»ның тиркегине кӛрпе ѐрунҗа басып
гелйәр…
Шейда бирнәче ѐрганы үстүне язып, ашагында гыгыряр:
- Мен бай! Мен Шейда бай!.. Мен дүнйәниң иң улы байы!
Ол гара сув болуп ѐрганың ашагындан чыкяр.
… Хан усса гүлли ѐрунҗадан ӛкүзине, багыларына от берйәр,
сув берйәр. Ол «Шейда! Шейда!» дийип гыгырып ӛе гирйәр. Тӛрки
җайда ѐрган-дүшеклер чалам-чаш. Ол икинҗи җая гирйәр. Ол
җайда хем хемме зат чалам-чаш. Сандыгың, гарнитурың бар гошы
дашында. Ол сандыгы, соңра гарнитурлары ачып гӛрйәр.
Бейлеки җайларам шейле, эмма Шейда ѐк. Хан усса коридора
чыкяр. Гӛрсе уллакан холодильнигиң бар зады дашында. Ол
яхданың гапысыны ачяр, гӛзллерине ынананок. Әпет холодилнигиң
ичинде дашы ак буза, гӛк гырава ӛврүлип гиден Шейда дур.
17
Яхданың гапысы ачылан бадына ол тӛңңе гайдан ялы гайдяр. Хан
зордан тутуп етишйәр.
- Шейда! Шейда, җаның бир бармы?
Шейданың буза ӛврүлен додаклары «Мен бай!» дийип
мүңңүлдешйәр…
Хан усса башыны яйкап дур…
__________
Дервезәниң ӛңүнде машын сакланяр. Дервезәниң дашындакы
секиде дынч алып отуран Хан усса олары танаяр. Дервезеден чыкан
Шейданы гӛрүп экстрасенс билен Порхан гүлүм-ялым эдип салам
берйәр. Шейда олары хамана илкинҗи гезек гӛрйән ялы:
- Сизе нәме герек?
- Дайзаҗан, мен экстрасенс, би кӛмекчим… Сизиң кеселиңизи
беҗерйәнлер…
- Ким кесел?
Вей, сиз кесел!
- Сизе дога эдипдирлер… Доганы тапдыңызмы?
Шейда шеррайлыга башлаяр, әрини гӛркезип:
- Холл газарып отурандан башга менде кесел болмаз!..
- Ёк, ѐк, дайза, сизе моҗук дога эдипдирлер…
- Җәхеннем болуң-а! Тапдыңыз бу ерде хассаны! – дийип,
Шейда ызына доланяр. Экстрасенслер Хан усса барып геп
дүшүндирип башлаяр. Аңырдан етип гелен Дотдук ага-да олара
гошуляр. Дотдук:
- Усса, булар хак айдяр. Шейда зыян тапыныпдыр! Шейда
җынлырап башлапдыр. Шиндем бир пиле… Кырк гүн окасам
Шейданы гүл ялы адам эдерин!
- Як-хей, Дотдук, Худайың адам эдип билмедигини окув
билен адам эдип билмерсиң!
- Ага, биз гүрлешдик ахыры… Хер гүнүмизе ики йүз доллар…
Дотдук сыгыряр. Хан:
- Гачың я багрыңыздан чаршак гечиртҗек боляңызмы?
You have read 1 text from Turkmen literature.
Next - Haý–haý, hazyna!.. - 2
  • Parts
  • Haý–haý, hazyna!.. - 1
    Total number of words is 3964
    Total number of unique words is 2010
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.3 of words are in the 5000 most common words
    11.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Haý–haý, hazyna!.. - 2
    Total number of words is 3911
    Total number of unique words is 1863
    2.6 of words are in the 2000 most common words
    7.8 of words are in the 5000 most common words
    12.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Haý–haý, hazyna!.. - 3
    Total number of words is 3917
    Total number of unique words is 1877
    2.7 of words are in the 2000 most common words
    7.8 of words are in the 5000 most common words
    12.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Haý–haý, hazyna!.. - 4
    Total number of words is 520
    Total number of unique words is 362
    7.3 of words are in the 2000 most common words
    15.2 of words are in the 5000 most common words
    23.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.