Guduz - 3

Хиндистанда месген тутан иңлислер Овганыстан велаятларына
аралашярды. Мӛвлам бай муны ӛз терезисине салып салдарлап
гӛрйәрди. Иңлислер сӛвда эдйәрдилер, инисиниң айдышы ялы
иңлислер яраг чекип гелсе-де, бәхбиди бар еринде ызына сӛвда
эдип гидйәрди. «Мата-марлакдан башлап ислән задыны зада
чалышян иңлис гурат ярагы билен хем ол затлары алып билҗек
ахыры» диййәрди. Юрдундан җыда дүшүрилен адамы дүнйәниң
булашаны билен горкузып болмаҗак экен. Горды чопан «гой,
булашсын, бизиң үчин инди булашмаса дүзетдирмез. Ики доган
урушса, арачы гелен хем гүйчлиниң тарапына гечсе, дава муң ялы
ерде хӛкман ят гошулмалы боляр» диййәрди. Горды чопан ол уршы
башдан гечирипди, гылыч сырып, җан алып җан берипди,
еңилибем ѐкарык сүйшмели болупды… Мӛвлам байың яраг сатын
алып гидип отурышыны ӛз янындан макуллаярды, йӛне мечев
бермейәрди.
Горды чопан сүриң ык тарапындакы депәниң үстүнде перишан
болуп отуран итини гӛрүп гыйылды. Асла башда ганҗык алнып
гидилен гүнүнден онуң перзи үйтгәпди, халыс ити чыкып
вагшылашып барярды. Аслында-да, мӛҗек билен итден болан ит
мӛҗекден хем ѐвуз боляр, япышан ерини гопарман айрылмаяр,
сәхелче зада хыңранып дурандыр. Йӛне Аждар яшаҗыкка, бай,
мәхремд-ов. Гайып билен арман-ядаман басалашярды, эйлесинебейлесине гечип, ики аягында дуруп хезиллер эдйәрди. Горды
чопан итини буйсанч билен сынлап-сыпалап: «Аллатагала би
җанавары дилсиз-агызсыз ярадыпдыр дийип күпүр хем геплейәрис,
ери муңа серет, бу җанавара дил нәмә герек, би гӛзүңе бакып,
27
гепини дүшүндирип дур, дүшүнибем дур. Белкем, бирибар буларың
шейледиги үчин дил берен дәлдир. Адам пахыра болса дил берсе-де
дүшүнишип биленок. Акылыңдан айланайын первердигәр» диерди.
Аждар ӛрә чыкан сүриң кә о гапдалына, кә бу гапдалына гечип
бир бейигрәк ери сайлап итотурышыны эдип узак отурярды.
Ӛңкүлер ялы чопаның хаҗык-хуҗугына гӛвүн бӛленокды, ылла
гӛвнүне деглен адам ялыды. Ёгса, онуң гӛвнүне ким дегсин! Оңа
хайбатлырага-да «хайт я йит» дийилмейәрди. Ол «Аждарым,
Аждарым» дийлип айнадылып, гойнуң эти билен улалдылыпды.
Энтек гүҗүккә чопан оңа үч гайра дузлы нахар ийдирипди,
иймеҗек болса-да ийдирипди: ол иен дузуна вепалы болсун дийип
эден ишиди. Эмма җанавар аслына чекйәр ӛйдйән, ай, хава-да, «ит ата, әр дая» дийилмәнми нәме…
Аждар бу махал гойнунлары мәлемесинден ганың ысыны
алярды, дамакдан зогдурылып акян ганың ысы бурнуна уруп,
гӛзүниң ӛңүне ганың реңки гелйәрди. Онуң тебигатында иймек
диен кеселден башга бир дерт ояныпды. Онуң парчаласы гелйәрди,
ата-бабасы ялы кейикдир умганы йүз угруна какып гечмек
гарҗашык дуйгы болуп калбыны лерзана салярды. Онда ата-баба
вагшы ган ояныпды. Ол адам билен Гарлы дагларың арасында
хеләк болярды. Ол ит билен аматыны тапса сүрә голайлаян
мӛҗеклериң арасында хеләк болярды. Сүрини еке ӛзи горап йӛрен,
ӛз вагшы ковумларына агыз салян, парчалаян шол җанаварларында
ӛзүне якынлык дуйярды. Ол элдекилик билен ябаны дурмушың
арасында ӛзүне орун тапман хорланярды… Муны диңе Горды
чопан аңярды, йӛне ол мунуң себәбини Мӛвлам бай ганҗыгы алып
гидени үчин хем боляндыр ӛйдүп пикир эдйәрди. Мӛвлам байың
ганҗыгы алып гитмесиниң хем бир себәби барды. Ол бир гезек
геленде Аждар билен ганҗыгың ойнуны халамады: оларың
достлугы хӛвүрлиге гечендир дийип чаклады. Чүнки ганҗык билен
Аждар бир-бирине шейле бир мәхремди вели, асыл олар
ашык-магшук ялы бир-бирине сүйкенишип, дүнйә билен серлери
ѐкды. Мӛвлам бай:
- Ганҗыгы алып гидели Горды акга, буларың болшуны халамок
- дийипди. Эйдип-бейдибем ганҗыгы алып гидипди.
Горды чопан ӛз янындан Мӛвлам бая кәйинди, ялңыз хем
бикейп галан Аждара йүреги авады. Аслында Аждар кысмы итлер
сүрүде ялңыз сакланяр. Олар ялңызлыгы билен хем иш битирйәр:
икинди билен намазшам аралыгында бир увлаяр, ол не уввулда
28
меңзейәр, не итиң үйрүшине. Ӛзбашына бирхили награ. Шол сеси
эшиден мӛҗеклер онсоң ол ере гра салып билмейәр, барды-гелди
гара салса-да ав алып билмейәр. Бейле ит аслының мӛҗекдигине
гарамаздан, мӛҗекден гайратлы хем ѐвуз, даяв хем урушган боляр.
Бу этраба гелен махаллары, хәли-хәзирем Пенди байларыны
мӛҗеклер хеләк эдйәрди. Ёлбарс ялы алты-еди итиң болмаса,
ыгышып йӛрен мӛҗеклер сүриң ишини гӛрүп гидйәрди.
Горды чопаның әхли кейпини гачыран Аждар ене ики гүнләп
йитди. Чопан сүрини Кечетелпеге табшырып, итиниң гӛзлегине
чыкды, кән байры, кән сайы айланды. Чопан Гарлы даглара бакан
уграды. «Гүманым сендедир, даглар» дийип Гӛроглының
айдымына хиңленип ѐл ашды. Чопаның соңкы умыды шондады:
себәп ол гүҗүги даг мӛҗегинден алыпды. «Ата ганы алып
гачандыр». Чопаның гүман эдиши ялам болды. «Эгер-де мениң
бакып-беҗерен итим болса даглара гидендир, эгер-де ганҗыгы
агтарып гиден болса, онда онуң ит болмадыгы! Мӛвлам бая берип
гойбәрин, ислесе иңлис байына берсин, ислесе чопан-чолуга, вах
диймен».
Чопан җылгадан җүлгә, җүлгеден дерә, дереден зава дүшүп,
айланды, ыз чалды, ахыры дамдам чешмесиниң башында ятан
гуланы гӛрди. Парчаланан гуланың янында ити ѐкды.
«Аллаҗанларым, гаравуллап ятырмыка, агыз-а салмандыр». Бирден
чопаның сандыгына ховп аралашды. «Муны сениң итиң авламан
гаплаң атан болса билдиңми!» шу ерде түпең гӛтермән гайданына
ахмыр этди. Дагларың йүзүнде отуран писсе дарагтлары хемме ери
сынламага пәсгел берйәрди…
Бирхаякдан бир ерден Аждар чыкды, ялпаҗык чешмәң
сувундан дилини шалкылдадып сув ичди, ятан гуланың дашындан
айланды, эмма агыз салмады. Горды чопан эсли махал гарашып,
еринден туруп гыгырды. Гулагы-гуйругы кесилмедик Аждар
хемишекилери ялы гулагыны гайчылап, гуйругыны булап чопана
гаршы гайтмады. Йӛне бир чопана тарап серетди-де, сеңкилдәп
гоша тарап уграды. Горды чопан ичинден ӛзүне: «Хай, оңармадыңов, гарры кӛпек, ити эрбет утандырдың» дийип геленине ахмыр
эдип, итиң ызына гараба-гараба дүшүп гайтды.
Мӛвлам бай диен учурларында Аждарың хамрак ганҗыгыны
иберди. Шол гүнүң эртеси Кечетелпек Гарлы даглара уграрман
болды, эмма Горды чопан ругсат бермеди. Кечетелпек себәбини
сорады. Горды чопан дымды, эртеси Кечетелпек яңадан сорады,
29
йүзүни кесерәге-де тутуп ызына гаран чопан «бу гүн сәхет дәл»
дийди. Кечетелпек онуң сәхет дәл диен сӛзүниң агзы угра айдылян
затдыгыны, дүйп себәбиң аңырдадыгыны сызды. Белкем, Горды
чопан чолугының кын ишлере баш гошяндыгы үчин гаты
гӛрйәндир, белкем, Кечетелпек ганҗыгы мӛҗекден дәл-де, хут
гаплаңың ӛзүнден ялдан чыкарып билсе ӛз абрайы гачар ӛйдүп
ойланяндыр. Кечетелпек ӛйкелеҗек болды. Белки, чопан ики гүн
бәри кейпи ачылып, ганҗык билен басалашып шәхди ачылан
Аждарың хош гүнлерини узалтҗак боляндыр, мегер, ол шоны
ислейәндир ӛйдүп пикир эдип, калбында кине сакламады.
Гарашды. Ол чопандан бидин Мӛвлам бая «Гаплаңдан гүҗүк алып
берерин» дийип сӛз берени үчин, иңлис шерабына, оны ясана хем
ичене биркүч тапгыр сӛгүп меселәни япды. Шол махал Гайып лал
бир ерден чыкып агзыны үшүлевүк чалҗак огланыңкы ялы
чӛммелдип, эллерини келеменлендирип лак атды. Кечетелпек хем
херекет билен җогап берди. Горды чопан оларың херекетини
гӛрмеди, гӛрәенде-де ол бу нәмәлим диле дүшүнмейәрди, ол дили
адаты диле терҗиме этсең шейлерәкди.
- Ганҗыгы алып хачан Гаплаң дагылара гудачылыга гитҗек?
- Бу гүн сәхет дәл.
- Гаплаң сәхедиң хайсы гүндүгини билйәрми?
- Гаплаң инди от йыланча-да ѐкдур ӛйдйәрмиң?
- Гӛр-дә, гиҗә галсаң сениң шол ганҗыгың мениң Аждарымдан
ялдан чыкяр, онсоң Мӛвлам байдан сӛгүнҗи сен эшитмели
боларсың…
Икиси-де йылгырды, йӛне Гайып лал бу этрапларда диңе бахар
паслы дүнйә чыкян, от солуп-сүллердигем зымах боян, асла
чакмаян от йыланының хепде-де екеҗек гүн чакяндыгына
мүңкүрлик эдйәндигини айдып билмеди. Ол хер гезек ӛңүнден от
йылан чыканда илки элине аларды-да, хасур-хусур ерде гоюп
хепдәниң гүнүни хасаплап гӛрерди. Хатда ол от йыланың
чакармыш дийилйән җума гүнем оны ойнады, эмма йылан
чакмады. Яшулы чопанларың айтмагына гӛрә, бир пыгамбер хут
шу отлук мейданлардан гечип барярка, дүшләпдир, дынҗыны алып,
ѐла уграрман болупдыр вели, гамчысы ѐкмуш. Гүр отуң ичинден
гамчысыны кән гӛзләпдир, эмма гамчы җан гирип ѐк болуп гидәен
ялымыш. Ана, шонда пыгамбер: «Хәй, йылан болмуш, нирә оварра
болуп гитдикә?» дийип кәйинипдир. Онуң күпүр гепләни таңра аян
болуп: «Пыгамберим, сениң гамчың йылан болуп умматыңы чакса,
30
нәхили болар?» дийипдир. «Бирибар, агзымдан бир сӛз сыпды,
гамчым йылан болса болсун, мени яланчы этме, йӛне умматымы
бир чакмасын» дийип налыш эдипдир. Роваят роваятдыр вели, йӛне
зәхерсиз от йылан Пенди топрагында яшаяр.
Гамча җан берен бахары бар Пендиниң!
Горды чопан Кечетелпеге ругсат бермән, ганҗык билен
Аждары айры саклап гезиберди. Вагт кән гечди ахыры ол
Кечетелпеге ругсат берди.
- Кечетелпек, гаплаң билен итден ӛнелге болян дәлдир.
- Ханы гулҗалы Аман Керре гаплаңдан алыпдыр диййәрлер-ле.
- Дийлен-айдылан кәндир, сен йӛне гулагыңы габардып
йӛрме… Мӛҗекден ялдан чыкарып гайдыбер…
Кечетелпек хош дийсе-де, ичинден асыл матлабына гуллук
этди. Ол гаплаңдан хер эдер хесип эдер гүҗүк алар. Гушлук
вагтлары Кечетелпек даяв гӛк эшегиниң хорҗунына гәр гечини
сувуна тай эдип йүкледи, иңлис түпеңине ынам эдип билмән,
хырлыны ӛңүне кесе басып ганҗыгы ызына дүшүрип, Гарлы
даглара тарап ѐла дүшди. Аждары болса даңып алып галдылар, бай,
җанавар урунд-ов… Гарлы даглар ховаң дуры махалы үстүңе
абанып дуран ялам болса, Кечетелпек кән йӛреди. Эшеги даявды,
түйс сүриң янында мүнүлйән эшекди. О йыл гиҗе муны элхенч
зәхерли кепҗебаш чакыпды. О җанавары какындырып алып баряр.
Шонда Горды чопан дессине гулан ягыны эредип мылайым халда
эшегиң агзына гуйды. Кечетелпегиң янында эшегиң җаны бармы,
ики әңини чекип дурды, чопан гуйды. Соңра Кечетелпек ики дүйп
яшыл ӛвсүп отуран йүзәрлиги газана салды-да икибаш гайнатды.
Онянча эшегиң буды тулум ялы чишипди. Чопан онуң арткы ики
аягыны мәкәм душап, әдикбийзи алып санҗыберди чишиң үстүне.
Эшек чыдамаҗак болса-да басды әдикбийзи. Гайнап, мәҗум болан
япгыны бираз совадып, гӛк эшегиң будуна япдылар-да мәкәм
сарадылар. Гӛни бир хепде геченсоң гӛк эшек ене сүрә
мүнүбермели болупды. «Ай, бу эшегиңем гӛрмедиги ѐкдур-ла»
дийип, ол ѐлда шол ваканы ядына салды. Чуң җүлгелере дүшен
Кечетелпек гаплаң бар дийилйән дерә барды. Горды чопаның ишен
танапы билен эшегини дагың бир булҗумында даңды. Соң
ганҗыгы элтип, чешмәниң ашак бака кертден товусян ериндәки гиң
айтымда гӛгерен писсе агаҗына даңды, бейлерәгинде болса гечини
ене бир писсе агаҗына мәкәм баглады. Ӛзем гиң айтымдан ѐкарык
дырмашып, дүе ялы даша дувланды. Онуң депесинден гаплаң гелип
31
билҗек дәлди, галан тараплар болса гӛрнүп дурды. Онуң отуран
еринден гиң айтым элиң аясында ялыды.
Эшек ялы горкак хайван болмаз экен, муң ялы ерде-хә сәхел
эесинден җыда дүшсе хынчгырып дурандыр: Мӛҗек дагы гӛрсе,
горкусына «гӛзүм гӛрмесе боляр, сыртымы бӛри ийсин» дийип,
сыртыны ӛврүп дурандыр. Муңа Кечетелпек яш махалы сувчы
эшегиниң ардыны ийдирип гӛз етирди: мӛҗегем найынсап экен:
ичини бошадып ӛтәгидипдир. Хава, акмак хайваның горкагына
эшек дийилйәр. Акыллы хайваның горкагына гечи…
Сакаллы-сармыклыдыр, эмма гӛзи гадаганда. Ханха, сүрүң
ӛңүне дүшүп барян ялыдыр, бирден ховп барыны дуйса, нәдип
гиренинем билмерсиң, эййәм сүриң ортарасындадыр шейтан.
Шейтан болмасаң ким саңа гиден сүриниң ӛңүни чекдирер.
Ганҗык билен ялңыз галан гечи чекрәп уграды, мекир дейюс
голай-голтумда чолугың бардыгыны билип хас хем надарлык
эдйәрди. Ол ӛзүниң әкидилмек үчин гетирилмәндигини
билмейәрди. Кечетелпек оклы хырлысыны гуҗаклап кән ятды, ай
гӛтерилип асмана чыкды, гаплаңың гара салҗагына ынамы азалып
билине гушанан яглыкдакы наныны чыкарып иймәге отурды, гӛзи
вели гечидеди. Бирден гечиниң сеси галды. Ганҗык зынҗырының
дашында пыр-пыр айланярды. Гаплаң я ѐлбарс гӛрсе ӛйдеки
җанаварлар ган сиййәр дийилйәни чын экен. Ганҗык айландыгыча
писсә долашярды. Кечетелпек нәче сиңе серетсе-де, зат гӛрмеди,
асыл гӛрер ялам дәл экен. Даг билен реңкдеш мәхнет гаплаң ай
ышыгында сайгардар ялы дәлди. Эдил дагдан ѐнулып ясалан ялы,
гымылдайса нәдерсиң. Ол әтияч үчин дурдумы я ав атма леззетини
узалтҗак болдумы, гараз эсли салым дурды, соңра авуна тарап
йӛрәп уграды. Голайлаберенде, бирден әдимлерини тизлешдирип,
гечини пенҗеси билен бир какды, вели Кечетелпек отуран еринде
башыны талавлатды. Гечи ӛлүминиң ӛң яны бир чекрәп етишди,
эмма дадына хич ким етишмеди. Ганҗык ысгынсыз чыңсады.
Гаплаң ӛз болшуна монча болуп, бир награ дартды вели, даглардашлар лерзан алды, Кечетелпек тас мәшәни гысыпды. Гаплаң
билен душумак шерабың башында паңкылдап отуран ялы дәл экен.
Гаплаң хованы ысгады, ганҗыгың яла гелен ысыны алан борлы, ол
оңа тарап йӛнелди, ганҗык хем горканда эшекден ибалы дәл экен,
йӛне аркасыны тутайды җанавар.
32
Хайван яла гелмесе бейлеки җынса дегмейәр, адам үчин болса
пархы ѐк. Ине, хайван билен ынсаның арасындакы ене бир
тапавут…
- Инди нәмә гарашяң хайваның бири хайван, ягдайың ѐк болса
ий гәр гечини, йӛрите гетирдим, ѐгса-да башла-да… -- Кечетелпек
пайыш сӛгүнди. Гаплаң даш-тӛверегине гарап бир салым дурды: ол
Мӛвлам байың юмушыны битирип, җенап Майкл байы гүҗүкли
эдәерли гӛрүнди. Эдил шол пурсат хем зензеле болуп аждарха ялы
бир бела тогаланып етип гелди. Ол бела гелшине гаплаң билен
алшып гитди. Кечетелпек ол гелен задың нәмедигини тей аңшырып
билмеди. Бир салымдан ай ягтысына башга бир гаплаңың
гелендигини билди.
- Майкл бая ики гүҗүкли болҗак-ов… -- Кечетелпек о сӛзи
җаныянгыҗына
дийсе-де
дийди
вели,
ишиң
бүтинлей
булашандыгына акыл етирди. Дуршы гахар-газап болуп гелен
беланың ол ӛз ити Аждардыгыны соң дуйды. Гаплаң билен ити алавагырды болуп бир-бирини гемирйәрди, итиниң асгындыгыны
дуюп, ол атайын дийип гаплаңы энче гезек нышана-да алды, эмма
ики гүйч шейле бир гидишйәрди, херекетлер шейли бир
чаласынды, ай айдыңлыг-а бейле-де дурсун, гүндизиң гүнем
нышана алып ынанып атып болар ялы дәлди. Эгер итинден урайса,
пушейман эдип аңырсына чыкып билмеҗекди, онсоң итиңи
урдугың гаплаңың ѐвуз пенҗесине-де гарашыбер, онуң нәме билен
гутарҗагам кӛре мәлим. Онянча ит гаплаңың алкымындан агыз
салды, эмма ӛзи ашагына дүшди, гаплаң җанаҗыгына алмаз ялы
дырнаклары билен итиң гарныны, юка ерлерини персала эдйәрди.
Чолук яңадан нышана алды, болмаҗак болса болмаз экен: гаплаң
бокурдагыны сыпдырҗак болуп, ики яна урнуп, итиң астына
дүшди. Кә гаплаң үстдеди, кә ит. Гүйҗүниң асгындагыны дуян ит
гача дуруп гаплаңы чекип уграды, ызда болса гиден учут барды.
Кечетелпек сәхел эгленсе паҗыганың эрбет гутарҗыгыны дуюп,
бир элине силкмесини, бир элине ак саплысыны алып дашдандаша, кертден керте товсуп ашак эңди. Шунча хатырҗем
басяндырын ӛйтсе-де даш бары тогаланды. Эдил шол пурсат хем ит
гаплаңың алкымындан азыны сыпдырды. Гаплаң хас нәмәлим улы
ховпуң аркасындан гелйәндигини сызып, ынсаның ысыны алып
аркан секреди. Кечетелпек икиси диклешди. Телпекли эле агыз
уран гаплаң силкмәни бир силкди вели, Кечетелпек эли омурдандан
ѐлнуп гидендир ӛйтди. Чолук нәче чаласынлык билен онуң
33
гӛвсүнден ак саплыны гойберендирип ӛйтсе-де, гаплаң чеелик
билен ай ышыгына ялпылдаян тыгдан совлуп етишйәрди. Ит хем бу
вагт ӛзүни раслап, гаплаңың арт аягындан агыз салып чейнемәге
башлады. Онуң авусыны дуймаяндыгыны билип гаплаңа хопба
болды, онуң зарбына Кечетелпек, гаплаң хем ит тогаланып
ганҗыгың үстүне гайтды. Ганҗык бир ваңкырды. Чолук пурсатдан
пейдаланып, ак саплыны урды, пычак ишледи. Гаплаң адама
топуланда Аждар яңадан онуң хыкыртмагындан алды, ӛңки
гыллыклы еринден агыз салды. Гаплаң ити алкымында гӛтерип
адам билен сӛвешйәрди, хакыт маяҗына гетирип чеп пенҗеси
билен Кечетелпегиң йүзүне бир уруп, дарап гойберди. Чолук
гапдала сүссенекләп гайтды, гаплаң инди ит билен сӛвеше гирди,
алҗырап ӛзүни йитирмедик Кечетелпек пайыш сӛгүнип, хернә
гаплаңсың дийип пычагы уруп уграды. Гаплаң бокурдагыны
сыпдырҗак болуп, адамдан яңадан ар алҗак болуп шунча җан этди,
эмма Аждар тей сыпдырарлы дәлди. Үстүне сүрүнйән гүйчлериң
җуда ѐвуздыгыны дуян гаплаң пурсат арады, оңа ялңыз бир
чыкалга барды, ол хем такдыра гачып, дик гаядан товусмакды,
себәп башлы-барат урулян пычак хәли-шинди эндамына батярды.
Гаплаң арт пенҗелериниң бири билен адамың аягына какды,
пенҗәниң гаңрычаклап дуран йити дырнаклары чолугың
долагындан гечип этине орнады. Инди адамың хем сыпып
билмеҗекдигине гӛз етирен гаплаң гара гүйҗи билен икисинем
иденекледип гая тарапа алып уграды. Ит хем муны дуйды, эмма
бокурдагы гойберсе-де болҗак дәлди, бир салымдан Кечетелпек,
гаплаң, Аждар дик гаядан дүйпсиз учуда бакан сүйшди. Дүнйәде
ӛзүнден гүйчли адам бардыр ӛйтмейән Кечетелпек пычагынам
зыңып гаплаңың еңсесинден гуҗаклады, ыза чекмәге сынанды,
эмма гаплаң гаплаң боляр, алкымындакы ите леңңер берип
гойберди. Ит гайтды, бадына гаплаңам гайтды, ишиң ишден
геченини сызан Кечетелпек гаплаңы сыпдырды, эмма гичди, ѐңсуз
гүйч онуң аягындан пенҗәни сыпдырмады. Кечетелпек йылдырым
чалтлыгында пикирленип етишди. Ашага, гӛзяш ялы йылпылдап
ятан дашлыга аман дүшмек үчин диңе гаплаңы ашагыңа алмалыды,
гой, урулса-да даша гаплаң урулсын.
Бирхаюкдан хол ашакда элхенч гүрпүлди эшидилди. Ганҗык
эртире ченли ол тарапа гарабам билмеди…
Кечетелпекден дынман гиҗәң ярымында ѐла чыкан чопан
даңданлар буларың үстүнден гелди. Бокурдагы мәкәм чейнелен
34
гаплаң ӛлүди, итиң ӛлүдиги-диридиги нәмәлимди, гапдалда болса
эл-аягы, йүз-гӛзи эндам-җаны гана боялан Кечетелпек ятырды.
Горды чопан ахмыр билен башыны яйкады…
Горды чопан Кечетелпеге хем итине үч гүн хер дүрли отдан
япгы тайярлады, үч гүн гойна-да Гайып лал гитди, сувам гетирди,
нахарам тайярлады. Мундан бетеррәк ярадарларам үч гүнден ӛзүни
тутярды, вели, Кечетелпек оңалыбермеди, ярасының ызасы гайтсада, үшүдип-гыздырмага башлады, махал-махал йүреги буланып
уграды, муны чопан ягшылыга ѐрмады, йӛне Гайып лалы ӛрә
угратҗак вагты.
- Иним, мен бир Сӛйүналы обасына барып гайдайын, сен
Гайыба айт, гой, ол тә мен гелинчәм сүрини гоша индермесин.
Сениңем чай-сувуң янында, гапдалыңа иңлис түпеңини ал-да
ятыбер - дийди.
Кечетелпек йылгырып:
- Нәме Горды акга, тебип гетирҗек болярмың, түвелеме, мениң
ягдайым тут ялы, ханха Аждар-а эййәм даяныпдыр. Несип болса,
мен хем эрте-биригүн аяк үсте галарын, нәме Кечетелпек инди
итче-де ѐкдур ӛйдйәрмиң? - дийди.
- Нәме, мен тебип гетирейин дийдимми? Пәхей сенем-ә! Нәме
сең ялы гаплаң билен тутлушан гул гӛрүлмедими?... Агшам эрбет
дүйш гӛрүпдирин, шу Халлы Назарлара чыкаран гызым, тей гӛзяш
эдип ятырмады… Багрыңдан ӛнен эҗиз-дә… Ятыбер сен… Ханы
Гайыба-да айт, тә мен гелинчәм сүрини гуя гетирмесин.
Кечетелпек бир гепи гайталап отурмаян яшулының гүмүртик
болшуны гайдып ызарламазлыгы макул билип, Гайып лала лал
дилинде бир затлар дийди. Соңра:
- Горды акга, тә сен барынчаң бакыбер - дийдим, болупмы? дийди.
- Болупдыр, итем энтәп гитмесин, мен муны ганҗыгың йүпүне
даңып гидәейин. Бимеҗал дуйюс сеңкилдәп гитсе эрбет бор.
Ганҗыгы болса Гайып алып гидер - дийди-де, дийши ялы
эдишдирип, бу болян затлара оңлы дүшүнмән аңк болуп дуран
Гайыба ганҗыгы үмләп, сүрини гӛркезди-де: - Мен гелинчәм
ганҗыгам яныңда болсун - дийди. Этмели ишлери бир лай икисине
яңадан дүшүндирип сувчы гӛхерди мүнүп ниредесиң Сӛйүналы
обасы дийип гидиберди. Эртеси гүн гүнорта болуберенде бир атлы
билен етип гелди. Итиң ѐклугыны гӛрүп йүреги җигледи, йӛне сыр
билдирмән тебип билен тиркешип чалмара гирдилер. Бу махал
35
Кечетелпек гара дер болуп самрап ятырды, чеп тарапына
гайтарыпдыр, агзындан гыллыгы саркып, кирли чопан яссыгыны
сув эдипдир. Чопан бил яглыгыны алып илки онуң маңлай дерини,
соңра гыллыкларыны сүпүрди, башыны гӛтерип, яссыгыны
бейлесине агдарды.
- Кечетелпек, иним, иним, ханы гӛзүңи ач…
Тебип билен чопан биркүч ѐла айдансоң Кечетелпек ыңранып
гӛзүни ачды: онуң кешби горкунчды, гӛзлериниң гӛреҗи гиңәпдир,
ӛзем губарың аңырсындан думанлап дур.
- Кечетелпек, нәхили ягдайың?
- Шүкүр худая, Горды акга, йӛне биҗай үшейән… Гар ягҗак
болярмы?
- Говы ериң боляр иним, гары нә биз шу гүн гӛрмелили, ине,
оды галларыс, гора гирениң ялы борсуң - дийип, Горды чопан онуң
үстүнден серпен поссуныны яңадан япды, этеклерини ашак
салышдырды.
- Горды акга, дүйн Мӛвлам баям утды… Ай, мең биле гитсе,
хей, онуң алмадык галасы бормы… Иңлисиң бир ак гызыны алып
гелдик… Кӛпей оглы дийсе…
- Иним, сувҗагаз ичәй. - Тебип шей дийди-де, додакларыны
чӛммелдип сув акандакы ялы сес этди. Кечетелпегиң зәхреси
ярылды, тирсегине сӛенип, гӛзлерини петредип, ики-бака горкулы
серетди. -- Хайыр, ятыбер инди, аркайын ят, мен хәзир деррев
дердиңе эм эдерин - диенде хәлден гара җаны галмадык Горды
чопаның дериси гиңәп гитди. Тебип чопаны алып даш чыкды-да,
чете чекип:
- Болҗагы болупдыр - дийди.
- Нәме болупдыр?
- Халыс чопан болайяңов! Гӛреңокмы нәм боланыны, гудуз
ачыпдыр. -- Горды чопан шоны гүман эдип тебип гетирмәге
гидипди, эмма худайѐлы барыны айдып, гӛвнүне гелен шол сӛзи
ковуп, «хернә гудуз ярмадык болса боляр, галанына
сӛйүналыларың тебиби бир эм эдер» диен ынамы дыр-пытрак
болды.
- Нәме-де болса бир эм эт, ана, сүри сеңки, Халык ага…
- Чопан муң эми гутарыпдыр, би хәзир сува гирдирдигиң ӛлйәр.
Гаты дерләберсе-де басырганып сува гарк боландырын дийип ӛлйә.
Инди муң эми саг-аман ӛлмек… Сенем хабардар бол, дишледәйме
ӛзүңи… Индиден бейләк мунуң җанаҗыгы башлар… Муң иен
36
нахарындан ийсең сен хем гудуз борсуң - дийип, гепләп баршына
атына мүнди:
- Аклыгыңы бир алып гит ахыры…
- Алан ялы чопан!
- Ханы айт, муны нәдип дерлетмән болар?
- Чопан мунуң эми ѐк, яңкы айданым, ӛзүңден хабардар бол,
гӛзүң гараңкырап уграса, башың айланҗак болуберсе, оба деп.
Дессине етишсең, мен эм эдип билерин, ӛтүшсе велин… Мунуң
эми ӛлүп сыпмакдыр… -- Ол атына гамчы чалып чүв гитди…
Шонда чопан ӛзүниң хем гӛзүниң гӛзүниң гараңкырап гидендигини
дуйды… Бирденем ѐлда гелйәркә чаларак йүрегиниң буланҗак
болшам ядына дүшди. Дүйн ӛгәни хем ядына дүшди. Дессине
етишмек үчин гӛхерди мүнүп Сӛйүналы обасы дийип эңибермели
бормы инди дийип ойланды. Тебибиң ызындан ӛмрүнде бир гезек
хапа сӛз дийип гыгырып галды. Ол гайдып геленде чолук гайтарып
ятырды. Ол нәме этҗегини билмән, гайта-гайта онуң дерини
сырды, кӛшешдириҗи сӛзлер айтды, алдыгына Худайы чагырды.
«Гудузың зәхери йыланыңкыдан гүйчли дәлдир-ле» дийип эсли
немәни алып гарасув болуп ятан йигидиң дишлерине чалды. Ядына
гүпбе ити дүшди. «Бошанып оба гидәйдимикә? Аслында, ит
гудузмыка я гаплаң? - билмели! Гайыбың янына гиден болса - хай,
яш огландыр - харап эдәймесе биридир я зынҗырыны сүйрәп оба
гидәйдимикә? Оба гитсе-де харапчылык эдер-ов». Гоҗаның
гонҗуна гор гуйлуп эңди сүриң янына, не яданына бакды, не
далҗыганына. Бир байра етенде башы айланып, гӛзи гараңкырап,
зордан йыкылман сакланып, багрыны самана берди. Бираз эссине
геленсоң яңадан йӛрәп уграды, гӛрсе кәл болуп ятан гиң сайда сүри
ага-яна айланып отлап йӛр. Ол таягыны донуна илдирип гыгырып
уграды. «Вах, чал, нәме богазыңы йыртып дурсуң!» Ол донуны
булап башлады. Ахыры Гайып оны гӛрди, чопаның элини
салганына дүшүнип, Гайып лал сүриниң йүзүни гараятага тарап
ӛвүрди. Чопан тӛверегине шунча бакса-да Аждары гӛрмеди, йүреги
гопуп башлады. «Хей, дейюсың ити оба гидендир-ов!»
Сүри гелди. Горды чопан ярым сагат элини келеменлендирип
ити сорады. Агзы билен хав-хавлап гӛркезди, гуйругыны булап
гӛркезди. Гайып оңа ганҗыгы салгы берди, чопаның гахары гелип,
яңадан үйрүп башлады. Гайып икисиниң дүшүнишип билмеҗегине
дүшүнип, Кечетелпеги агтарып чалмара гиренде депесачы үйшүп
гитди. Гӛрсе, Кечетелпек эдил ит отурышыны эдип ики
37
чигинлерине агыз салярды, бирден ол Гайып лалы гӛрди-де
йыршаршып «хав-хав» дийди. Чопаныңам, чолугыңам ит болуп
үйрүп дуршуны, чолугың-а халыс перзиниң үйтгәнини гӛрүп, яш
огланың зәхреси ярылды.
- Горкма, Гайып, горкма, мен оюн этдим, оюн этдим… - дийип,
Горды чопан зор билен йылгырып, онуң эгнинден элини ашырып,
чете чекди. Гайып лал кә чопана бакярды, кә ызына ӛврүлип
чалмара. Горды чопан оңа аталык мәхри билен гарап, йүрегини
ерине гетирҗек болуп, ӛзүне зор салып йылгырып, ягдайы
дүшүндирмәге сынанды…
Адамзат хайванат дүнйәсинден чыкып, энче мүңйыллыкларың
ичинден гечип, дил хем акыл-пайхас кемала гетирип, гаты кӛп зат
йитирипдир. Ол үстүне абанян ховпы энчеме вагт ӛңүнден дуймак,
энчеме мензил алысдан ыс алмак, дилсиз әхли зады дийип билмек
укыбындан җыда дүшүпдир. Йӛне башга-да бир дил барды, ол дил
бирек-биреге середип, йүз мимикасы билен гүрлешмекди. Ики дил
билмейән бири-бирине душанда мүмкин болан зады бири-бирине
дүшүндирип билйәр, ики саны айры-айры обада ӛсен лал бирбиреге дүшүнип билйәр. Йӛне бир лал билен бир дилли бир-бирине
дүшүнип билмейәр. Оларың бирек-биреге дүшүниш формалары
башгачады. Ёгса чопаның йүз кешмеринден хем, лалың
кешмеринден хем әхли зады окап отурмалыды. Чопан билен лала
би дил аянды, эмма шинди би дилде чынлакай гүрлешип
гӛрмәндилер. Себәп лал чопан дурмушының чылшырымсыз
ишлерине үмсүзем дүшүнйәрди, чопан хем йӛнекей элуҗы
эдилмели ишлери хеләк болман гарайышы билен дүшүндирйәрди.
Хәзир вели булара чынлакай дил зерурды, шинди геплешип
гӛрмедик
чынлакай
диллери
зерурды,
себәп
ягдай
чылшырымлыды…
Горды чопан Кечетелпек билен нахар иендигин, ӛзүниң хә
диймән гудузлаҗакдыгыны аңды, ол җан эдип Гайып лалдан
Кечетелпек билен нахар иенини-иймәнини сораярды, лалың ӛз
дийҗек болян задына дүшүнмейәндигини билибем ики элини
будуна урярды, чопаны надыл эдендигини билйән лал
дүшүнйәнден болҗак болды, эмма ол йӛнтем мекирлигем чопан
дуюп гатырганды. Чопан оңа ене «Эгер сен Кечетелпек билен нахар
иен болсаң, дессине гӛхерде мүн-де Сӛйүналы обасына гит, барып
мени ит ярды дийип Халык тебибе айт» диййрди хем Гайып лалы
тебибе гӛркезмән келтелик эдендигине ахмыр эдйәрди. Ахыры
38
Гайып лал дүшүнди, ол херекет билен «онуң билен нахар
иймәндигини» дүшүндирди. Чопаның йүреги ерине гелип, «оңа
гӛхерди мүн-де оба гит, Аждары гӛрсең, ат, ѐгса ярамазлык эдер»
дийди. Нәме онуң дийип дуран ве эллери билен лалың дилине терс
херекетлер эденине Гайып лал аңсат-аңсат дүшүнәййәрми. Чопан
вагтында Гайып лал билен гүррүңлешмәни ӛвренмәндигине
пушейман этди. Яңадан дүшүндирип башлады, элине түпеңини
алды-да, чопан билен Гайып лалың гең-таң херекетлерине сын эдип
дуран ганҗыга тарап түпеңини гезеди. Ганҗык гарашылмадык
вакадан алҗырады, илки чопан оюн эдйәндир ӛйтди, эмма хыйрсыз
йүзүнде оюн аламатыны гӛрмедик ганҗык гачҗак болды, чопан
атды, эмма ок дегмеди, ганҗык ваңкырды-да товсуп япыдан ашып
гитди, онуң ӛңи яйылып ятан текизликди. Чопан алҗырап бир
хырла тарап ылгаҗак болды, дессине онуң оксузлыгы ядына дүшүп
сӛгүнди, бирденем Гайыба түпеңи берди-де, ат дийип гыгырды.
Гайып гачып барян ганҗыкдан нышаналап атды, ганҗык
түвдүрилип гитди. Түпең сеслерине гошдакы җайдан ики ѐла
җынсыз сес чыкды…
Дүйпгошдакы чатманың ичинде гүллелер эдил ӛзүне деген ялы
болуп дуйрүлип Кечетелпек буланып ятырды, багырярды, ики
дызына галып, келлесини талавладанда, ики яна эсрән эркегиң
агзындан сычраян кӛпүк ялы гыллыклар сычраярды. Кечетелпек
эйменч-эйменч гыгырярды. Чопан оны кӛшешдирҗегем болман
Гайыбы алып ганҗыгың янына уграды, ганҗык чалаҗан экен:
җанавар чыңсамасыны гоюп, эл яладып, эсе боя галдыран чопана
найынҗар гарады. Чопан ол назара узак бакып дуруп билмән,
Гайыбың элинден түпеңи алып, бир-ики ѐла атды. Ганҗык чопана
середип җан берди. Горды чопан ганҗыгың аягындан сүйрәп отчӛпсүз, алака күрүмликден яңа ак урпак болуп ятан ере гетирип,
үстүне одун барыны атып отлады. Ганҗыгың нәме дийип ӛз
атыланыны билмейши ялы, Гайып лал хем ганҗыгың нәме үчин
атыландыгыны, нәме себәпден отланандыгыны билмән чопана
горкулы назар салды. Бу дүшнүксиз хем элхенч вакалардан яңа
Гайыбың йүзүнде реңк-пет галманды: ол чопаны дәлирәндир
ӛйдйәрди…
Ӛйден ики пенҗелерини герип, ӛз авуна топулҗак болян айы
ялы арлап Кечетелпек чыкды. Оны гӛрен Гайып лал хедер эдип,
чопанына бака гысмылҗырады. «Горкма, горкма, Гайып җан»
39
дийип, ол ӛзүне зор салып, эмай билен онуң башыны сыпалап
гуҗагына гысды. Гайып лалың дамагы долды.
Ховп дүшнүксиз боланда хас эйменч боляр…
Горды чопан Гайыбы ыза итерип, «горкма, горкма» дийип,
Кечетелпеге гаршы йӛнелди. Ол голайлашдыгыча Кечетелпек
дишлерини бир-бирине гайрап, эллерини келеменлендирип, онуң
үстүне бӛкмәге тайярланды. Кечетелпегиң мәхнет гӛвреси хас
гочалан ялыды. Онуң болуп дуршы оны бедәхет хайбатлы, бедәхет
элхенч
гӛркезйәрди. Чопан хем хәзирленип оңа голайлады,
Кечетелпек үстүне бӛкен бадына чаласынлык билен гапдала
совулды. Кечетелпек даг бӛлеги ялы гүрпүлдәп йүзин йыкылды,
чопан оны басды. Хайбаты әпет болса-да,чолукда меҗал ѐкды.
Хатда чопан билен ол якалашып хем билмеди. Чопан ятан еринде