Guduz - 1

ГУДУЗ
Повесть
«Увлармыка?»… «Увламазмыка?»…
Увлама мүддети гелди, эмма увламады, ӛңки эдәхедини
сакланда ол эййехачан гарлы даглары яссанып ятан байырлара яң
салып увламалыды, ӛз сесине эндик эден эелерини, дилсиз-агызсыз
сүрини канагатландырып увламалыды, эмма ит ит боляр, онуңам ӛз
ягдайы бар. Ганҗык гидели бәри Аждарың не ялы билен, не сүри
билен сери бар. Асыл чопан-чолукдан хем гӛвни галан ялы, бир
зейилли күйленәйипдир. Хава-да, ынса-җынса тай герек, хӛвүр
герек. Ганҗык гидели бәри Аждар ӛзи билен дәл. Хемишелер
икинди билен шамың арасында тӛверекде бир беленди сайлап аларда бир үйрерди, бир гӛрсең ит үйрен ялыдыр, бир гӛрсең гаплаң
награ дартан ялыдыр. Шондан соң сүрини даңынмагам хӛкман
дәлдир, мӛҗекденем хедер этмегем. Онсоң би этрапларда не
шагалың, не тилкиниң, не мӛҗегиң гарасы гӛрнер. Ер дартан
ялыдыр. Ганҗык гидели бәри болса җанавериң сеси мӛҗегиң
уввулдысына чалым эдйәр, сесинде бирхили бетбагтлылыгың
гарындысы хем бар ялы болуп дур.
Одуң башында отуранлар бир-бирине сыр бермесе-де
галагоплыды. Горды чопаның хатырасыны саклап, яшыны сылап,
чопаны иңкисе гидирйән пынхан хедерден хешерленип чолук
билен нанчы уввулда гарашярды. Гайнан чайҗошы ики гезек отдан
ыза дартып, гайнамы сынансоң яңадан ода гоюпдылар.
Аклы-гаралы агыр сүри хем гәвүш чалып аркайын ятып
биленокды. Горды чопан писсе одуның йити кӛзүне сиңе середип,
үнсүни башга яна совмага сынанды, эмма болмады. Гӛзүң ягыны
ийип барян кӛз юваш-ювашдан онуң гӛзүниң ӛңүнде эрәп,
пикирлер оны башга яна алып гачды. Кечетелпек билен Гайып лал
болса сәхел гымылдаса бу дартгынлыгы бозарын ӛйдүшип, ер
дырмашып отырлар. Дүнйәден сес йитипди…
Увлады! Ахыры увлады! Тутгайлының тутгайы гойберен ялы
одуң башы херекете гелди. Гайып лал түңчәни демледи, соңам одуң
голайына сүйшүрип, демини бермәге гойды. Пәкизе чекдирме
ийлип, чай орта алынды. Горды чопан ойлугыны яссанып, одуң
голайына сүйшди, чыг чекмейән кагызының эпинлерини ачып,
овган чыбыгының уҗундан гойнуң чӛри ялысыны бӛлүп алды.
Гайып лал онуң симини пычагың еңсеси билен газап, одуң кӛзүне
1
сокды, инди дүнйә гиңәпди. Горды чопан янбашлап ятып бир гезек
демини ичине йыгнап чекен бадына аркасына поссуныны
атмандыгыны дуйды-да, оны аларман болды, эмме үме дүшүнйән
лал дессине ӛзүне буйрулманка, поссуны гетирип чопаның
аркасына япып, сынларыны ашагына дыкышдырды, Кечетелпек
болса чай ичип отуршына Гайып лал билен дегшип башлады.
Горды чопан ичинден: «Алла җанларым, от-ораз диййәрлер вели,
муң оразы нәмәкә? Нәме-де болса шу одуң ораз кеми-хә ѐк. Муңа
серед-ә, дүнъехә узак гүн довзах ялы гызды, шиндем мейдандан
ялын ӛвүсйәр, ода гаршы сүйшйәңем вели, не эпгек бар, не ялын.
От дийилйәнем бир пыгамбер болса герек. Йүз йигрими дӛрт мүң
пыгамбер гечипдир ериң йүзүнден…» Горды чопан «от екеҗе гүн
адама парамазмыш» дийип эшидипди, эмма онуң хайсы гүндүгини
билмейәрди, илки-илкилер-ә бир агзыбошың тапан гүррүңидир
ӛйдерди, эмма ӛмрүни чӛл билен, от билен серменеклешип,
гаррылыгың гышындан гирен Горды чопан шол екеҗе гүн ярамаяр
дийлени, мегер, ӛлен гүнүң болса герек дийип «от-оразлы»
меселәниң бир тарапыны чӛздүм этди. Гүнүң ховры бир башга…
Горды чопан эллерини җорап ӛрйәниң эллери ялы атанакладып
хезил эдип бир зады гүррүң берип отуран лала серетди. Бирден
Кечетелпек билен лал хезил эдип гүлүшди. Нешәниң мылайым
түссесине хамы юмшап, кейпи галып угран Горды чопан олара
кесесинден мылакат билен середип отурышына:
- Кечетелпек, нәме гүлүшйәңиз? - дийди…
Гайып херекетини гоюп, гӛзүниң яшыны сылып, чопана
серетди. Кечетелпек лах-лахлап:
- Гайып Шахым Гала билен балары тутмага гидишини гүррүң
берйәр. Ӛтен йыл язда Гайыбы янына алып, Шахым Гала писселиге
гӛчүп гелйән бал арының балыны алмага гидипдир. Гайып оңа,
«Мен акгам билен кән ѐла бал алып гӛрдүм, сен дур, мен алып
гелейин» дийсе, Шахым Гала «Би адамлар, гаплаңың атан
гуланыны алып йӛр, сен дур» дийип барыпдыр бәрден. Угруны
билмесең, ары саңа йыл алапасыны берәййәми? Сүрүси билен
эңипдир ары Шахым Галаның үстүне, Шахым Гала гачыпдыр,
арыңам гачдыгыча кейпи тутяр диййәр. Пахыр шол гачып гелшине
нәдендир ӛйдйәң? Бир писсә бүдрәп агып гидипдир, гӛрсе, онда-да
бир машгала ары кетеги бар экен. -- Чопан чала йылгырды-да, чымгызыл болан сими гапдалында гоян дашына уруп, нешесини
чекмәге отурды. Кечетелпек билен Гайып болса ӛз гүррүңлерине
2
гүмра болды. Горды чопан бир салым ичине соран түссесини
гойбермән, ене олара сын этмәге башлады. Ол нанчысының
эллерини келеменлендирип отурышына йүреги авады. «Хей,
таңрым, мең ялы геплемеҗеге дил берип, дилиниң, дүнйәниң
кейпини гӛрмели негӛзел огланы лал эдипсиң-ов…» Бирденем ол
күпүр гепләнини дуюп гайтмышым этди. Писсе одуны ягшы кӛз
болан махалы, асман йылдызлары петрешип, голая гелйәрди, неден
яңадан гойлан агаҗының чаграма шахалары алавлап угранындан
болса одуң башындакылар ялы, йылдызларам асман сары
чекилйәрди. От иңләп ятан байырларың йүреги ялы алавлап дурды.
Чолук билен нанчы ене бир зада кейп эдип гүлүшди. Эдил шол
махал депесачыңы дүйрүкдирип, эдәхедини бозуп, Аждар яңадан
увлады.
«Бу нәмәниң аламатыка, аллаҗанларым!?.»
ххх
Гайып челегини алып гардана тарап уграды. Гардан
дүйпгошдан таягатымдады. Гечен йыл Мӛвлам бай тәзе сүри
дӛредип, онам Горды чопана табшырыпды, тәзе гуйы газдырыпды,
эмма сувы талх чыкды. Аслында, Мӛвлам бай бирхили адамды. Ол
чопан-чолугы ӛзүни оңармаса халамазды. Гарачӛп этрапында бар
болан әхли сүрүлериниң хем чопанларына гардан этдирерди. Ынха,
ӛтен йыл гүйзүң ахырында, гышың башында бу гарданы
газыпдылар. Бай, шонда Гайыбам берекелла алҗак болуп
ишләндир-ә. Мӛвлам бай онуң берекелласыны хер әдимде
етирйәрди, йӛне чопан вели, «ишләбер, габарчагың дерманы нәме
дийленде -- дер дийлендир, яш башың бар» дийип оңарды, йӛне оңа
лал дүшүнйәми, гараз, Гайып Горды чопаның якымлы зат
диймедигини аңды.
Гарданың эйлеси-бейлеси Гайыбың әдими билен элли әдимди,
чуңлугы болса секиз гулач. Бай, шыкга ериң газмасы кын экен,
йӛне ериң чаклайышлары ялы шыкга чыканына Мӛвлам байыңам,
Кечетелпегиңем, Горды чопаныңам бегенишине ол хайран галярды.
Гардан газыланда Мӛвлам бай обаның пил тутуп билйәнини
сүрйәрди, онуң башы гиден бир тойчулыкды, ким палав атарып
дурандыр, ким чекдирме… Гезекли-гезегине газаңда Гардан тас
бир хепде иш болян экен. Ине, шол тойчулык агыр гар гүпләп
дүшенде ене үч-дӛрт гүн довам эдйәр, йӛне онда Гайып лалыңкы
3
чүвмеди. Ол Горды чопан билен сүрини ӛрә алып гитди. Гыйылды,
себәп обадан дең-душлары гелипди ахыры… «Ери шу гарда мал
нәме ийсин дийсене». Эмма Горды чопан маллары гара-чӛплүге
сүрди, ӛзи сүриниң ӛңүне гечип, билинден болуп дуран ӛтен
йылдан гурап галан пагтабашыларың гарыны какмага дурды.
Гайып хем чопаның эдиши ялы этди. Асыл гӛрсе, маллар япышып
ятыр. Горды чопан «Гышда гар агыр дүшди дийип малыны
ӛлдүрйән чопаның ӛзүни ӛлдүрмелидир!» диерди. Эмма ол хәзир
бу пелесепесини хатда ичинденем гайталамады.
Обадан геленлере баш болуп Кечетелпек үч гүн дийленде
гарданы кемсиз гардан долдурды, үстүни чӛп билен басырып
гӛмди. Депе хол аңырдан гүммезекләп гӛрүнйәр. Гардан керт
байрың гырасындан эдилйәр, шол кертден хем ашагына ченли оңа
айланып бармага сүрен газыляр. Агзының йӛрите гапагы бар.
Гирилҗек еринде бир гапагы, гара барылян еринде ене бир тут
агаҗындан ясалан гапагы бар.
Гайып гапаклары айрып гарданың ичине гирди. Гайып җокрама
томусдан гарлы гара гышың ичине гирди. Арлы гүн эндамы гүне
янан Гайып бирдемде үшәп башлады. Гар азалыпды, йӛне шиндем
эрәйин диенокды, ики челек болса, олара зордан бир гүн боляр.
Горды чопаның бир ӛзүне бир ярым челек гар сувы герек.
Гарданың ашагының шыкга чыканына чопан-чолугың
бегененине Гайып яз айы дүшүнди. Яз Пенди байырларының оты
гушаклыкдан боляр, гоюнларың йӛрәп билмән бир-бириниң
ызындан гидйән йылам сейрек болмаяр. Ана, шонда Ероѐландуздан
дүйә йүкленип гетирилен дузы дӛвүп, оврадып шыкгаң үстүнде
сеперсиң вели, гоюн җанаварлар шыкганы шаханабат ялан ялы
ялап дурандыр. Пах, Еройландузуң дузуны дӛвмегем кын-а. Йӛне
ишләбермели. Горды чопаның «Иййәмиң -- ишләбермелидир, ѐгса
иениң ӛзүңи иер» диенини Кечетелпек оңа дүшүндирипди.
Кечетелпек шинди Гайыбың яшындакы оңа-да Горды чопан
дүшүндирипди: «Ичҗек сувуңы, ийҗек нахарыңы оңармасаң гит
гышлага хелейиң янына…» Хава, мегер Горды чопана-да бу сӛзи
яш махалы кимдир бири айдан болмалы, ѐгса ол энтек бой оглана
«гит гышлага, хелейиң янына» диймезди ахыры.
Гайып лал бир агзы гиң челек билен ашакдан гар алып чыкяр,
икинҗи челеги алып чыкянча ӛңки гетирениниң гары эремек
билендир. Ол шонда, бай, гошавуҗыны долдурып гар иййәр-ә.
Эдил дүйшүндәки ялы, ӛйләниң эпгеги-хә ӛвсүп дурандыр. Гайып
4
лал болса җовур ак гары гант соран ялы соряр. Дишиң дӛвлүп
баряндыр, ичиңе болса эдил сув йылан гирен ялыдыр, соңунданам
бир гернерсиң велин, әхли ядавлыгың эл билен айрылан ялыдыр.
Гар Пенди этрапларында мыдама-да агыр дүшйәр, йӛне еңилрәк
дүшен йылы хер гарда топлап билен гарыны топлап, гардана
атыберйәрлер, индики гара ченли ол гар баслыгяр, аязлы гиҗелер
болса багры билен гатаяр, ине, шейле йыллар гардандан томус гар
алҗак болаңда-да гӛргүдир.
Бу гүн азындан үч челек сув элтмели болар, себәби бу гүн
Мӛвлам байың гелмели гүнүдигини сув алмага гайданда
Кечетелпек оңа айдыпды. Йүзи-гӛзи хыйрсызам болса, мәхревсизем
болса Гайып Мӛвлам байы говы гӛрерди, белки, гарындашлыгы
үчин шейледир, белки, какасы ӛленде дик дуруп ашыны-сувуны
берени үчиндир, белкем, ӛйүнде сакламак исләни үчиндир, белки,
оны Горды чопаның говы гӛрйәни үчиндир. Йӛне вели говы
гӛрйәрди.
Гайып эҗесиниң хачан ӛленини биленок, ол мамасының хем
какасының элинде эне мәхрини гӛрмән улалды. Кәбир агзыбош,
эрни җылавсыз хелейлер: «Ваей, Огулла пахыр аятда дири гезип
йӛренде Гайып нерессе лал болармыды, ана, энең болмаса
болҗагы! Оңа геплемәни ким ӛвретсин, шол дүңрейлип отуран гара
хелейми, а гыз онуң ӛзем геплемәни биленок ахыры! Какасам
хырлысыны гуҗаклап хачан гӛрсең дагдан гелмез! Җүйҗе
айдармыш: «Мени худай багтлы этҗек болса, энеме эмҗек
битирди» дийип. Бир кемсиз болҗак болсаң худайтагалла сени
етим эдерми!?»
Гечен йыл онуң какасынам демирел алыпды…
Хәзирки Гушгы шәхериниң тӛвереги, Гушгы чайының ики
тарапы ол махаллар сүмме җеңңелликди, Гарлы дагдан инип гелйән
Мургабың якасындан дагы элиң түпеңли болаймаса барып хем
болмазды. Ёлбарс диермиң, гаплаң диермиң, мәхнет аждарха
чыкып гиден йыланлар диермиң… Екегапаның дердинден экен
гавун-гарпызыңы, дүме экиниңи горамак үчин мерген герекди.
Гайыбың какасы Амаш ага пахыр хырлысыны алып гүн ӛйлә
сандыгы обадан чыкып баряндыр. Мӛвлам байың какасы Сайыл
байың ырадасы билен онуң кесби йылкыларың тӛверегинде ыз
чалып гаплаң авламакды, ѐлбарс түпеңлемекди. Екегапан-а атар
гечер гидибийр, дүзде габат гелсе, окам заялап отурмаз. Чалар
атына гамчыны, етер-де гылычлар гидибийр. Ине, ӛтен йыл гүйзүң
5
ахырларында гушлук гиден Амаш аганы бир хепде дийленде тапып
гетирип җайладылар. Бай, Гайып агландыр-а, лал агласа горкунч
хем бор экен, йүрекгыйгынч хем. Аглап-аглап тас дил битипди
нерессә… Соң ол мамаларына гитмегем, Мӛвлам байларда
галмагам оңламады, ол гойнуң ызына дүшмеги йүрегине дүвди. Ол
сәхрада тапланмалыды, соң болса шол демирелден какасының
арыны алмалыды… Гайыба гүррүң беришлерине гӛрә, Амаш ага ав
эдип бир гиҗе Акрабадың тӛвереклеринде дүшләнинде от
якыныпдыр, нахар атарыныпдыр, ине, шол махалам ерден чыкан
ялы болуп бир хырс писинт түйлек җандар онуң гашында пейда
боланмыш. Амаш йүзүни сыпаса йүзүни сыпаярмыш, оды ӛлчерсе,
ол хем ӛлчерйәрмиш, нахар ийсе ол хем иййәрмиш, эллерем
гошарындан бейлеси алмаз ялы ялдырап дуранмыш. Амаш аганың
билени-битени ав, диңләни-эшидени ав хакдакы гүррүң болансоң,
Гарлы дагларда (Хиндигуш дагларыны ерли түркменлер кӛпленч
шейле атландыряр) демирелиң гелйәндигинден хабарлы экен.
Амаш ага билен демирел бир-бирине ӛйкүнип гаты кән
отурыпдырлар-а. Ахыры Амаш ага газана эсли гулан ягыны салып
гыздырыпдыр, соңам билине ченли гейимлерини чыкарып, эргин
ягдан эндамына чалып уграпдыр, демирел чыкарайын диенинде
эгнинде эшиги бармы, эсли махал-а хамыны сыпырҗак болуп
сынаныпдыр, болмандан соң айыныңкы ялы хүвҗерип дуран
түйлерине эргин ягдан чалып башлапдыр. Демирел кемсиз яг
чалнып болансоң Амаш ага алавлап дуран бир кесиндини эндамына
басып башлапдыр. Демирел хем онуң херекетлерини гайталап
кесиндини түйүне элтенден яг чалнан түе от дүшүп, ялын ярмашып
башлапдыр. Ялның авусына чыдамадык Демирел берипир
җыссыны, ылгадыгыча ялның гӛхи гелйәр… Демирел гидишине
гидипдир. Амаш ага онуң от билен ӛлмеҗекдигини, ӛз кастына
чыкҗакдыгыны, эгер ол демирелиң эндамына от бермәенде-де
демирелиң ӛзүни ӛлдүрмек үчин гелендигини билйәр. Шол
себәплем ол оды тәзеләп, оҗар-гандымдан одуң бейлерәгине адам
шекилли ятан гарантга ясаяр, оңа донуны бүрейәр, телпегини
гейдирйәр, ӛзем четде адамбойы чукур газып гизленип, гарамлап
ятыр. Ине, гиҗәниң бир вагты асса басып, хүкүдип демирел гелйәр,
яңкы ятаның гапдалына гечип ики демир эли билен ятаны сайгыч
саян ялы эдип башлаяр, хер уранда гандымлар шакырдап
чапылярмыш… Амаш ага оны кемсиз нышаналап түпеңлейәр,
яңадан хырлысыны долдурып, ене түпеңлейәр. Барып оды галлаяр,
6
гейимлерини геййәр, даң агаранда-да демирелиң ики гошарындан
бейлесини кесип алып оба гаршы гайдяр. Догрусы, Гайып лалың
оны ӛзи-хә гӛренок, йӛне демирелиң эллери айпалтаның йүзи ялы
йитимиш. Амаш ага оны Ыбадулла молла гӛркезипдир. Ыбадулла
молла онуң товкыдыгыны айдып:
- Амаш, оңармансың, мунуң тайы саңа хезил бермез, инди авы
гой - дийипдир. -- Адамың азанының болшы ялы, хайваның азаны
би. Муңа гайрыхырс диерлер. Адам ялы акыллы хайвандыр, ӛзем
адам билен ӛрән эҗнебидир. Мунуң тайы галан ӛмрүни сениң
кастыңда гезер. Сен мунуң гӛвресини җайладыңмы?
- Ёк! Я молла ага сенем бир зат дийип гойберйәң, ар алмак
адама мувапык - дийип, Амаш ага онуң сӛзүне питива бермәндир.
- Җайламадык болсаң муң маслыгыны тап-да гӛмүп гайт. -Амаш ага пахыр бор дийсе-де ене ава гитсе-де онуң маслыгыны
гӛзлеҗек хем, гӛмҗек хем болмандыр. Ылайык ики йылдан соң
болса оны шол нәбелли җандар чапым-чапым эдипдир… Гайыбың
мамаларына гитмән гума гайтҗак болуп аяк депип дурмасының
себәби, ол ар алмак ислейәр. Ол какасының арыны алмалы,
демирел болман шол гылыч эл болсун! Какасының арыны Гайып
алмаса дагы ким алсын!
Эмма Ыбадулла молла-да, яшулуларам, Мӛвлам бай хем
Гайыбың гума гитҗек болуп дурмасыны халамадылар, тӛвелла
этдилер, Мӛвлам бая бирнеме гатыргандам. Олар Ыбадулла
молланың гайрыхырс диййән нәмәлим җандарының Гайыба зепер
етиреринден горкярдылар. Эмма Гайып Мӛвлам байларда галмады,
галыбам билҗек гәлди, себәби Мӛвлам байың кӛрпе гызы оңа хич
адама махсус болмадык гарайыш билен гараярды, бирхили назары
ичиңден гечип барян ялыдыр. Ӛзем геплемезди, дикарынлап
гараярды, шол пурсат Гайыбам элини келеменлетмесини гоюп, шол
середер дурарды. Ягшылыгың гӛзлеринде бар зат дүшнүклиди, асла
дилиң гереги ѐк, эмма шейле гӛзлериң нәме дийип диңе
Ягшылыкда бардыгына Гайып акыл етирип билмейәрди. Ери инди
Гайып шол гызың ӛйлеринде нәдип етим гезсин! Нәдип! Ол гӛзлер
бир ерлерде огрын гарап дуран махалы нәдип Гайып маллара сув
берсин, одун чапсын, талабанчылык этсин! Ёк, ол Ягшылыгың
гӛзүне эҗиз болуп гӛрүнмели дәл! Ӛзем шол гӛзлериң, диңе шол
гара гӛзлериң шейле мәхремдигине дүшүнйәнчә гумда гезмели!
Ол гумда гоюн ызында гезди, Горды чопаныңам,
Кечетелпегиңем бир диенини ики дийдирмеди. Диймәнкәлер,
7
дийҗек ишине топулды, айтаманкалар, айтҗак ишлерини эдип
гойды. Горды чопан билен Кечетелпегиң янында ол етимлигини
унутды. Диңе ар алмага хӛвеси хем Ягшылыгың гӛзлериниң
җадысы болса гитдигиче калбында туташды. Гечен яз-а онуң асыл
ядындан чыкмаса герек!..
х х х
Байырлар мүсүр болупды, язлагчылар язлага гелипди. Гайып
үмүш-тамышдан яссына ченли отыръерине ер ысгатман эңип
йӛрендир. Нәдип эңмесин, Пенди бахарына урна болуп пынхан
бакышлы Ягшылык гелипди ахыры. Гӛзлери хич бир гӛзе
меңземейән Ягшылык! Ол хә басырлан тулумлары асышып
йӛрендир, хә газанларың башындадыр. Аял-гызлар сарган
эдйәндирлер, пейнирдир гурт эйдәндирлер, янлык-янлык яг
аляндырлар. Ол нирә гитсе-де, нәме этсе-де ӛзүни Ягшылыгың
дүйбүне гӛз етмейән гӛзлериниң ызарлаяндыгыны билйәрди. Энтек
дүйшүне-де гыз гирмедик, дүнйәде сӛйги диен җадылы гудратың
бардыгындан бихабар оглан учуп йӛрди! Он үч-он дӛрт яшлы гӛдек
иң говы, иң мәхрибан адамың гӛзи шейле болмалыдыр, эҗем пахыр
боланда ол хем маңа шейле середерди дийип ойланярды.
Шол язлага гелнен йыл түркмениң дурмушында болмадык бир
паҗыгалы вака башланды. Багана үчин гузы ӛлдүрилип башланды,
озал гоюн ызында болмадык оглан болмалысы, эдилмелиси
шейледир дийип кабул этди. Эмма чопаның йүзүниң чытавуныны
гӛрүп, нәмедир бир ӛзүне дүшнүксиз задың боляндыгыны дуйды.
Догры, Гайып не гӛзел буйралыҗа гузуҗыклары гузы сойянларың
хамана мекгеҗӛвениң голчурыны артан ялы эдип, дамагыны
чалага-да хамыны сыпырышларыны гӛренде агысы тутярды. Эмма
нәтсин! Дүнйәни ясан Гайып дәл ахыры. Дүнйәниң ишине дүнйәни
ясан җогап берер. Болмалысы шейледир! Йӛне Горды чопаның
кейпсизлиги Гайыбыңам кейпини гачырды.
Гиҗара бир ерлерден ит сеңкилдәп гелди. Онуң эринлериниң
тӛвереги ганды. Горды чопан итини сынлап:
- Аждар-а иш битирип гелипдир, ханы муны бир яллаң - дийди.
Кечетелпек чукура атылып дуран җыррыклара тарап йӛнелди.
Онянча чолугың этҗек болян ишини аңан Мӛвлам бай:
- Хайт, бейтме, хакыны бер. Бай малыны бахыл гысганар этҗек
болярмың - дийип кәйинди. Шондан соң Кечетелпек Гайыба этмели
8
ишини эли билен дүшүндирип, сүрә тарап йӛнелди. Гайып ылгап
яшык демри (гысга саплыҗа юка ясы демир) ода салды. Гүйчли
отда дессине гызаран демри алып барды. Кечетелпек гойны тутуп
дурды, Горды чопан гуйругы элек ялы гысыр гойнуң гуйругындан
салды пычагы. Гайып йүзүни нәдип кесе сованыны билмән галды.
Гайып яңадан серетди. Чопан эййәм яшыгы басып гойнуң
гуйругыны даглап дурды.Не дамҗа ган дамды, не гоюн дуйды.
Диңе Аждар хезил этди. Гуйрук гапды. Горды чопан:
- Гоюн җанавар «гуйругым итиңки, гурда бермесе боляр»
диермиш - дийди. Ана, шол гүн хем Гайыбыңкы чүвди. Ол эшекли
сув гетирйәркә әпет кӛмелек тапды. Язың бу махаллары бу ерлерде
кӛмелек кӛп боляр, йӛне муң ялы кӛмелеги энтек хич ким тапмадык
болса герек. Эдил гаплаңың гапан гуйругы ялы-да… Ол гелшине
эшегиң сувуны дүшүрмән ылгады Ягшылыгың янына. Ягшылык,
бай, бегенд-ов. Гайып онуң бегенени үчин бегенди. Кечетелпек
оларың болуп дуршуны гӛрүп дессине эшегиң челеклерини
дүшүрмесе, байың гахарланаймагының әхтималдыгыны билип,
челеклери гӛтерип дүшүрди. Гайыбың болса Ягшылыгың гӛзлерине
бендиван болуп дуршы дуршуды. Энтек сӛйги диен задың
нәмедигини билмесе-де оглан мунча мәхелләниң ӛңүнде, гараз, бир
гыза бейле чиңерилип середип дурмалы дәлдигини магат билйәрди.
Йӛне гӛзлерини гызың гӛзлеринден айрып гидип биленокды.
Агшам эркеклер бир одуң башында, аяллар бир одуң башында,
яш оглан-гызлар хем бир одуң башында отурардылар. Гызлар ләле
какарды, соңундан огланлар гӛреше чыкарды. Гызларам эгеле
болуп, олара томаша эдердилер. Илкинҗи оглан орта чыкан бадына
Ягшылык Гайыбың гӛзлерине серетди. Гайып шол бада балагыны
инҗигине ченли чызгап, атылып орта чыкды. Обадан гайтманка
чепикси, ярым гӛвүн огланың орта чыканыны гӛрүп ӛзүне гӛвни
етйән оглан гӛреш тутмады. Ерине чепикси бир огланы орта
чагырды. Ӛзүне гӛвни етмезчилик эдилйәндигини дуян Гайып лал
барып шатыр-шутур гӛвни етмезчилик эден огланың билинден
япышды, оңа-да тутмага абай берди. Асыл йӛне гӛрдүмем этмеди.
Улумсы оглан бир биллешенини билйәр, бирем ерде ятаныны. Үч
гезек йыкылансоң улумсы оглан аглайҗак-аглайҗак болуп ортадан
чыкды. Гайыбың янына икинҗиси гелди, ол хем йыкылды. Асыл
ядадымам ѐк, бир четинден йӛне йыкып баряр. Дӛрдүнҗи гезек
ӛзүне хас гӛвни етйән бир оглан чыкды, онуң яшы хем месе-мәлим
улуды. Икиси биллешди. Эдил шол пурсат Гайып башыны
9
галдырды вели, шол мәхрем, шол пыяла гӛзлере дүшди. Ол гӛреши
унутды. Бир салымдан хем гүрпүлдәп ере языланыны билип галды.
Гайып лал асмандан гӛзлерини айрып билмән кән ятды, ери инди
ол Ягшылыгың гӛзлерине нәдип серетсин! Ол еринден тарса галып
эййәм гушагыны чӛзмәге етишен яңкы огланы орта чекди, ол элини
салгап гӛреш тутмакдан боюн гачырды. Горкмакдан дәл,
әсгермезликден. Гайып нәдерини билмән гахарына бир эли билен
чигнинден, бир эли билен хем инҗигинден тутуп огланы ѐкары
гӛтерди, ортарада айланды, оны зыңмага ер пейледи, шонда гырада
дуранлар одуң ышыгына Гайыбың гӛзлериниң яшарандыгыны
гӛрдүлер. Гайып лал яңкы огланы алшы ялы ере гойды-да, бар
гүйҗүни эдип гараңкылыга ылгап гитди… Хәли биринҗи огланы
йыканда «Гайыб-а Хыдыр ата душупдыр» дийшен огланлар «Гайып
демиреле душупдыр, дәли-хов ол» дийшип ызындан гарап
галдылар.
Шолдурда-шолдур Гайып Ягшылыкдан гача гезди, пете-пет
душаянларында хем онуң гӛзлерине серетмеди.
Язлаг тамам болды. Язлагчылар ѐл шайыны тутуп йӛрдүлер.
Олар бу гүн ир билен уграмалыды. Ине, шонда Ягшылык оны
пейләп ахыры пете-пет габат гетирди. Гайып бойнуны бурды, эмма
гыз эмай билен онуң алкымындан тутуп, ӛзүне серетдирди. Гайып
улудан алан демини чалаҗа гойберип, гызың пыяла ялы овадан
гӛзлерине серетди. Гӛрсе, шол овадан гӛзлере яш чайылыпдыр,
юкаҗык дуры гӛзяшларың аңырсында овадан гӛзлер балкылдап
дур. Гызың нәзиҗек додаклары кемиш-кемиш эдип бир затлар
диййәрди…
Гайыбың гӛзүниң ӛңүнден гызыл гүлли алавлап дуран
чигиллемли байырларам, кӛрпе
гузулы агыр сүрем, гайдагаймалашык болуп йӛрен язлагчыларам йитип гитди. Кечетелпек
Гайыбы чагырмадык болса, олар бирек-бирегиң назарларына бенди
болуп дурҗакдылар. Кечетелпек нирден гелди дийсене шу арада?
Гайып ичинден кәйинип бейлесине середен махалы, Ягшылык
икисине габак астындан середип дуран Мӛвлам байы гӛрди-де,
аягының әдилен тарапына бимаксат йӛрәп уграды. Бирденем,
ӛзүниң язлагчыларың арасындан чыкып баряндыгыны дуюп, ӛзүни
эле алҗак болды, нәме эдип нәме гоянда илиң гӛзүнден сыпып
болҗакдыгы хакда ойланды. Гайыбың гӛвнүне болмаса хәзир оңа
диңе Мӛвлам бай дәл, тутуш язлагчылар середип дуран ялы,
еңсесинден дикилйән назарлардан басылды, барыбир чыкалга
10
тапып билмән Кечетелпегиң янына йӛнелди. Гелшине дүйә йүк
уруп дуран Кечетелпегиң ишине кӛмеклешен болуп, йүки
дүшүрмәге башлады. Кечетелпек эли билен оңа бир затлар дийдиде, эдил шу махал Гайыба ил гӛзүнден четрәк ерде иш
буюрмалыдыгыны дуйды хем шол иши буюрды. Гайып ок болуп
дүйпгоша бакан эңди…
Ол таягыны асмана оклап гидип баршына оны гапярды, ене
оклап ылгап баршына гапярды. Парч болуп ятан отларың үстүнден
ашыр атып, ашыр атып далҗыкды. Гӛк отуң ичинде серлип ятды,
мавы асмана бакды. Асманың хер еринде бир гоюн сүрүси ялы ак
булут эда билен йүзүп барярды. Ол мавы асманың шейле
чуңлугына, Ягшылыгың гӛзлери ялы чуңлугына, асла оңа назарың
етмейәндигине хайранлар галды. Бирденем асманда Ягшылыгың
назар етмейән балкылдап дуран гӛзлери пейда болды. Ол гӛзлер
эмай билен гырпылып, гырпылып пышырдаян ялыды. Кирпиклери
санҗылып дуран назарлар, не ширин сиз! Бир селлемден, асмандан
йүзүп барян булудың гойры кӛлегеси онуң үстүнден гелди-де,
пыяла гӛзлери гара шалына долап гитди. Гайып гӛзлерини юмса-да
шол гӛзлер гӛрүнйәр, ӛзем нәзиҗек бир сес эшидйәр, хакыт
эшидйәр, Гайып лал эйлесине-бейлесине ялтаклады: оңа нәме
болды, ол шинди сызмадык, дуймадык бир дуйгусыны башдан
гечирйәр. Нәмекә ол? Гайып гулакларыны чокалады, тӛверегине
ялтаклады. Эл билен сыпалап ясалан ялы овадан байырлардан
ашырым атып гелйән ел хем, хова хем, чигиллемли яйлалар хем,
асла бүтин дүнйә сүйҗүди. Гайып лал тамшанды. Онуң гӛвнүне бир
иңкис гитди… Ол гызыл кӛз болуп эдил гапдалҗыгында алавлап
дуран мелевшәни ѐлага-да ийип гӛрҗек болды, эмма дӛзмеди, шол
махалам гапдалындан бимеҗал сүйшүп барян от йыланыны гӛрди.
Мес-меле йылан: ол оны эмай билен элине алып бойнуна чолады.
Яңадан элине алып, оңа «ӛз дилинде» бир затлар гүррүң берди. Соң
ене бойнуна орап, ѐлуна рована болды, пыяла гӛзлер болса онуң
алнындан гӛзетим ялы голайласаң сүйшүп барярды. Ол пыяла
гӛзлере тарап барярды. Ол гушлук гидишинден иңрик гараланда
гайдып гелди. Язлагчылар гидипди, гоюнлар ятырды. Аждар билен
ганҗык шӛвүр чекйәрди. Кечетелпек билен Горды чопан оңа нирә
гитдиңем, нәме ишледиңем диймеди. Гӛйә хич зат болмадык ялы,
чай ичип нахар эдиндилер.
11
Ине, бу гүн болса шол гудратлы гызың какасы Мӛвлам бай
сүрә гелйәр ахыры. Мӛвлам бай! Бай, Гайып бу гүн хызмат эдерә!...
Мӛвлам бай Сайыл байың кӛрпе оглуды. Сайыл бай шинди
әлемден ӛтменкә ӛз патасыны алды: довар бары сойлуп мәрекә
нахар берилди,, үчи, едиси, кыркы эдилди. Йӛне ӛзи ягың ысы
барардан алысда болмалы экен, шол себәплем оны кеҗебеләп гелин
гетирен ялы бир гүн ӛңүнден Горды чопаның гошуна гетирдилер,
пахыр кеҗебә-де зордан ярапдыр. Асылзада бай ӛзи дирикә ашынысувуны бердирди. Аял-эбтатлар сес этди, доган-гарындашлары
аглады, ол махал Гайып яшаҗык огланды, ол кимдир бириниң
ӛленини гүман эдип какасындан сорады, какасам оңа Сайыл бай
ӛлди дийди-де, онуң ӛлүшиниң йӛне бир дессурдыгыны айдып
бермеди. Кырк гүнден соң Сайыл бай гелди вели, тас Гайыбың
зәхреси ярылыпды. Гайып ӛлиниң дирилип гелшини илкинҗи гезек
гӛрйәрди. Ол Сайыл байың дирелип гелмегиниң себәбини сорамагы
бирхили гӛрди, хич кимем оңа бу кӛне дессуры дүшүндирмеди,
йӛне ол ичинден «бай адам-а ӛлүмем ѐк борлы» дийип ойланды.
Шондан бәри хем каксының я эҗесиниң бирден-бири яңадан
гайдып гелер диен бир инчеҗик тама онуң калбында яшаярды.
«Диңе бай адамлар дәл, говы адамларам дирилип гелип билер-ә…»
Ӛз ашыны-сувуны берип, ӛз гӛвнүне җай эден Сайыл бай ики
оглуны янына чагырып: «Огулларым хайсың ерсаты байлыгымы
алҗак, хайсың ерүсти байлыгымы - икиси тылла терезиде чексеңиз
хем дес-деңдир» дийипди. Улы оглы сӛвдагәр болансоң Сайыл
байың алтын-күмүшине, пулуна хырыдар болды. Мӛвлам бай
болса онуң довар, йылкы, дүе, сыгыр сүрүлерине эе болды. Дӛвран
бай ӛңки эдәхеди билен кервен гуруп Кәбил, Машат, Бухара,
Тәхран, Хиндистан диймән сӛвда эдйәрди. Обаның мен диен
йигидинден он алтысы барды. «Башыңда тәҗиң болмаса, обаңда
тәҗириң болсун» дийилйәни чын экен. Хиндиниң гүл ыслы чайыны
Даштам обасы ичди, Машадың мавудыны даштамлылар гейди,
Кәбилиң хурмасыны даштамлылар ийди…
Мӛвлам бай агаҗетден узын адамды, чекгесинде пешехордасы
барды, асыл Пенди этрапларында пешехордасыз адам душмаз,
булар оны таңры тарапын ӛз тагмалары хасаплаярдылар. Мӛвлам
бай айда бир гезек хер бир сүрүсине барып гайдярды, яз айлары-ха
тутуш айлап чопан гошда болян махалларам барды…
12
- Кечетелпек сакар токлыны сой, гойны мен алып чыкарын, сен
Гайыба кӛмеклеш, ол яш огландыр, эйт-бейт дийип дурмалыдыр.
Аждар мениң билен гидер. Бир салым гоюнлары айлап гелейин.
Горды чопан гойны ӛрә сүрди. Саман дызыңданам гечйәрди,
шол себәплем бирки сагата айлансаң җанаварлар дүйпгоша тарап
йүзүни ӛврүберйәр… Кечетелпеге эмел етди. Таңры оны шейле бир
гӛдек эдип ярадыпдыр вели, гойнуң ызына дагы салар ялы дәлди.
Газы газдырып йӛрмели йигитди. Аңңал бурунды, гӛзлерем гӛкди,
дилем дийсең пайыш. Ол сӛгмек үчинем сӛгмезди-де, йӛне сӛгер
гойбәрди, билйән сӛзлериниң галабасы сӛгүнчди…
- Гайып хан, яңкы чопан атаңың айып гиденини эшитдиңми? -Бай, эчил-дә… Хол, токлыны сой диййәр. -- Ол гүлди. -- Бир
токлың би адамлара нәм боляр? Аңрың хабар тапманка бәри
гутаряр. Сен шол токлыны сой, менем шол гысыр галан гойны
сояйын. Ӛзем кӛпей оглы, ыза галайсаң, эшитдим-эшитмедим
дийме, газаның голайына гетирмен!
Гайып лала дүшүндириш грек дәлди, хемише-де бай геленде
шейдилйәндигини ол билйәрди. Дессине бир токлы билен бир гоюн
союлды, гойнуң этинден ишлекли эдип, горсава гӛмәймели эдип
гойдулар, токлының этини болса газана гапгарып ода галладылар.
Икисиниң багрыны, бӛврегини сыха дүзүп ийдилер. Онянча бай
хем гелип етди. Олар байың ӛңүнде чай гоюп, келлебашаяк билен
болдулар, эмма келлебашаягы Кчетелпегиң ӛзи арассаламалы
болды. Бай донуны ясгынҗак алып чай ичип отуршына Гайып лала
нышана дикдирип, энтек ягы хем говы сүпүрилмедик түпеңи билен
нышана атды. Гӛрле муны, түпең гӛчен бадына бәш-он әдим
алныңдакы самана от дүшди.
- Хә, иңлис түпеңи бизиң сәхра от берәйҗек экен. Гой гоша
ченли янсын, мен энтек нышана атҗак. Соң сӛндирис.
Кечетелпек кӛне кечесини алып, тә от җыназа ериче мейданы
якянча гарашып, соң оны ӛчүрди. Соң Мӛвлам бай атаны билен хич
яна от дүшмеди. Йӛне чопан таягына гейдирип, Гайып лалың әдими
билен ики йүз әдимде дикилен гоюн келлесини хер окдан соң ол
тәзелемели болды. Гайып лал тә иңрик гаралянча авчың тазысы ялы
ики гапдала ыглады. Кечетелпек болса «Байың гызыны алҗак