Genje barýan ýol - 1

Огузхан адындакы «Түркменфильм» бирлешиги
Амыдеряның үстүнден демир ѐл
хем улаг көпрүлерини
гурамагымыз Көйтендагың дүрли-дүрли байлыкларыны алмага ѐл
ачды. Көйтендаг юрдумызың гөзел дагы болуп, ондакы тебигы
байлыклар этрабың, велаятың дәл, тутуш юрдумызың ыкдысады
кувватыны галкындырар, мунда гурян заводлар топлумымыз
болса мүңлерче адамы иш билен үпҗүн эдер!
Түркменистаның Президенти
Гурбангулы Бердимухаммедов
Н.Реҗебов
Генҗе барян ёл
чепер фильмиң эдеби эсасы
Ашгабат - 2010 й.
1
Нобатгулы Реҗебов
Генҗе барян ёл
(киноссенарий)
Хол ашакда Кӛйтендагың ҥмҥр-думанлы геришлери, ховалалы
учут гаялары, дерелери ӛзҥне бендиван эдйәр. Җҥлге-җҥлге, җылгаҗылга, зав-зав даглар! Дагларың дерелерине чӛкен яшыл булут ялы
арчалар, керкавлар, чынарлар хеллевлешйәр. Овадан токайлы
җҥлгелериң ичи билен айланып, ӛврҥлип кҥмҥш чешме акып ятыр.
Җҥлгелердәки гарры чынарлар яшыл тҥвелей болуп гӛрҥнйәр.
Гаралып ятан даг геришлеринден гечен ериңде юрдуң иң бир
улы гурлушык мейданы башлаяр. Аңырсы-бәрси ѐк мейданда
тутумлы гурлушык гидйәр. Машынлар, тракторлар, экскаваторлар,
шинди юртда гӛрҥлмедик дҥрли техникалар ибиртде-зибирт. Бу
ерде гелҗекде калий дӛкҥнини ӛндҥрҗек заводлар топлумы
гуруляр.
«АРКАДАГЫМ БАР»
айдымы яңланып, титрлер язылып башлаяр.
Кӛйтеним, алныңдан ак Гҥн догупдыр,
Аҗап эйямың бар,
Аҗап чагың бар!
Ыкбалың гӛтерлип, багтың чҥвҥпдир,
Сениң багтың ачан Аркадагың бар,
Сӛениң, сынаның, сарпаланың бар!
Дагың-дашың-алтын, кҥмҥш, гӛвхердир,
Чешме-чайың җана абыкӛвсердир.
Хер дагың, хер дерәң бирхил ӛвсейдир.
Дагларың дей ак алтындан дагың бар,
Сени аршу-кҥрсден ялкаяның бар!
Дӛмҥп баряр заводларың топлумы,
Десгаларың хайран эдйәр аклымы.
Сердарың бакдыгы – БАГТЫҢ бакдыгы!
Юрдума ховандар,
2
Халка ярым бар,
Пәхим-парасатлы Аркадагым бар!
Дагларың шасы сен, аршың паясы,
Саңа дҥшмҥш Хумаюның саясы.
Багтыярдыр кҥлли тҥркмен раяты,
Учмахдан зыяда җҥлге-завың бар,
Юрдумың буйсанҗы Аркадагым бар!
Овадан даг җҥлгеси билен ҥсти ачык иномарка зырмылып
баряр. Ызкы салонда отуран гӛрмегей гызлар овадан даг
геришлерини, дерелери сынлап, гӛзеллиге бендиван боляр.
Гызларың бири журналист, газетден – Кейик Аннаева, икинҗиси
художник Мелике Гарлыкова. Мелике:
-- Эй-хо, би дагларың хер герши бир реңкде-ле!
-- Себәби бу даглар йӛне-мӛне даг дәл, хер бири дҥрли-дҥрли
магданларың кәни, хер бири байлыгың горханасы! Гӛроглы бег:
Даглар миреввет кәнидир,
Эренлериң меканыдыр.
диймейәрми – Кейик сӛзҥне дынгы берди. Сҥрҥҗи йигит:
-- Гызлар, мен сизи Кӛйтениң учмах җҥлгелерине, бехишт
ерлерине айлайын! Бу даглар бизиң даглар! Бу дерелер бизиң
дерелер! Бу дагларда алтын, кҥмҥш, мис ялы магданлардан башлап,
Менделеевиң
таблицасына
гирдирен,
гирдирмедик
әхли
байлыклары бар! Бу даглар бизиң даглар! – дийип, буйсанҗаң
гепледи.
Кейиге сҥрҥҗиниң җҥмлеси ярады. Ол:
-- Бу даглар бизиң даглар! Кӛйтеним даглар шахыдыр,
гӛренлең гӛвҥн кӛхҥдир, кҥлли тҥркмениң рухудыр, сизе гурбан
җаным даглар! – дийип, шыгыр айтды.
-- Гӛзеллер, мен сизи даглара айлаяйын. Сиз Хыдыра
душдуңыз! Мениң адым Хыдыр!
-- Саг болуң, мен шу ерли…
-- Онда овадан җораңызы айлайын…
-- Җорамы ӛзҥм айларын!
-- Пайтагтдан гелйән гызлар Айдан гелен ялы хамана!
Хыдырхан, сен говусы арабаң билен бол!... – дийип, Хыдыр кине
эден боляр.
3
* * *
Томсуң башы! Амыдеря гызыл дәли болуп долуп-дашып акып
ятыр. Җейхун дәли деря гызыл ләбик болуп, агдарылып,
дҥңдерилип, товланып, бҥкдҥрилип калбыңы хейҗана саляр.
Кенарың голайында тутларың ашагында гҥнортан чайына
чыкан кәрендечилер деря середйәрлер. Бириниң элинде дҥрбем
бар!
Тайлак, Бегхан, Салых, Деря мурт дагы эйменч деряны
гулачлап йҥзҥп барярлар. Тайлак ӛңде, Деря мурт икинҗи, Салых
ҥчҥнҗи, Бегхан болса ханха таяк атым ызда.
Дҥрбҥли:
-- Тайлак эййәм о кенара етип баряр…
Яшулы адам:
-- Акмаклар, Тайлак билен җедел эдйәрлер-ә! Тайлагы ода
яксаң, кҥлҥнден атылып Мелгун чыкяр!
Говачалыгың гырасындакы ѐлдан башлыгың машыны гелйәр.
Тайлак бу махал аңыр кенара чыкыпдыр, сувуны саркдырып
ѐлдашларына сын эдйәр. Деря мурт билен Салых кенара
баранында:
-- Берекелла! Мен гитдим, сиз болса кӛпрҥден айланып
барыбериң – дийип, олары гижжеләп сува уруп ызына гайдяр.
Ханха алысда Атамырат-Керкичи демир ѐл кӛпрҥси гӛрҥнйәр.
Онуң ҥстҥнден ала тҥссесини зогдурып отлы гечип баряр.
Амыдеряның ичи билен гара тҥссесини буругсадып, барҗалар,
гәмилер ики яна йҥк дашаяр.
Кәрендечилериң чайлап отуран ерине башлыгың машыны
гелипдир. Ызына йҥзҥп гелен Тайлак, Деря, Салых, Бегхан дагы
гейим-геҗимини гейип дурлар. Башлык ики-яна йӛрәп кәйинйәр.
-- Сизе гарк болуп Аралдан чыкҗак акмак диерлер!
Сачыңыздан ак гирсе-де аң гирмәндир! Бейле тӛвекгеллигиң нәмә
гереги бар?!
Тайлак есер йылгыряр:
-- Әл-айт башлык, гарк болубермелими?... Җейхуның
кенарында яшап, ондан йҥзҥп гечип билмедикден эркек бормай!
Деря мурт:
-- Башлык, Җейхуның гызыл дәли җошян чаглары атабабаларымыз хем йҥзҥп гечер экен.
Башлык:
4
-- Тайлак икиңизе нәме этсеңиз-де боляр, сиз бир ӛз аҗалына
ӛлмеҗек пеләкетлер!
Тайлак ене есер йылгыряр:
-- Башлык, дәли Җейхун деря тҥркмениң рухы! Мен
аялларының янында йҥзлерини саллашып йӛрен ѐлдашларымың
гурсагына Амыдеряның гӛчгҥнли рухуны салҗак болдум!
Кәрендечилер гҥлҥшйәр.
* * *
Дагларың этегинден башлап гиден гӛзетиме ченли мейдан
дҥрли техникаларың сесинден гҥңләп дур. Гурлушыгың герими,
депгини, ритми, аклыңы хайран эдйәр. Башы каскалы ишлешип
йӛрен адамларың, мәхнет техникаларың арасы билен Кейик билен
Мелике тӛвереги сынлап баряр.
Шахтаның ичинден чыкян әпет транспортер ашакда дуран
МАЗ-ың новасына ковшундакы гумы гуюп, ене айланып шахта
гидйәр. Транспортер айланяр, машын ызына машын гумдан доляр.
Овадан кашаң вагон җай. Заводлар топлумының метбугат
боюнча векили гызлар билен танышяр. Кейик:
-- Перман Аллалыевич, мен Кейик Аннаева, языҗы, «Несил»
газетинден. Җорам Мелике Гарлыкова, художник, яңыҗа
чеперчилик академиясыны гутарды. Икимизиңем аңрымыз
Кӛйтендаглы. Мен зәхмет ругсадымда шу ерде болуп, сизиң гуруп
йӛрен заводыңыз барада роман язмакчы.
-- Биринҗи гезек шейле яш языҗыны гӛрйән – дийип, векил
гызы сынлады.
-- Мелике болса сурат чекмекчи. Биз сизе алада болмарыс,
Магданлыда доган-гарындашымыз кән.
-- Гаты говы-да гызлар. Ийип ичип отурың – дийип, векил
гызлара гҥррҥң берип башлаяр. Столуң башында отуран гызларың
ӛңҥнде дҥрли сувлар, шербетлер. Огулкейик векилиң айдян
затларыны язып етишйәр. Мелике болса депдере меңзеш ватман
кагыздан блокнотына сурат чекип гҥйменйәр. Векил гҥррҥң берйәр.
Мелике векили сынлап:
-- Перман Аллалыевич, сизиң бу заводыңыз хер йыл миллион
тонна калий дӛкҥнини, Тҥркменабадың суперфосват заводы хер
йыл ярым миллион тонна азоды, Марының азот заводы хер йыл
ярым миллион тонна азоды, Теҗениң заводы хер йыл бир миллион
5
тонна карбамид ӛндҥрсе, мунча дӛкҥп Тҥркменистана чакдан аша
кӛп дәлми? – дийип йылгыряр.
Векил йылгырыша йылгырыш билен җогап берйәр.
-- Нәме дийип диңе Тҥркменистана? Тҥркменистаның
ӛндҥрйән әхли ӛнҥмлери дҥнйәниң әхли ыклымларындакы
юртларда арзылы, гечгел харытлар. Икинҗиден гелеҗек оба
хоҗалыгыныңкы, малдарчылыгыңкы. Тҥркменистаның экин
ерлери, ӛрҥлери болса чәксиз. Хәзир ики миллион гектар ер
экилйән болса, якын гелеҗекде он-онбәш миллион гектар ер
экилер, хәзир юрдумызда йигрими-отуз миллион мал бакылян
болса якын гелеҗекде, йҥз, ики йҥз миллион мал бакылар!
Гӛрйәңизми, ӛңденгӛрҥҗи Президентимиз шу гҥн рӛвшен
гелеҗегимизиң гамыны иййәр!
Векил гҥррҥң берйәр, Кейик язяр…
Дашарда техникалар гҥвләп ишлейәр.
Ёкарда делтапланлар учуп йӛрлер.
-- Йӛрҥң, инди мен сизе заводымызың гурлушыгыны
гӛркезейин…
Мелике альбомындан бир кагызы гопарып:
-- Менден сизе ядыгәрлик – дийип, овадан йылгыряр.
Векил ӛз суратыны сынлап хайранлар галяр. Сурат экранда
гӛркезилйәр, дийсең кәмил сурат. Векил:
-- Аперин, сизиң зехиниңизе! – дийип, башыны яйкаяр.
Мелике:
-- Перман Аллалыевич, мен иш сапарымың довамында сизиң
заводыңызда
зәхмет
чекйән
зәхмет
гахрыманларының
бирнәчесиниң суратыны чекмекчи. Кәбирини яглы реңк билен.
-- Җигимҗан, бизде нәме кән, зәхмет гахрыманы кән!
* * *
Гурплы Шатут обасының сыргын кӛчеси. Мирап Гапур,
Салых Сапалы, Бегхан, Тайлак, Деря мурт дагы сетеран гоңшы
отыр.
Мирап Гапурың чагасы кӛп, иң улы оглы Сырач Гапур
айдымчы. Мирабың чагаларының әхлиси саз чаляр, кӛпҥси айдым
айдяр. Ӛйде эҗесиниң-какасының ѐкдугындан пейдаланан кӛрпе
чагалар хокга гурярлар. Дашарда җайың диварына дегрилип гойлан
кӛне креслоның ҥстҥне чиширилен узын-узын шарлары
6
янашдырып гоян чагаҗык оларың ҥстҥнден ӛртҥнҗесини япяр.
Кӛрпеҗе Гапурлар ӛйдәки мис, галайы легенлери, керсенлери,
бедрелери, гап-гачлары дҥңдерип гоюп, ҥстҥне арпа сепип,
ятакдакы йигрими-отуз товугы ийме ковярлар. Ийме ӛврендекли
товуклар дҥңдерилги легенлериң ҥстҥндәки иймлери чоканда гапгачлардан дҥрли-дҥрли оваз чыкяр. Анха, кӛрпе гапурлар саз
гуралларыны алып, товукларың ийм чокандакы сесине, ритмине
гошуп саз чалярлар. Гапурлар ӛз тапан хокгасына гҥлҥшйәрлер.
Олар билен янашык ховлуда далбарың астындакы тапчаның
ҥстҥнде юкаҗык ӛртҥнҗе япынып ятан Махым гапурларың
уклатмаҗагыны билип, дик отуряр. Ол гапдалдакы букҗадан
дҥрли-дҥрли дерманлардан чыкарып, әхлисини бир янавуч эдип,
термосың чайы билен ичип гойберйәр. Гапурлара нәгиле назар
айлап, ики гулагының йӛрите дыкысыны дыкып, яңадан ятяр.
Гапурлар саз чаляр. Махым Салых Сапалының аялы.
Тайлак тилки гоңшусы Бегханың «Беларусь» кысымлы
тракторыны беҗеришйәр. Тайлак дегишген, бәлчик, оюнчы,
хокгачы адам. Ол Махымың укусына зепер бермек ҥчин болсаболмаса кәте чекиҗи билен сандалы уряр.
Кашаң җайдан безенип-бесленип Шасолтан чыкяр. Бегхан:
-- Хов кейваны, безенип-бесленип нирәк уградың?
-- Гуллы байың Хытайда окап йӛрен оглы гелипдир, мен бир
гӛзайдыңлап гелейин.
-- Бизе нахар шоры ким берсин?
Шасолтан кҥртдҥрди, ики голуны быкынына урды, ол
тутлушыга тайярды. Тайлак ювашҗа:
-- Бегхан, маңа аркайынланыба хелейиңе гыгырма. Хәзир мен
гидерин, ховлыда хелейиң билен ене еке галҗак сенсиң – дийип
гижжеледи, дашынданам – Шасолтан, аркайын гидибер!
Шасолтан:
-- Мен тозаным ятманка гелерин. Сиз гараягыңызы ювянчаңыз
мен палавам эдип етишерин – дийип, Шасолтан гитди. Тайлак
ичякгынч:
-- Бегим, биринҗи гезек дәл ахыры. Сизиңкиде ишләрис,
бизиңкиде иерис, соң ене сизиңкә гелип ишләрис – дийип,
йылгырды.
Мирап Гапурың ховлусы ала шовхун. Мирап билен аялы
ишден ядап гелип, ховла гирйәр, товуклар ийм чокяр, кӛрпе
гапурлар саз чаляр. Мирабың аялы Гҥлсҥн:
7
-- Мен саңа бәш чага боля дийдим. «Гахрыман болянчаң
гидибер» диен болуп. Гӛр-ха, чагамы буларың! Булар бир әҗитмәҗитлер ахыры – дийип ол ерде ятан чыбыгы алып чагаларына
гыгырды. – Товуклары чҥңкҥнден айырҗак боляңызмы, беззатлар!
Дергазап эҗесини гӛрен кӛрпе гапурлар гураллы-гуралыны
алып Махымларың
ховлусына тарап бердилер пайырдыны.
Пилини диварың янында ятырып гоян Мирап кӛне креслосының
ҥстҥне чӛкди. Ӛртҥнҗәниң астындакы узын шарлар еке-екеден
ярылып башлады, мҥҗеси кичи Мирап лоңкулдап дҥрли-дҥрли
овазлар чыкарып уграды. Ол гарагол чагаларына белет болансоң
лах-лах гҥлҥп:
-- Пахай кӛпей огуллары! Бар ядавлыгым эл билен сырылып
айырлан ялы болайды!...
* * *
Гурлушык мейданларына айланып, әхли тутумлары гӛркезен,
гҥррҥң берен векил олары ерасты шахтаның янына алып баряр.
Векил:
-- Ынха, ериң астындакы магданлар шу шахта аркалы ериң
ҥстҥне чыкарылар. Шулар ялы шахтаныңам бирнәчеси бар.
Гызлар әпет дӛрт бурч газылып, кенарлары бетонланан
шахталары сынлаяр. Шахтада ики лифт ишлейәр. Биринде
ишгәрлер ашак ѐкарык гатнаса, бейлекисинден әпет-әпет гум
алыҗы ковушлы кувватлы транспорт ер шаханың гумуны ериң
ҥстҥне чыкарыляр. Ёкарданам семент, ювлан чагыл ашак дашаляр.
Векил гызлара гҥррҥң берип дуршуна олара лифте мҥнмеги
теклип эдйәр. Гызлар, векил лифте мҥнйәр.
Векил:
-- Гызлар, калий дӛкҥниниң дҥнйә базарында нырхының
нәчедигини билйәңизми?
-- Билйәс - дийип, Кейик дилленди.
-- Билйән болсаңыз дҥнйә базарында калий мыдама арзылы
гымматыны бир сыдыргын саклаян, гечгел харыт. Гыммат харыт.
Ынха, бизиң мҥнен лифтимиз дҥнйәниң бизиң багтымыз ҥчин
букуп гоян генҗи-хазынасына баряр. -- Ол лифтиң дҥвмесини
басып -- Ынха, биз тҥркмен топрагының гурсагындакы генҗине
баряс. Анха, ол шахтадан болса ене йыл ярымдан байлык-берекет
дерясы акар, доллар дерясы акар! Анха, хорматлы Президентимиз
8
бу аҗайып заводлар топлумыны гурмак билен тҥркмен халкыны
тәзе бир рысгал-дӛвлет дерясына эе этди.
Лифт ашаклыгына гидип отыр, лифтиң таблосында онуң
гидйән чуңлугыны гӛркезиҗи энҗам бар. Йҥз, ики йҥз, ҥч йҥз, дӛрт
йҥз метр чуңлуга аралашан лифтдәки Меликәниң маңлайы
чыгҗарды.
Олар еди йҥз метирлиге бардылар. Ол ерде иш гызгалаңлы
гидйәрди: чукур газян агрегат ериң астына ѐл салып баряр.
Газылып, йылманан шахтаны болса бирнәче киши апаловкалап,
ѐкардан гелйән сементи гуйяр, лифт хем транспортер гиҗе-гҥндиз
ашак ѐкарык гатнаяр.
Векил ишгәрлер билен еке-екеден танышдыряр. Ахыры ол:
-- Ынха, бизиң шахта газыҗы бригадамызың бригадири,
зәхмет гахрыманы, буйсанҗымыз Җейхун Сапалыев. Ядаманыялтанманы билмейән, ише эзбер, ҥшҥкли йигит. Ынха сизе роман
язмага мынасып гахрыман. Җигим Мелике кимдир бириниң
суратыны яглы реңк билен чексеңиз, хӛкман Җейхуның суратыны
чекиң! Җейхун, сенем таныш бол, Кейик Аннаева, журналист
«Несил» газетинден. Мелике Гарлыкова – художник!
Җейхун эдеп билен саламлашяр. Гызлар Җейхуны, Җейхун
гызлары сынлаяр.
Җейхун овадан йылгырып:
-- Ене йҥз метрден тебигатың миллиард йыл бәри букуп йӛрен
хазыналар горханасына, магдан кәнине барярыс!
Кейик овадан йылгырып:
-- Тебигатың гудратына хайран галмалы. Ол әхли байлыгыны
ериң еди гат астында букяр, адамыңам акыл-пайхасыны еди гат
бейниниң чуңлугында букяр…
* * *
Гҥн дик депә чыкыпды. Гҥнорта чайына гелен Салых Сапалы
иномаркасыны ховлыдакы әпет тут агаҗының кӛлегесинде гоюп,
тапчаның янына гелйәр. Яшы кыркдан ӛтенем болса ак палчыкдан
ясалан ялы ак мапрач овадан, мәхрем аялыны бендиван сынлаяр.
Махым уклап ятыр.
-- Махым! Махым!
Гулагыны дыкып ятан Махымың пиңине-де дәл. Салых гаты,
хас гаты гыгырып гӛрди, йӛне Махымдан сес ѐк. Салых хас гаты
9
гыгырды, бирденем алҗырап «Махымҗан!» дийип,
аялыны
силкеледи. Укуда ятан Махым горкусына сычрап галды.
Гарашылмадык вакадан горкан Салыхам гӛзлерини хӛвлендирип:
-- Җанымда җан галмады ӛленсиң ӛйдҥп – дийди.
Овадан Махым нәз-керешме билен:
-- Аялым овадан, аялым нәзенин дийип гҥндизиң гҥни товсуп
дурмак бормы бисырат! – дийди.
Салых бир затлар диййәр, гулагы дыкылгы Махым эшденок.
Махым гҥлйәр:
-- Вай, горкыңа лал болайдыңмы?
Салых гҥрлейәр, Махым эшиденок. Махым кәсәни-кәсә уруп,
элеврейәр:
-- Вай, мен кер болайыпдырын! Артып бир кемим керликдидә!
Салых:
-- Лал болан болсаң болмаямы?
Махым гӛзлерини петредип кӛп дуряр, бирденем җакҗак гҥлҥп
башлаяр:
-- Вай, мен гапурлардан без болуп гулагымы дыкыпдым-а –
дийип, гулагындан дыкылары айыряр…
* * *
Мелике әпет чынар агаҗының ашагында дашың ҥстҥнде
отуран җахылың суратыны чекип гутарып баряр. Аралыкдан болса
чешме акып ятыр.
Җейхун базардан уллакан себеди долдурып, алма, эрик,
армыт, шетдалы, апелсин, мандарин алып гелйәр. Мелике җахылың
суратыны тамамлап, саг бол айдып дуран вагты Җейхун гелди. Ол
Меликә салам берди.
-- Салам, гечиң отурың, мен сизиң гызылдан гымматлы
вагтыңызы алмаҗак борун. Себедем яныңызда гояйың.
-- Шӛхрат ҥчин, художник гыз ҥчин вагты гысганып болмаз –
дийип Җейхун йылгырды. Гызың гӛркезен ерине гечип отырды.
Себеди янында гойды.
-- Маңа сизиң суратыңызы уллакан эдип, яглы реңкде чекмеги
буйрдылар. Чакы сизиң абрайыңыз гаты улы болмалы.
-- Уллакан холст алаймасаңыз, мен би гӛврәм билен
суратыңыза-да, сунгатыңыза-да, тарыха-да сыгман!
10
Оларың икиси-де гҥлҥшди.
-- Мен илки сизиң эскизиңизи эдейин! Бакылыга йылгырып
гирмекчими я алымларың сурата дҥшҥши ялы агыр пикирлере гарк
болуп?…
-- Художник гыза нәхили кешбим яраса, баш ҥстҥне!
Мелике художнигиң гӛзи билен йигиди сынлады, Җейхун
болса бәш-он минутда ислендик адамың суратыны чекйән бу
овадан гыза хайран галып бакярды.
Мелике йигидиң эйлесине гечип, бейлесине гечип сынлады,
соңам гӛни алнына гечип йигдиң назарыны тутҗак болды.
Суратдан баш чыкарянлар белетдир, сурат чекмекде иң кын зат:
адамың гӛзлерини, гӛреҗини чекмек! Мелике йигидиң гӛзлерине
дикан гарады, йигит гызың гӛзлерине! Шол пурсат гызың-да,
йигдиң-де, эндам-җаны җҥмшҥлдәп гитди. Меликәниң ак яңаклары
ал ӛвҥсип, гызарып башлады. Мелике утанып, зордан назарыны
айырды. Олар илкинҗи бакышда дӛрейән ышка саташдылар. Гыз
йигидиң гӛзлерине серетмеҗек болды, догрусы серетмәге горкды.
Җейхун гызың гӛзлерине дикан бакды. Икиси хем бирек-бирегиң
йылдырымлап дуран гӛзлерине середип доңуп галды. Шол пурсат
бир ерден шахлак серке себетдәки мивелериң ысына гелди. Шейтан
серке даяв йигиде горка серетди, хейкел ялы доңуп галан йигитден
чекинибрәк, себеде агыз урды. Йигидиңем, гызыңам пиңине дәл.
Серке себедиң алма-армыдындан сымышлап башлады.
Перман Аллалыевич ѐл билен гелйәр.
Җейхун билен Мелике бир-бириниң назарына гарк болуп
отыр…
Серке себеди бошадыберипдир…
Перман Аллалыевич яшлары гӛрйәр, вака сын эдип чалаҗа
йылгыряр. Серке чекрейәр. Җейхун билен Мелике болса хамана
гайры дҥнйәде ялы, хич зады дуянок, гӛренок.
Перман Аллалыевич ягдая дҥшҥнип, ызлайын басып гидйәр…
Шол махал ене бир серке тамшанып гелди. Эмма агзы тагам
тапан серке авуны берҗекми? Ики серке алдыгына сҥсҥшип
башлады…
Җейхун билен Мелике бирек-биреге середип отыр. Ышк атлы
пынхан Гудрат олара гайры бир дҥнйәде ӛз гудратыны гӛркезйәр…
* * *
11
Мелике эртеси чынарың ашагында чешмәниң якасында дашың
ҥстҥнде отуран Җейхуның суратыны чекҗек болуп ичгин сынлаяр.
Гӛрсе Җейхун акар ябың гамышы ялы сазанаклап, саңңылдап
отыр. Мелике:
-- Сандыраман отурың! – диййәр.
Җейхун дартылып, ӛзҥне эрк эдип отуряр. Мелике йылгыряр:
-- Сиз нәме тарыха кирпи ялы дҥйрҥгип гирмекчими? Бир
салым әйнегиңизи дакынайың. Җейхун гара әйнек дакыняр. Мелике
сурата башлаҗак боляр, эмма Җейхун гара дер.
-- Вай, сиз нәме гара сув дерледиңиз?
Җейхун яглыгыны чыкарып, йҥзҥни ыкҗам сҥпҥрип ене
әйнегини дакыняр. Мелике Җейхуны сынлаяр, ол гызың
гӛзлериниң ӛңҥнде бирдемде гара сув дерлейәр.
-- Сиз ене гара дер-ле…
-- Әйнек гейсем шейле-дә Мелике! – дийип, ол йылгырып,
әйнегини айыряр, дерини сҥпҥрип гыза дикан гараяр. Оларың
ашык назарлары тапышяр. Инди Җейхунам, Мелике-де, акып ятан
чешмеде, чешмәниң гамышлары-да, чынарың япраклары-да
сазлашыклы титрәп башлаяр. Шол пурсат бир гӛле гелйәр. Ол
Җейхуның янындакы чемени ийип башлаяр. Арасында ол Җейхун
билен Меликә середип «Мо-оо!» дийип довамлы молаяр. Эмма
ашык яшлар оны эшитмейәр, дуймаяр. Аңырдан гелйән Кейик
оларың сандырап отуршыны сынлап, доңуп галяр…
* * *
Салых кәренде ериндәки говачысының ичинде гыдырданып
йӛр. Тайлак, Бегхан, Деря мурт ҥчҥси онуң янына баряр, хал-ахвал
сорашяр. Камера олара голайлаяр. Тайлак:
-- Йигитлер, бай болуп мая топламалы замана гелди. Гор
эдинмели, гор! Ёгсам эртеки гҥн чагаларың диймесе-де,
агтыкларың «ата, ил баянда сен баябам билмәнсиң, ханы бизе
гойҗак мирасың!» диер.
Деря мурт:
-- Хак айдяң, тҥйс баяҗагың заманы. Гӛр-ха, хорматлы
Президентимиз әхли техниканы алып берип дурка, тохумы, дӛкҥни
ҥстҥңе гетирдип дурка, баяп билмесең налаҗедейин болдугың!
Салых:
-- Худайым ал гулум диен гҥни баярыс, эншалла.
12
-- Худайың ал гулум диймеги ҥчинем ӛзҥң ылгамалы! Сынла,
сен говачаңы менден ики гҥн гич экдиң, бәш гҥн соң екеләп
болдуң, еди гҥн соң отап чыкдың, шербет сувуны ҥч гҥн соң
бердиң. Нетиҗеси нәме? Нетиҗеси говачаң он гҥн гич ачылар, хер
гектарың мениңкиден бир тонна аз хасыл берер.
-- Оны гҥйзде гӛрҥберерис.
-- Гӛрнҥп дуран зады гӛрмейәмиң сен.
-- Тайлак, Салыхың экини сеңкиден говы болмаса эрбет дәл! –
дийип, Бегхан сынлаяр.
-- О нәхили Салыхың экини меңкиче болсун? Биз – ерден
йӛрәнимиз говачаның ичинден чыкмасак нәме? Салых болса
екелемеде, отагда адам тутды… Диңе мал дәл, экинем эесиниң
гӛзҥнден сув ичйәндир. – Тайлак бейлекилере гӛркезмән, Деря гӛз
гыпып бир болдумлы дҥйп говачаның гҥлҥни санамага дурды…
-- Бир дҥйпде отуз бәш гҥл бар, гектардан кырк сентнер!
Салых хан, анха, хелейиңи ятырып баксаң, алҗак хасылың!
* * *
Мелике дашарда стулың ҥстҥнде отуран элли яшлы ишчиниң
суратыны чекйәр. Ишчи агаҗет, какчекге даяв пыяда. Мәхнет
эллериниң аялары габарчак-габарчак.
Ишчи гҥррҥң берйәр:
-- Гызым кӛйтенлилер, тӛверекдәки этрапларың халкы гиҗегҥндиз хорматлы Президентимизе алкыш айдяр. Гӛр-ха, Кӛйтен
гурлушык мейданына ӛврҥлди. Би геден заводлар
топлумы
мҥңлерче адамы ишли этди. Ишләне-де хӛкҥмет пул дӛкйәр!
Голайдан Медениет ӛйҥниң яшлар хорының айдян «Аркадагым
бар» айдымының сеси гелйәр. Ишчи гҥррҥң берйәр:
-- Мен Кӛйтендаг хакында бир ктап язылан болса окап
чыкдым. Бу керемли-кераматлы дагларда алтыдан башлап ѐк
магдан ѐк! Кӛйтен дуршуна хазына, генч, байлык!
Бирден Мелике тисгинип гидйәр, себәби ишчиниң орнунда
Җейхун гҥрләп отыр. Мелике гӛзлерини юмуп, башыны слкелейәр,
соң овадан назарыны ишчә гӛнҥкдирип суратыны довам эдйәр.
Айдым-саз яңланяр… Анха, ене ишчиниң орнунда Җейхун отыр.
Мелике хак ашык боланына акыл етирйәр. Ол овадан гӛзлерини
юмуп-ачып яңадан ишчиниң суратыны чекйәр.
13
Ишчиниң мердана, җаныпкеш кешби кагыза гечип баряр, гечип
баряр…
* * *
Тайлак тилкиң тапчанында Тайлак, Салых, Бегхан, Деря мурт
гарбанып отыр.
-- Нахарам гара дериңи дӛкҥп, ишләп ийәйсең!
Дограмадан сымышлап отуран Бегхан:
-- Дӛрдҥнҗи гезек табагы гетирмесинлер, ѐгсам мен аша
дҥшйән! Пәх-пәх Айнурың эли сҥйҗов! – дийип шапбылдаяр.
Тайлак:
-- Хайсы машгалада сҥйҗиҗе яшалян болса, шол ӛйде
яшайышам, ислендик тагамам датлыҗадыр! – диййәр.
-- Ёк, ҥлпедим, кәбир адамың эли сҥйҗи боляр.
-- Нәме дийип эли сҥйҗи боляр? Себәби Айнур сӛйгҥсини,
ыхласыны, мәхир-мухапбетини оҗагына-машгаласына сиңдирйәр.
Ӛе байлык гетирип ятаның билен багтлы машгала болуп болмаяр.
Машгалаңы, аялыңы, чагаларыңы мыдама тербиеләп, Худайың хер
берен гҥнҥни дегшип-гҥлҥшип яшаманы ӛвретмели! Яшайшы
аҗайып сунгат дереҗесине гӛтермели! А биз нәдйәс?
-- Хә, биз нәдйәс? – дийип, Бегхан Тайлага тиңкесини дикйәр.
Тайлак йылгырып:
-- А сиз узын гҥн ишләп агшамам телевизорың башына чӛкҥп,
чай-нахары ийип-иймән харлап галяңыз.
Деря мурт:
-- Ӛйде эркек эркек еринде, аял аял еринде, чага чага еринде
болмалы! – дийип муртуны сыпалаяр. Тайлак чынлакай гӛрнҥше
гечйәр, ол чынлакай гӛрнҥше гечдиги кимдир бирине хиле-пирим
гурҗак дийдиги. Ол шиндем дограма сымышлап отуран Бегханы
сынлап:
-- Бегхан, ӛйде ыгтыярлы хоҗайын сенми я Шасолтан?
-- Ӛйде ыгтыярлы хоҗайын Бегхандыр, Тайлак!
-- Ӛйде ыгтыярлы хоҗайын сен болсаң, Салыхдан гӛрелде алда, аялың нәме дийсе хозанаклабер. Шасолтаның диенини бир эт,
диймедигини ики эт! Ёгса-да, ынха Деря мурт ялы йҥзҥңден
мыдама гар ягдырып, кәте-де аялыңы какыш-кукуш эт!
Бегхан мӛлерип:
14
-- Хей, Худайың шейле эйҗеҗик, нашыҗа ярадан задынам
уруп бормы?! Биз Деря мурт ялы орта асырда яшап йӛренлерден
дәл!
-- Оңа дерек аялың орта асырда яшап йӛр.
Дишини сынчгап отуран Салых:
-- Гоюң-айт, учмахдан чыканҗа машгаланам уруп бормы? –
диййәр.
-- Ким сизе шагал уран ялы гыгырдып-багырдып хелейңизи
уруң диййә! Аял халкының гӛзҥниң одуны алмагың йҥзде бир
усулы бар!... Хах-хах-ха! О йыл… бир гӛрсем Айнур мениң билен
сенсирешип депәме чыкҗак болуп баряр. Шол пурсатам Мирап
Гапур гелйәмезми багтыма! Мирап Гапура-да сиз белет, дегшен
болуп гыкылыклап, хайкылыклаберйәр! Менем поссунлыны уруп
ялаңаҗы горкузмагы мҥвесса билип, сен-мен ѐк ур-а Мирап
Гапуры! Мирап нәме ҥчин урланыны хем билмән галды, йӛне оңа
дерек, Айнур горкусына алты айлап сакавлады йӛрди! Хах-хах-ха!
Деря мурт Тайлагың хенегине дҥшҥнип, габак астындан
Бегханы сынлаяр.
Тайлак:
-- Ынха, Махымбике, алланәме машгала, йӛне мыдама
җӛгҥсирәп, кеселсирәп йӛр-дә.
Салых ӛр-гӛкден гелди:
-- Хов-хов, сен Махымың хассадыгына мҥңкҥрмиң?
-- Оны хасса эден сен, Салых! Махымы кәрендә әкидеңок,
ӛйде-де әхли иши, онуң этмели ишлеринем ӛзҥң эдип йӛрсҥң!
Салых ваҗып кешбе гирип:
-- Махым пахырда мҥң кесел бар, шонуң ҥчден бири
профессорлар, академиклер беҗермели кеселлер, ҥчден бири
экстрасенслер, гудратлы адамлар беҗермели кеселлер, галан ҥчден
бирини энтек лукманчылык ылымам биленок – дийип лахлах
гҥлйәр. – Ханха, Ыссамбылда эли гҥйчли биотоклы лукман алым
бармыш дийип эшидипдир.
-- Салых, сен бай адам, оглуңам вешең-вешең пулы иберип
ятыр. Ӛйде элини совук сува урман бӛврҥни диңләп ятан Махымда
кеселләймекден башга чәре ѐк.
-- Гой, гой, Тайлак!
-- Сен эртир Ыссамбыла билет алмага гидйәң дәлми? – Салых
баш атяр. – Сен билет ѐк экен дийип етип гел, бир айдан соң
15
Махымда екеҗе дерт галса, багымы кесип зыяпат берйән сизе!
Җедел этсеңем гел бәри!
-- Уруң җедели! – Отуранлар шовхун эдйәр. Салых мӛлерйәр.
-- Шу гҥн июның бири… Июлың отузына ченли Махымда
кесел галса, ханха гапыдакы ӛвеч сизиңки! – Тайлак перт-перт
айдяр.
* * *
Асманы гара булут басыпдыр. Ел. Алысларда гӛк гҥбҥрдейәр.
Часлы акян чешмәниң якасында Мелике Җейхуның суратыны
чекйәр. Ол Җейхуны кесе отурдыпдыр. Җейхун гӛзҥниң гыйтагы
билен гыза гараяр.
Мелике айгытлы:
-- Гозганман отур. Хыҗув, хыруч билен рӛвшен гелеҗегиңе
серет!
-- Мелике, мен саңа середип тарыха гирәейин-ле…
-- Маңа серетсең, сазанаклап, саңңылдап отырсың…
Шол махал гӛклер гҥммҥрдәп, йылдырым чакып башлаяр.
Дессине даг чагбасы гелйәр. Мелике зордан сураты, абзалыны
йыгнап, саяваныны герйәр. Ягшың ашагында эзилип дуран
Җейхун:
-- Анха, мениң диеними этмесең болҗагы! Ӛйләнчи ягяр,
ӛйләнчи!
Чагба шейле бир гҥйчли ягяр, җҥмле-җахан шаггылды болуп
дур.
Җейхун сҥммҥлбай эзилип, Меликәниң дашындан танс ойнап,
айдым айдяр.
Айдымың арасында олар сырлы-сырлы гӛзлешйәрлер.
Җейхун айдым айдяр, Мелике
нәз-керешме билен ышк
дҥнйәсине баряр…
ӚЙЛӘНЧИ
Яз гҥнҥниң ӛйләни
Шаглап гелди ӛйләнчи.
Йылдырымын чакдырып,
Арша награ дартдырып,
Дҥнйә, яйяр сӛййәнми!
16
Яг, яз ягшы шабра-да,
Сен җадылы нагма-ла.
Йӛр, Мелике, сейл эдип,
Эзилели хезл эдип,
Пайрап ягян чагбада!
Дҥнйә шалпы-шараңдыр,
Ерлер бңрең-бӛреңдир,
Мең ериме ӛйләнчи,
Эфган уруп, сӛййәнми
Саңа айдып дурандыр!
Гҥммҥр-де аршы-агла,
Айландыр чархы Алла!
Йылдырымың яншындан,
Пынхан ышкы яйшындан
Дҥнйәң башы айланя!
Бак, бахарың шовхунна,
Бак, чагбаның овсунна.
Җала йӛне ягмаяр –
Бизиң пынхан ышкымыз
Арша – кҥрсе сыгмаяр!
Гечип баряр ӛйләнчи,
Бушлап дҥнйә сӛййәнми!
Уялма-да дилберим,
Хич болман дидәң билен
Сӛййән дий-эй, сӛййән дий!
* * *
Бегхан «Беларус» тракторыны варладып, гелшине ачык
дервезеден гирип, ховла салып, моторыны ӛчҥрйәр. Шасолтан:
-- Гыйв, нирелерде отлап сувлап йӛрсҥң?
Ҥмҥш-тамышдан гҥнортана ченли кҥлте уруп, ядап гелен
Бегханың гахары гелйәр:
17
-- Ыссамбыла сейил-сейран эдип гелдим! Мекге-мединә хаҗ
эдип гелдим! Акмак, шу трактор билен нирә гидилйәндир?!
Шасолтан ики элини быкынына урды, ол тутлушыга тайяр
дийдигиди:
-- Эртирден бәри ызыңдан еди чапар гелди! Мҥлкҥңе сув
нобаты етипдир! Ханха сув нобатыңам алдырдың!
-- Сен гидәгеде мҥлки сува якаңда сырчаң сынҗак болуп
дурмы?
Шасолтан ӛр гӛкден гелйәр.
-- Менми?
-- Иллең хелейи мҥлкҥниң сувунам тутуп йӛр, отагынам отап
йӛр…
-- Мҥлк герек болса экерсиңем, тикерсиңем, хасылыңы
чекерсиңем!
Бегханың гахар горханасына от дҥшди, Шасолтанам гаты
гиденини билип, дессине найынҗар хеңе гечип, эркек ӛлдҥрен
тҥкеззиванына тутды:
-- Мен шунча малы ташлап мҥлке гитмелими? Бу маллара ким
серетмели? Бу маллар сениң мҥлкҥңден аз гирдеҗи салямы?
Бегхан:
-- Сениң әриңи тутуш оба сылаяр! Сениң әриңден мен-мен
диен эркеклер чекинйәр! Сен болса хекеме чыкан хекге ялы болуп
әриңе җабынып дурсуң-ла! Дессине тракторы ювуп, гелиналыҗа
гитҗек «лимузин» ялы ловурдат!
Шасолтаның багтына шол пурсат Мирап геләйди. Муңа
Бегхан чәксиз бегенди. Бегхан Тайлагың айдышы ялы Мирабы
уруп, аялыны горкузмагы мҥвесса билди. Бу затлардан бихабар
Мирап:
-- Бегхан, саловмалейким! Әл, эртирден бәри тапдырмадыңов! Ниҗе оглан угратдым, ӛзҥм гелип гитдим. Сениң сув нобатың