Genje barýan ýol - 3

-- Бейле уллакан хаты Җейхунҗандан башга ким язсын? –
дийип, Махым сачакдан бир плитка шоколад алып оглана берйәр.
Махым бандеролы ачып, ичинден бир сурат чыкаряр. Ватман
кагыза чекилен Салыхың йылгырып дуран кешби! Ене бир сурат
36
чыкаряр, ене бирини чыкаряр. Ҥчҥсем сҥннә чекилен Салыхың
сураты. Хайяды гӛтерилен Махым җынссыз гыгырып:
-- Ал, харам тулаң саңа сурат ѐллапдыр! – дийип, бандеролы
зыбырдадып гойберип, җайың ичинде гыкылыклап, гыгырып
башлаяр. Гапурҗык горкуп атылып чыкып гидйәр.
Салых бандеролы ачып суратлары чыкаряр.
-- Вах, хаясыз! Вах, ахлаксыз!... Бир харамы хелейе халал
оҗагымы юмуртдыңмы? Оварра бол ӛйден!
Салых әхли суратлары чыкарып, аялына гарап йылгырып
башлаяр. Махым гең галяр. Салых:
-- Махым! Махым, ѐк ерден кыямат гопдурып отурман ал
сынла, ал ока! – дийип, суратлары алып аялының янына баряр.
Махымың овадан суратыны онуң йҥзҥне тутяр. Махым ӛзҥне
меңзедилип чекилен суратлара хайран галяр.
-- Ал, бу суратлары Җейхунҗан иберипдир! Ынха, хатынам
окап гӛр!
Махым бирде суратлара, бирде хата, бирде әрине середип
мӛлерип дур.
* * *
Мелике овадан йылгырыша ӛврҥлип отыр. Онуң хесер, ышк
хесрети сиңен җемалында пынхандан-пынхан гӛзеллик бар. Мелике
ян тилиниң гулаклыгыны гейип диңлейәр. Дҥнйәниң башга бир
еринде чуң шахтада Җейхун пышырдап, ярым пышырдап,
гурсагына сыгмаян дуйгылар айдымыны айдып берйәр. Җейхуның
хер сӛзи, хер җҥмлеси театр пышырдысы ялы, керт гаялы даг
җҥлгелериндәки яң ялы яңланяр…
…Цемент заводы. Голы блокнотлы Кейик бир хҥнәрмен билен
айланып, цемент заводыны ӛвренйәр, арасында язяр. Кувватлы
семент заводында олар кӛп айланяр…
…Хакыкы ашык магшуга ӛврҥлен Җейхундыр Мелике
хесретли хыяллара гарк болупды. Ханха, Мелике җҥлгә чӛкен ак
ҥмҥр-думаның ичинден чыкып гелйәр. Җейхун гызың дашында
пырланып, танс ойнаяр…
Ханха олар овадан, часлы чайың якасында гезим эдйәр. Часлы
чай кертден-керте товсуп Җейхуның айдымына ӛврҥлйәр…
Ханха олар ала гарлы даг геришлеринде айдым айдып танс
ойнаяр…
37
Гарасай, айдым, ашык-магшук овадан клип эдилйәр.
Айдыма Ышк яң саляр. Айдым җахана яң саляр!
* * *
Бегхан, Тайлак, Деря мурт дагы «Беларус» тракторың янында
месавы гҥрлешип дур. Ёлдан аялы билен Мирап Гапур гелйәр. Олар
гаты геплешйәр, хамана бирден бири кер ялы. Гҥлсҥн:
-- Сен нәме гӛрен кишиң билен уршуп йӛрсиң?
-- Хей, мен адам билен урушҗак адаммы, Гҥлсҥн?
-- Вай, Базар гирденек билен уруш сен, Бегхан сеңсе билен
уруш сен…
-- Бир айбыгадым киши оба геп яйрадыпдыр. «Кимиң аялы
диенини этмесе Мирабы уруп, аялына гӛз гӛркезәймели!» дийип…
Мениңем мҥчәм кичиҗик, хах-хах-ха, хелейлериниң янында мени
уруп Гӛроглы болҗак болянлар, урлуп масгара болярлар…
Олар гҥлҥшип гечип гидйәрлер. Бегхан гаты утаняр.
* * *
Бегхан гозаклы моторыны отлаяр, Шасолтан гозагына мҥнҥп,
пилини ӛңҥне аляр. Йҥки етен мотор ховлудан ала тҥссе болуп
гҥбҥрдәп чыкып гидйәр. Ваканы сынлап дуран Айнур гӛзерини
мӛлердип, башыны яйкаяр. Гӛрсе, ханха Махым тут агаҗының
ашагында гыркылык билен гоюн гыркяр. Ол Махымы сынлабам гең
галяр.
Махымың янына гелен Айнур:
-- Махым, армавери.
-- Бар бол, ӛзҥңем армавери.
-- А гыз, дҥнйелере нәм болуп йӛр?
-- Хә?
-- Шасолтан әри билен мҥлкҥне – говачасына ишлемәге
гидйәр! Шасолтаныңкы дҥшнҥкли: Бегхан гӛргҥли Мирабы уруп,
Шасолтаны горкузҗак болуп ӛзи урулды – дийип, җак-җак гҥлйәр.
– Ери, саңа не дӛв чалды? Ханы сениң кеселлериң!? Ханы
Ыссамбыла гитмеҗекми?
Махым Айнуры сынлап йылгырды, эмма геплемеди. Айнур:
-- Артып ниҗе гҥндир, Гапурларам айдыма зовладанок! Гиҗегҥндиз гапурларың болгусыз айдымларыны эшитмәге халыс эндик
38
эдәйипдирин… Дымышлыкдан яңа гулагым шаңлап, дҥнйәм
ярылайҗак болуп дур!
* * *
Тайлак, Деря мурт, Бегхан дагы кӛчедәки уллакан тудуң
астындан Салыхың ӛйҥне тарап середйәрлер. Тайлак:
-- Салыхың гахар-газабы ятышаймадымыка? – дийип
йылгыряр.
-- Шасолтан «ҥчҥси душайса боля, ӛлдҥрмесемем ӛлҥмден
аңыркы җебир-җепаны гӛркезерин» дийип, агзындан аташ совуряр
– диййә - дийип, Бегхан гҥлди. Шол махал оларың арка тарапындан
голы ярым гулач таяклы дергазап Салых дуйдансыз геләйди. Ҥч
ҥлпетиң хайяды гӛтерилди.
– Ҥчҥңем дҥшҥң ӛңҥме!
Деря мурт мӛнсирәп:
-- Салыхҗан, биз нәме дийип ӛңе дҥшмели? – дийип
аамсырады.
Салых онуң гомуна дӛзҥмли гондурды:
-- Нәме пирим-пыррылдак эдениңизи Махыма айдып
берерсиңиз!
-- Бизи бейдип оба веҗера этмесене Салыхҗан – дийип,
Бегхан ялбарды. Бегхан Салыхың гӛзлериндәки газабы гӛрҥп,
ѐргалаберди.
Ёл билен барян ӛтегчилер олара йылгырып гечйәрлер.
Олар оба томаша болуп, Салыхлара бардылар. Гӛрселер
гыңаҗыны арка атып, билини мәкәм гушан Махым атызда гара дер
болуп, ер депип йӛр.
Деря мурт ишләп йӛрен Махымы гӛренден ювашдан довамлы
сыгырды. Салых:
-- Махым, мунда гел – дийип, юваш, эмма часлы гыгырды.
Тайлак хырра ызына ӛврҥлип Салыхы гуҗаклап:
-- Салыхҗан, ҥчҥмизиң еке хайышымыз бар! Илки чай-сув
бер-де, соңундан бизи ур, енч, тултук сув эт, биз гаршылык
гӛркезмерис!
Салых Тайлагы сынлап, агыр хашлады.
Махым йылгырып:
-- Гелевериң, гечевериң, хәзир мен элими ювуп чай-нахар
берейин.
39
Бегхан мӛлерип:
-- Еңңе, сен ерем депәййәмиң?
-- Ер, нәме, ханха яңы баггоюнларымам гыркдым. Маллара
отам йыгдым… Салых еке элли-дә! Кәренде ер билен тракторам
халыс онуң лҥтҥни чыкаряр.
Махым дессине эл-йҥзҥни ювяр, сҥпҥринип, меҗиме-меҗиме
эдип орта язылан сачага иер-ичер гетирип башлаяр. Ашханадан
мӛлерип чыкан Бегхан достларына:
-- Махым еңңем ша зыяпатыны тайярлапдыр!... Пәкизе
чекдирме, какмач, хезрети палов!
Тайлак доммарылып отуран Салыха дикан бакып:
-- Салых, ӛйленениң бәри Махымың ер депип, малларыңа от
йыганыны, гойнуңы гырканыны гӛрдҥңми? – диййәр. Салых
гӛзлерини хӛвлендирип башыны ыраяр. - Ӛйленелиң бәри Махым
шейдип ӛңҥңе ҥч-дӛрт нахар гойдумы? – Салых ене башыны ыраяр.
– Бир ай бәри Махымың дәри-дерман ичип отураныны, дерманхана
баряныны гӛрдҥңми? Я «пылан ерде пылан хили лукман бармыш,
писмидан ерде эли гҥйчли гудратлы киши бармыш» дийдими?
Салых мӛлерип башыны ыраяр.
-- Ынха, Салыхҗан, мениң пирим-пыррылдагымың нетиҗеси
шол! – дийип, Тайлак лах-лах гҥлйәр. – Салыхҗан, мен
Махымбикәниң гурсагына иңкис атдым, ол «Мҥң бир дердимкеселим билен, ялталыгым билен Салыха эҗир чекдирип йӛрсем,
Огулла дул ялы айярың бирем Салыхы какып гитсе, галан ӛмрҥме
гугарып ялңыз галарын» диен горкыны атдым…
Махым дҥрли шербетлери, минерал сувлы меҗимәни гӛтерип
гелшине:
-- Иевериң, ичевериң, узын гҥн ишләп арып аҗыгансыңыз –
диййәр.
Тайлак:
-- Махым, хей соңкы гҥнлер Гапурлар айдым-саз эдип бизар
петеңиңизи чыкарярмы? – дийип, гҥлйәр. Махым:
-- Гапурлара бир бела-ха болды. Ики хепде бәри ичде-дашда
гӛрҥнмесе нәме олар!
-- Оларыңам сесине сув сепен Тайлак тилкидир!
Салых мӛлерип:
-- Нәдип?
-- Хах-хах-ха, Тайлак тилки лакамыны Дҥнйәбазардан сатын
аландыр ӛйдйәрмиң!... – ол Салыха йылгырып бакяр. – Салыхҗан,
40
хасаплап гӛр, шу гҥн бизиң җедел эденмизе лайык бир ай! Хах-хахха… Гелҗек базар гҥни багыңы ӛлдҥрип бизе зыяпат берйәсиң!
Ҥлпетлер гҥлҥшйәрлер
* * *
Салыхың оглы Җейхун дуйдансыз гелди. Дуйдансыз гелен
уллакан багт гурсагына сыгмадык Махым эйменч гыгырып оглуны
багрына басды. Эне-дә! Махым хем ярым яш аглаяр, хем шатлыгы
йҥрегине сыгман гҥлйәр. Салых ӛзҥнден хас сыратлы, хас гӛрмегей,
хас даяв, хас эденли оглуна йити назарыны салып:
-- Ашгабатдан гелдиңми? – дийип сорады. Җейхун баш атды.
– Ене окува гирип билмедиңми? – Җейхун йылгырып ене баш атды.
Салых гахарланды. – Кӛпей оглы, сен иңлис дилини бил, перең
дилини бил, гел-гел инди окува гирип билмезмиң?
-- Кака…
-- Саңа ӛйленмеҗек болуп йӛрите йыкылян адам диерлер!
Гҥррҥңи диңләп, оглуны сынлап дуран Махым «Вай, ене
Җейхунҗан йыкылыпдыр! Вай-вай, оглум ене гириш экзаменинден
йыкылыпдыр» дийип җайың ичинде гыгырып, бызбыдыклап
хешелле какып йӛр. Махым гынанан болуп гыгырса-да, ичинден
бегенйәрди, себәби Җейхун дашары юрт фирмасында ишләнсоң
айлык-гҥнлҥги чакыңдан кәнди. Салых аялының голундан тутуп:
-- Ай, акмак, оглуң экзаменден йыкылып гелйә, сен болса
бегенип хешелле какып йӛрсиң.
-- Вай, мен гынанҗыма гыгырып-багырып йӛрҥн-дә - дийип,
ол зордан йҥзҥни эгшитди.
Махым яңадан:
-- Вай оглум окувдан йыкылайыпдыр – гыгырып ичде-дашда
бегенип-гынанып айланып йӛр.
Салых чынлакай гӛрнҥше гирип:
-- Окувдан йыкылан болсаң, инди сени ӛйәрис кӛпей оглы!
-- Кака, инди мени ӛериң!
Махым шок болды. Ол гӛзлерини хӛвлендирип Җейхуна
дикан бакып:
-- О нәхили ӛериң? Окув нәме? Диплом нәме? – дийип,
элевреди. Җейхуның чыныдыгыны йҥзҥнден аңан эне – Киме
ӛерели? – дийип, горка сорады.
Җейхун дивардакы суратлара назарыны айлап, гошундан
Меликәниң яглыга доланан портретини чыкарып:
41
-- Шол суратлары чекен гыза – дийип, портретиң яглыгыны
айырып эҗесине узатды. Җейхун гызың суратыны сынлап,
бегенчден толгунян какасына:
-- Кака, эҗе, дессине мени ӛериң! Мени фирмамыз дашары
юрда окува иберйәр. Университете! Фирманың хасабына!
Җейхуның сӛзлерини эшиден Салых оглуна мәхрем назарыны
салып:
-- Анха, хакыкы огул болдуң! – дийип гуҗаклады…
* * *
Ики якасы тутлы овадан кӛче билен гелиналыҗы айдымсазыны яңландырып, сувлунып баряр. Ловурдап дуран кырк-элли
саны гелиналыҗы машының пенҗирелеринден атгулак яглыклар
шемала ойнаяр. Ҥсти ачык узын иномаркада кӛрпеҗе Гапурлар саз
чаляр. Сырач Гапур кә дикелип, голларыны херяна герип, кә
отурып, сӛйги айдымыны айдяр.
Гелиналыҗылар гайдып гелйәр. Ҥсти ачык иномаркада ак
фаталы Мелике билен гара костюмлы Җейхун янашык отыр.
Оларың ӛңи гуҗак-гуҗак гҥл десселери…
«Дӛвран бу гҥн» айдымының клиби башлаяр:
Догды асманың зӛхреси,
Чын ашыга дӛвран бу гҥн!
Галкынды тҥркмен дӛвлети,
Аршдан ялкап Мӛвлам бу гҥн!
Кӛйтендагың овадан җҥлгелери, багтыяр ашыклар гӛркезилйәр.
Айдым довам эдйәр.
Ханха, Дарайы дереде гҥлли мейдандан Мелике салланып
сейкин басып гелйәр. Җейхун алнында танс ойнаяр…
Ханха, ики ашык-магшук Кӛйтендагда часлы чайың
кенарында отурып бири-бирине сув сепишйәр, олар гҥлҥшйәр,
айдым яңланяр…
Ханха, олар леммер-леммер ак булут ялы бугарып ятан
җҥлгеден чыкып гелйәр. Җейхун айдым айдяр…
Ханха, олар геришлери ак гарлы Айрыбабада. Меликәниң
голунда юкаҗык яглыгы еле галгаяр, Җейхун голларыны герип
айдым айдяр…
42
Ханха, Җейхун билен Мелике ак гарлы геришде ковалашып,
гар зыңышяр…
Ханха, Җейхун Меликәни гуҗагына алып, яңакларына гар
ойкаяр…
Ханха,
ашык-магшук
гыйк
гарашып,
салланышып,
сҥлмирешип танс ойнаяр. Айдым яңланяр.
Ханха, ашык-магшук Кӛйтендагың бугарып ятан овадан
кӛлҥнде гоша гув ялы чҥмҥп-чыкып, сув сепишип ойнаяр. Айдым
яңланяр…
Ханха, олар Умбардере шаглавугының янында бир-бириниң
голундан тутуп дур. Шаглавугың гҥнеш тайында әлемгошар
ловурдаяр.
Җейхун айдым айдяр. Айдымың довамында Кӛйтендагың
ѐкарда саналан әхли гӛзел ерлери гӛркезилйәр.
СОҢЫ.