Genje barýan ýol - 2

етди, сенем ѐк! Онсоң сувы ӛз мҥлкҥме совайдым…
Бегхан буз ҥстҥнден тозан арап уграды:
-- Бегхан ӛлҥпдир дийип эшитдиңми? Я Бегханы башга
планетадан геленлер алып гидипдир дийип эшитдиңми? Мениң сув
нобатымы алып, ким сен гуррумсак!
Мирап гарашылмадык сӛзе шок болды:
-- Хов-хов, Бегхан! Дәлигӛҗеле ийдиңми? Сен маңа нәме
дийип дурсуң-ла! Мен гуррумсак?
18
-- Вей, сен гуррумсак билеңокмы! Ит оглы! – Бегхан гелшине
Мираба эл салды, Мирап аңк-таңк болуп гӛтинҗекледи, урушдан
гачмага сынанды, муңа кейпи гӛтерилен Бегхан Мирабың чем гелен
ерине сугшурып башлады.
Камера уршы гӛркезмән, ховлының ичинде бызбыдыклаян
Шасолтаны гӛркезйәр. Мирап урланында Шасолтан хешелле
какып, «ур ерчекмиши, бизиң сувумызы алар ялы киммиш ол?
Ичине-де чӛв!» дийип гыгырса, Мирап Бегханы уранында «Дат,
етевериң, харам ӛлмҥш, әрими ӛлдҥрендир!» дийип гыгыряр.
Гӛвреси готдаҗа-да болса, Мирап Гапур зор экен, ол Бегханы
ашагына алып, урмасыны бес этди. Мирап я дуйды, я гӛзҥниң
гыйтагы билен башлыгың гелйәнини гӛрҥп, дессине Бегханы
ҥстҥне чыкарып «Хай, етевериң, Бегхан мени ӛлдҥрендир-ов!»
дийип гыкылыклап башлады. Шасолтан болса «Ур яшы кесилени,
енч яшы кесилени!» дийип оларың дашында айланып хешелле
какяр. Башлык гыгырды:
-- Бегхан! Бегхан диййән мен саңа!
Эртеси «Бегханың Мирабы уршы ялы» диен геп оба яйрады
* * *
Гурсагында улы зехини луммурдап дуран Меликәни хакыкы
ышк хҥйлендирип, аклы-хушундан, эрк-ыгтыярындан айрып,
начарладып ташлады.
Мелике инди энче гҥндир Җейхуның суратыны чекҗек боляр,
эмма боланок. Эрҗел гыз ӛзҥне зор салып чекҗек боляр. Ханха,
онуң алнында җадылы йылгырыша ӛврҥлип Җейхун отыр. Мелике
эркине буйруп, галамы кагызың ҥстҥне элтйәр, эмма гамыш ялы
инче бармаҗыклары титрейәр. Бу ахвалаты дуян Җейхун:
-- Меликә, гҥнә сенде дәл, менде! Гӛрмейәмиң, мен
галпылдап, сазанаклап халыс отурып билемок – дийип, овадан
йылгыряр.
-- А сен саңңылдаман отур… - Мелике-де овадан йылгыряр…
Мелике бу ваканы ятлап, гӛзлерини балкылдадып найынҗар
кешбе гирйәр. Овадан гӛз овасына сыгман яшлар онуң ал
яңагындан сырыкяр.
Узын гҥн заводлар топлумында айланып ядап гелен Кейик
доңңара даш болуп отуран Меликәни сынлап:
-- Мелике, саңа нәм боля? Вай, ким сениң гӛвнҥңе дегди?
19
-- Мен сурат чекип билемок…
Кейик аңк боляр, соңра столуң ҥстҥнде чашып ятан суратлары
сынлаяр. Ол суратларың хеммесем Җейхуның сураты.
-- Ынха, алланәме чекипсиң-ә…
-- Ёк, ол Җейхун дәл! Җейхун дҥйбҥнден башга оглан…
Кейик алланичикси халда:
-- Вай, ылхамың геленокмы?
-- Ёк, мен оны гӛрсем сазанаклап, сҥңңҥми саклап билемок.
Кейик санаҗындан сурат чыкарып сынлаяр. Суратда Җейхун
эҗеси билен какасының арасында йылгырып отыр.
-- Ал, суратына серет-де чекәй. Мен Җейхун барада кӛп
билҗек болуп роман язҗак болуп, онуң машгала суратынам
алыпдым. Җейхун хакыкатдан-да дӛврҥмизиң гахрыманы! Дийсең
ишҗанлы, акыллы, дийсең талантлы! – дийип, габак астындан
Меликәни сынлады. Мелике хҥйленен ялыды. Җорасының дҥшен
халыны гӛрҥп, ол алланичикси:
-- Вай, сен оңа ашык болан болайма?... – Мелике дымяр – Вай,
сениң аклың ниреде? Хоҗамгулы ялы йигит ызыңда Межнун болуп
йӛркә… сен киме ашык болҗак боляң?
Мелике ал яңагыны яшлара юван аху гӛзлерини Огулкейиге
ӛвҥрип:
-- Сен нәме ышка дҥшҥп гӛрмедиңми? Сорагың дагы нәтеңет?
Кейик Меликәни гуҗаклап:
-- Җораҗан, аклыңа айлан! Сен бир еке гыз… етим гыз…
Хоҗамгулы болса атлы спортсмен. Хер агасы бир дерәниң шири.
Ашгабатда абрайлы машгала гошулҗак болуп дуран халыңа…
Аңырдан мӛвч уруп гелен агы Меликә башартмады. Ол
хҥнҥбирян аглап башлады.
* * *
Обаның медениет ӛйҥниң улы залы мәрекеден долы. Сахнада
гойлан столларың башында бирнәче адам отыр. Оларың ӛңлеринде
гҥл десселери, минерал сувлар. Этрап хәкими мҥнберден нутук
сӛзлейәр. Ол сӛзҥни җемлейәр, мәхелле ӛр туруп эл чарпяр.
-- Берекелла, Шатутлы кәрендечилер! Мундан бейләгем
этрапда, велаятда биринҗилик сизе хемра болсун! Хорматлы
адамлар, инди мен айратын ѐкары ҥстҥнлик газанан кәрендечилери
20
зәхмет еңиши билен гутлап, олара гыммат баха совгат
говшурмакчы!
Адамлар гҥррҥлдили эл чарпярлар.
-- Хер гектар бугдайдан етмиш сентнер хасыл алып, велаятда
биринҗи болан Салых Сапала велаят хәкимлигиниң гымматбаха
совгады. Салых, гел бакалы.
Президиумда отуран Салых хәкимиң янына баряр…
Президиумда Салыхы сынлап отуран Тайлак улудан демини аляр.
* * *
Кӛрпеҗе
гапурлар мис, галайы легенлери, таслары,
керсенлери, хамырҗамлары дҥңдерип, ҥстҥне ийм сепипдир. Олары
йигрими-отуз товук ала зензеле билен чокяр. Кӛрпе гапурлар
товукларың сесине гошуп саз чалярлар.
Салых Сапалының ховлусы тарапдан гелйән Сырач Гапур
сыгырып:
-- Эй, эҗем билен какам гелйәр! – дийип гыгыряр.
Кӛрпе гапурлар ала басгы болуп гачяр, товуклар хем олардан
ҥркҥп-горкуп ачык дерведен пасырдашып ѐла чыкяр. Шол махал
бир машын гыгырдып тормоз басяр. Гапурларың улулара гачяр,
Алты билен Единазар болса машына голайлаяр. Сҥрҥҗи улагындан
чыкып,
машының басан товугының аягындан тутуп ѐкарык
гӛтерйәр.
-- Эй, огланҗык, товук сизиңкими?
Единазар: -- Бизде онуң ялы япбашык товук ѐкдур агам!
Алты, соңра Единазар товугы голайындан сынлаяр. Алты
сыгырып:
-- Агам, сениң ишиң пыррык! Асыл сен Мирап аганың
токлытайының җҥйҗесини басыпсың!
Единазар хенеге дҥшҥнип:
-- Эй, эй гӛзҥңи гиңрәк ач! Би җанавер Мирап аганың
дҥегушының җҥйҗеси! Мирап
аганың Мароккадан гетирен
дҥегушының җҥйҗеси!
Шляпалының гахары гелйәр:
-- Эй, ҥлхит товуга дҥегушың җҥйҗеси дийип, сизиң гӛзҥңиз
ѐкмы?
Алты билен Единазар бипарх ѐла дҥшйәр:
21
-- Агам, оны Мирап ага билен полисия аныклаяр… Улагың
белгилеринем белләндирис…
* * *
Салых, Тайлак, Бегхан дагы Деря муртуң машынында гелйәр.
Тайлак:
-- Хич дҥшҥнип билемок. Сен бугдайыңы менден гич экдиң!
Илкинҗи сувуны, илкинҗи беҗергисини менден гич бердиң,
дӛкҥни менден аз бердиң, эмма ене сен биринҗи-ле!
-- Сенем биринҗи ахыры – дийип, Салых киная эдйәр.
-- Менем биринҗи, йӛне этрапда-да! Салых, сен бир хиле
эдйән болайма?
Салых Тайлагың кибтине голуны атып:
-- Тайлак бег, сен мыдама биринҗи экйәң, әхли ишлериңем
биринҗи эдйәң! Себәби сен мыдама биринҗи болмак максады
билен яшаяң! А мен болса бугдаям, говачанам экмели вагтында
экйән, беҗергини этмели вагтында эдйән!
Бегхан гҥррҥңе гошулды.
-- Сен ала-бӛле онуң экмели вагтыны нәдип билйәң?
Салых мәхрем йылгыряр:
-- Ана, оны билмек ҥчин ҥшҥк герек, зехин герек, теҗрибе
герек – дийип, Тайлага бакып кинаялы йылгыряр… - Тайлак сен
уссат дайхан, хакыкы дайхан! А мен дайханчылыгы сунгат
дереҗесине гӛтерен дайхан!
Машын оба ѐлы билен баряр…
* * *
Обаның овадан тутлы кӛчеси билен Тайлак, Деря мурт, Бегхан
ҥчҥси гҥрлешип гелйәр. Тайлак есер йылгырып:
-- Бегхан илки сен барарсың, соң сен барарсың… Мениң
ӛвредишим ялы эдибериң.
Бегхан мӛлерйәр:
-- Икиси урушайса нәме?
Тайлак башыны яйкап:
-- Пахай Бегхан, Бегхан – дийип, йылгырып ӛйҥне совуляр.
Шол пурсат Мирап Гапурың ӛйҥнден сес гҥйчлендириҗиниң овазы
гелйәр.
22
-- Хорматлы томашачылар! Хәзир сиз «Обамызың гӛзели»
атлы айдымы диңләрсиңиз! Айдымың сӛзи Сырач Гапурыңкы.
Айдымың сазы Сырач Гапурыңкы. Айдымы ерине етирйән Сырач
Гапур. Сазандарлык эдйәр Гапурлар!
Сырач хер гезек ӛз адыны айданда «сы» богуныны чала
айдып, «рач» бӛлегине басым берйәрди, ол адыны шейдип Рач
Гапурың адына меңзедип леззет алярды.
Далбарың астындакы тапчанда дашына дерман барыны
ҥйшҥрип ичип отуран Махым Бегханы гӛрҥп гулагының дыкысыны
айрып, Мираплар тарапа тумшугыны талавладып Гапурларың
айдым-сазындан эҗир чекйәнини дуйдурды.
-- Гоңшы салавмалейким.
-- Бегхан, гургунчылыкмы?
-- Хал-ахваллар ничик, саглыгың говулашямы?
-- Вах, сен сорама, Бегхан…
-- Ханы Салых Атамыратдан гелмедими?
-- Салых Тҥркменабада гитди гара даң билен. Ыссамбыла
билит алмага.
-- Гойсана Махым. Гушлукда мен оны Атамыратда гӛрдҥм
ахыры… Геленсоң ӛзҥм җаң эдәерин, бир ишим бар Салыхлык.
Махымың гӛвнҥне иңкис гитди.
Махым Бегханың ызындан гарап дуршуна, ики гулагына
памык дыкды.
* * *
Салых билен Махым гиҗара тапчанда чайлап отыр. Ектайыны
елбегей алып Деря мурт Салыхлара баряр, олар хал-ахвал
сорашярлар. Салых:
-- Деря, дҥшеге гечсене – дийип, кәсә чай гуйды.
-- Ай, хәзир Гапурлар чайлашмага гоймазлар…
-- Вах, адыны тутмалы дәлдиң-дә! – дийип, Махым элевреди.
Деря мурт Салыхың берен кәсесини алып, тапчандан аягыны
саллап отуршына:
-- Шәхерде сени ѐл гуллугының векили нәме дийип сакладай?
– дийип, җанкӛерлик этди.
-- Ай, бир имансыз яш оглан сарыда гечдиң дийип мӛхт эдип
дур, утанананогам – дийип, Салых башыны яйкады. Деря мурт:
23
-- Оҗагаш оглана «мен Халлы Гаркының агасы дийәйсең»
болмадымы? Атамыратда Халлы Гаркының абрайы гаты улы
тҥвелеме! Башлык-да!
-- Мени Тҥркменабадың ѐл гуллугының ишгәри сакладов!
-- Атамыратда Тҥркменабадың ѐл гуллугының ишгәри нәм
ишләп йӛр? – дийип Деря мурт геңлән болды. Гӛз астынданам
Махымы сынлады.
Салых гӛзлерини петредип:
-- Мен Тҥркменабада гитдим! Эшидйәмиң Тҥркменабада! –
дийди.
Махымың ичине гирен иңкис мелгуны ояряр, ол гӛзлерини
есер ойнадып:
-- Салых Тҥркменабада гидйәр, йӛне баран ери Атамырат
шәхери болуп чыкяр! Атамыратда болса Ыссамбыла билит
сатылмаян экен!
-- …Бир… ики… бир ики! – Сес гҥйчлендириҗиден Сырач
Гапурың сеси яңланып башлады. Отуранлар сеңригини йыгрып
турмак билен болдулар.
* * *
Яссынлар уллакан оба Сырач Гапурың консертини
диңлейәрди. Хенекчи, хокгачы Тайлак Салыха гаршы гуран
пириминиң ерине дҥшенини билйәрди. Ол Салыхың пенҗиресиниң
ӛңҥнде сәгинип, ӛй диңледи. Бу махал ӛйде хайяды гӛчен Махым
буфедиң ҥстҥндәки мҥндерленип гойлан тарелкалары еке-екеден
ере уруп дӛвйәрди. Ӛмрҥнде аялыны бейле ягдайда гӛрмедик
Салых Махыма ялбаряр, эмма Махым оңа гулак салман табаклары
җәч эйлейәрди.
Йылгырып җая Тайлак гирйәр. Занны асыллы Махым җәч
дӛвмесини бес эдйәр. Салых болса зор аякдан йылгыряр. Тайлак:
-- Урушяңызмы? Гыгырышяңызмы? Берекелла, гыгыршыңбагыршың, гараз дҥнйәниң хезилини гӛрҥп яшаймаң! – дийип,
олары сынлаяр.
Махым ӛзҥни эле алып:
-- Йҥвҥрҗим, йҥвҥрҗим, агаңың гайрып йӛрен пислигине
серет. Энтек онуң аялы ӛлҥп етишенок, ол болса эййәм сизе тәзе
гелнеҗе тапып йӛр. Аллаҗаней, би гәби азан халал оҗагыны
юмруп, харамы билен чӛрңешип йӛр! – дийип, агламҗыраяр.
24
Тайлак есер-есер йылгырып:
-- Ох-хо, Салыхҗан, тәзе гелнеҗемиз ким-әй? – дийип,
хешелле какяр.
-- Ким бор? Хол докуз әрден галып, онунҗыны агтарып йӛрен
тула нәме?
Тайлак гӛзлерини мӛлердип, о туланың кимдигини
билмедикден боляр. Махым:
-- Хол ӛңңи йыл обамызда сурат моллымы болуп, ҥч айдан
ковулып гиден айырха нәме?
-- Вай, Огулла дулмы?
-- Умытлы оҗагымда адыны бир тутма, ады йитмишиң!
Тайлак ӛр гӛкден гелен боляр:
-- Еңңе, муның тӛхмет! Иле тӛхмет атаның довзахда-да
койкасы тайяр дур.
Арка тапынан Салых экезленйәр:
-- Хей, Махым ялы машгалам барка, мен шолар ялы арваха гӛз
гыздырарынмы?
Махым Тайлага дикан бакып:
-- Мен тӛхмет атарынмы? Мунуң ҥсти-башындан о харам
албассының ысы аңкап дур!
Тайлак чынлакай гӛрнҥшине гирип:
-- Гойсанай, Махым еңңе, Тайлак оны ӛтен йыл зыңды
ахырын!
Бу гепе Салых шок боляр, геплеҗек, гаршылык гӛркезҗек,
эмма гепләп биленок. Бҥтин ӛмрҥне Махыма вепалы болуп, гайры
зенана габак галдырмадык Салыха тӛхмет эдилип дур ахыры!
Тайлагың гепине Махым-да шок болды. Ол ятса-турса Салых
ӛзҥне бивепалык эдер дийип ойланманды. Гӛр-ха, Салых оңа
бивепалык эдипдир! Ӛзем ким билен?... Ил масгарасы болан бир
албассы билен! Махым ичинде гопан харасада басалык берип:
-- Онда мунуң ҥстҥнден гелйән ыс нәме?
-- Еңңеҗан, хемме зады билҗек болуп йӛрмезлер? Онсоңам
эркек кишиниң ҥстҥнден зенан ысы гелип дурса ягшыдыр – дийип,
Тайлак Салыха серетди. – Салых, эртир биз саба билен Гызыл кака
гидйәс, хош… Гиҗәңиз рахат болсун!
Мавр этмели ишини этди… Тайлак есер йылгырып гитди…
* * *
25
Мыхманхана. Кейик уклап ятыр. Мелике вели җанына җай
тапанок, не ятып билйә, не отурып. Мелике нәмәлим җебирҗепалар дҥнйәсине дҥшҥпди. Меликәниң янтили җырлады. Мелике
бегенип гитди, йӛне янтили ачмады. Янтил ызыгидерли, найынҗар
оваз эдйәр. Мелике янтилиң дҥвмесини басяр.
Җейхун пессай сесде пышырдап гошгы окаяр.
Сервим, сӛйги пынхан сырдыр
Хем йылдыздан галан гирдап.
Ышк айдымын айдайын мен:
Пышыр-эй, пышыр-эй, пышырдап!
Мелике янтилини ӛчҥрйәр, эмма инди Җейхуның шыгры айдым
болуп яңланяр.
Неркес гӛзден яш акдырып,
Гам-гуссаңы яйма еле.
Сӛйме мени сӛймесең-де,
Йӛне дилбер ӛйкелеме! Ӛй-ке-ле-ме!
Сӛйги пынхан сыра сыгмаз,
Сыгмаз сҥйҗи пышырда-да.
Сени аршда, мени кҥрсде
Яндырманы башаряда!
Мелике хайран галып ӛзҥне середйәр: ол тҥм гиҗә рӛвшен нур
сачяр.
Шириндир ышкың хесрети,
Шириндир ышкың пыганы.
Мени не говгая салдың,
Ышк мҥлкҥниң натуваны!
Гӛч-эй, уч-эй, дәли гӛвнҥм,
Җигерим-багрым җҥмшҥлде.
Гӛз гҥлдҥрип нәз эйләр сен
Йҥрегимиң җҥммҥшинде!
26
Сервим ышкың оды башга,
Аху-перят, дады башга.
Гӛвре часлы чая дӛнҥп
Җигерлер яняр аташда…
Җейхун пышырдап айдым айдяр. Укудан оянан Кейик хайран
галяр. Себәби җорасы Мелике гиҗәни ягтылдып думлы-душа
ялкым сачып отыр. Еди йҥз метр чуңлукдакы шахтада хем гызыл
от болуп Җейхун айдым айдяр.
* * *
Салых келлесини тутуп креслода чугудып отыр. Ички җайың
гапысы ачылып, ондан безенип, бесленен Махым чыкяр. Махымың
башында мелике җыгасы, юкаҗык перенҗеси болса герденинде. Ол
«Гӛроглы» шадессанындан чыкан Агаюнус перә меңзейәр.
Эгниндәки юкаҗык гейим-геҗими әлемгошардан ясалан ялы аляшыл ӛвҥсйәр. Ол гымматбаха шай-сеплер билен кемсиз
безелипдир.
Энтек аялыны бейле беземен кешпде гӛрмедик Салых
сыгыранынам дуйман галяр.
Махым есер йылгырып:
-- Гӛрсең, сыкылыклап сынлап отурмалы перизадың бардыр!
Салых гӛзеллигиң алнында дызына чӛкйәр.
-- Перизат! Перизат сен Махымым!
-- А сен перизадыңы киме чалышдың? – дийип, Махым
сагрысына бат берип, ӛйде бир айлав эдип ички отага гирип
гапысыны япяр.
Салых агыр хашлаяр:
-- Худайым маңа гӛвхершамчыраг берен экен-ов!
Бир салымдан ички җайдан онединҗи асыр перең шаларының
меликеси ялы болуп ловурдап Махым чыкяр. Онуң тенечириң
ганаты ялы юкаҗык ак матадан геен кӛйнегиниң арт этеги, хол
ызда сҥйренип гелйәр. Билине зҥннар гушак гушалыпдыр,
Махымың били екеҗе гысым, ашагы болса тавус гушуң сагрысы
ялы ховаланып гурсагыңы сарсдыряр.
-- Ханы сынла мени!
Салых аңк болуп дуршуна ене дызына чӛкйәр:
-- Аперин, Махымым, аперин!
27
-- Мен саңа мынасыпмы?
Аялыны башдан аяк сынлан Салых «җук» диййәр!
-- Элбетде, мен саңа мынасып пери-пейкер дәл, гӛр-ха сенем
мени хайсыдыр бир харам ганҗык билен масгара эдип йӛрсиң!
Махым тасанып, кӛйнегини сҥйрәп ички җая гирйәр.
* * *
Гиҗе. Җайда гҥлчыра янып дур. Ики адамлык уллакан чарпая
бош. Салых гапының агзында кӛрпенҗе язынып уклап ятыр. Тӛрде
ятан Махым илки адамсыны, соңра дивардан асылан халының
ҥстҥнде салланып дуран гылыч билен дҥрре гамчыны сынлаяр.
Махым еринден галып пишик басышыны эдип, дҥррәни аляр,
адамсына голайлап есер йылгыряр. Махым дҥррәни депесине
гӛтерип, җынссыз сеси билен җаҗаҗайлап гыгырып, хованы
гамчылап айланып башлаяр. Җынссыз оваза иманы гӛчен Салых
атылып туряр, гӛзлерини хӛвлендирип җайда айланып йӛрен
Махымың ики кибтинден тутяр:
-- Махым! Махымҗан, саңа нәм болды?
Махым гӛзлерини петредип, горкан болуп, ыза-ыза сҥйшҥп:
-- Айрыл! Ёк бол! – дийип, Салыхдан сыпып тӛре барып,
әрини горка сынлаяр.
-- Гара басдымы? Элхенч дҥйш гӛрдҥңми, Махымҗан?
-- Вай, ханы иблис? Ханы мелгун? – дийип, Махым гӛзлерини
элек-челек эдйәр.
Салых графинден бир булгур сув алып аялына ичирйәр.
-- О нәмәниң мелгуны Махымҗан?
Сув ичип ӛзҥни дҥрсән Махым горка-горка:
-- Яңы сениң ериңде шахлары шуң ялы, эшек келлели мелгун
ятан экен! Элхенч бела ятан экен! Вай, Аллаҗан мен дәлирәп
йӛрҥн-эй…
Салых аялына ялбарып, ахыры оны дҥшегине гечирйәр.
* * *
Дашарда ганатларыны какып хоразлар гиҗәниң ярымыны
дуйдурып гыгырышярдылар. Салых билен Махым ене уклап ятыр.
Салых дҥрре гамчыны гуҗагына алып мырлап ятыр. Махым илки
бир, соңра бейлеки гӛзҥни ачып диңширгенйәр, соңра адамсыны
28
сынлаяр. Ол пишик басышыны эдип, оклавы аляр. Адамсына
голайлап есер йылгырып, оклавы депесине гӛтерйәр. Махым
камера гӛз гҥлдҥрип гарап, эйменч сес билен җаҗаҗайлап җайың
ичинде айланып, хованы оклавлап гыгырып башлаяр. Эйменч сесе
хайяды гӛтерилен Салых атылып туряр. Аялыны гуҗаклап:
-- Махымҗан, ене басыргандыңмы?
Махым гӛзлерини петредип, адамсыны итиберип гойберйәр.
-- Гелме голайыма! Ёк бол! Мен Шасолтанлара гитҗек!
-- Шасолтанлар бормы гиҗәң ярында?... – дийип, ол ене
аялына сув ичирҗек боляр.
-- Гелме голайыма! Сен ятдыгың элхенч бела ӛврҥлйәрсиң…
Салых аялыны сынлаяр. Махым гӛзлерини хӛвлендирип
Салыхы сынлаяр…
* * *
Узын гиҗәни дик отурып гечирен Салых гара даң билен
Бегханлара баряр. Бу махал Шасолтан сыгырыны сагып, сҥйтли
бедресини тапчана гоюп дурды. Салам-хелиги унудан Салых:
-- Ханы Бегхан?
-- Бегхан хәли Гызылкака гитди, йигрими гҥнлҥк!
Бегхан Тайлаклара барды. Тайлагың аялы Айнур билен хем
яңкы вака гайталанды.
Тайлагам, Бегханам, Деря муртам ятымлык Гызылкакдакы
экин мейдана ишлемәге гиден экен...
* * *
Эртеси гҥнортан. Салых диванда сҥйҗи укуда мырлап ятыр.
Телевизорда консерт гидйәр, эмма онуң сеси чыканок. Телевизорың
консертини Махым гулагына гулаклык дыкыны дыкып диңлейәр.
Бирден агзыны шапбылдадып, укуда ятан Салых йылгыряр, ол
дҥйш гӛрйәр. Дҥйш:
Махым эртекиден чыкан сувпериси ялы овадан, ол мелике ялы
безенипдир, бесленипдир. Махымың башында овадан җыга, Махым
хинди
гызлары ялы йылгырып,
юкаҗык
перенҗесини
елпеселендирип танс ойнаяр, ол ала гӛзлерини гҥлдҥрип, Салыхың
дашында пырланып танс эдйәр. Ол бир затлар дийип огрын-огрын
гарап, пырланып, дессине җаналгыҗы башга бир зенана ӛврҥлип,
29
әриниң депесине абаняр. Салых депесинден ийнип гелйән гылыҗы
гӛрҥп, эрбет гыгыряр…
Салых атылып, алланичикси болуп галяр, гӛзлерини мӛлердип
тӛверегине бакяр.
Махым овадан йылгырып:
-- Айтмадыммы, сен ятан бадыңа мелгуна ӛврҥлйәң дийип…
Салых гӛзлерини хӛвлендирип, сагада середйәр, сесини
чыкарман, дашарык ювунмага гидйәр.
-- Салыхханың-а болҗагы болайды ӛйдйән! – дийип, Махым
овадан йылгыряр.
* * *
Ирден шәхерче кӛчеси билен Хыдыр машынлы гелйәр.
Җейхун оны саклаяр. Олар саламлашярлар. Камера олара
голайлаяр.
-- Достум, сен кирей эдйәң герек?
-- Ховва, мен кирей эдйән.
-- Гҥнде нәче газаняң?
-- Кӛп пул газанян…
-- Мен саңа шонуң ики эссесини берйән, сен маңа машыныңы
бер!
-- Гардашым, машыны, тҥпеңи кесекә берип болмаяр.
Җейхун пенҗегиниң голтук җҥбҥсинден чек депдерчесини чыкряр:
-- Гардашым, Хыдыр атам, йӛр онда мен сениң машыныңы сатын
алян! – диййәр. Хыдыр Җейхуның теклибине хайран галяр хем оны
ичгин сынлаяр.
Этрап мыхманханасындан сурат абзалларыны алып Мелике
чыкып баряр. Бирден онуң алкымына гелип ӛрән узын тәзеҗе
«Лимузин»
сакланяр.
Мелике
хайран.
Мыхманхананың
пенҗиресинден середйән Кейик хас хайран галяр. Лимузиниң
гапысы ачылып шар гара сачы буйра-буйра гап-гара негри гӛрҥп
Мелике тисгинйәр. Сҥрҥҗи негр кабинадан чыкып гҥнбатар
дессуры боюнча баш эгип:
-- Плиз, нем – дийип, тагзым эдйәр. Иңлисче «Мен сизиң
гуллугыңызда!»
Мелике иңлисче оңа «Сиз ким?» диййәр.
Ызкы айнасы гаралдылан гапыларың биринден башы әпет ак
шляпалы, әйнекли, голы
хашамлы хасалы яш американ
миллионери ялы гейнен йигит чыкяр. Ол Җейхун:
30
-- Баш ҥстҥне, ханым Мелике Ораловна! Сизе җҥмле-җахан
сейли гарашяр! – диййәр.
-- Мен бейле машына мҥнмейәрин! – дийип, Мелике перт
җогап берйәр.
Җейхун саг голуны ѐкарык гӛтерип, бармакларыны
шакгылдадяр. Шол дем ӛврҥмден ӛрән
әпет ѐлсуз ерлере
ниетленен шар гара җип гелип, Меликәниң янында сакланяр.
Машындан әйнеклиҗе япон чыкып, оңа япон дессурында баш эгип,
машына мҥнмеги мҥрәхет эдйәр.
Меликә бу хенек хош якяр. Эмма ол машына мҥнмекден хем
боюн товлаяр. Җейхун саг голуны гӛге узадып, сҥем хем башам
бармагыны шакгылдадяр. Ӛврҥмден ӛврҥлип ӛрән овадан пайтун
гелип Меликәниң янында сакланяр. Пайтуна гоша ӛркҥчли елмая
гошулыпдыр. Тултук монгол пайтундан дҥшҥп, Меликә тагзым
эдйәр. Җейхун:
-- Мелике, йӛрҥң мен сизи учмаха айлаян! Гӛзел ерлере
айлаян!
-- Саг болуң, мениң ишим бар…
-- Ишиңизи соң эдерсиңиз…
-- Мен ене ҥч саны зәхмет гахрыманының суратыны
чекмели…
-- Соң чекерсиңиз.
-- Айрылың ѐлумдан, мен сизиң машыныңыза мҥнмен!
-- Соң рет эдерсиңиз…
Меликәниң гахары гелди.
-- Ёк болуң ханы…
-- Соң гахарланарсыңыз, Мелике – дийип, Җейхун овадан
йылгырды.
Шол махал ерден чыкан ялы болуп Хоҗамгулы пейда болды,
ол даявдан гӛрмегей йигитди, белли каратечиди. Ол Җейхуна
тиңкесини дикип:
-- Эй, эй, сен мениң Меликәме лак атып дурмуң?
-- Меликә эемсирәр ялы ким сен?
-- Эй, гуррумсак, еке юмрукда җаныңы җәхеннеме иберйән –
Хоҗамгулы оны итип гойберди.
-- Хай-хай, хайбатлы йигит! – дийип, Җейхунам оны итди.
Хоҗамгулы ӛр-гӛкден гелди, ол дымып дуран Меликә
середип:
-- Меликәм, сен мени сӛййәрсиң герек?
31
Мелике гӛзлеринден боюр-боюр яш дӛкҥп дуршуна башыны
ырады.
Җейхун:
-- Хей, Мелике сениң ялы тентеги сӛерми? Меликеҗан мени
сӛййәр!
-- Сен би телбәни сӛййәрмиң, Мелике?
Мелике аглап:
-- Ёк болуң, масгаралар, мен сизиң икиңизем сӛемок! – дийди.
Ики йигит ики ерден:
-- О нәхили сӛеңок?!
-- Ёк, болуң, мен сизиң икиңизем сӛемок – дийип, ол аглап
мыхманхана юмлукды.
Йигитлериң икисем ӛз сӛйгҥсине ынанярды, шол себәплем
икисем аңк болуп гызың ызындан гарап галды. Хоҗамгулының
гахары депесине урды, ол Җейхуның якасындан эбшитләп,
агзының ҥстҥне гҥлчҥлдетди. Эрбет авунан Җейхун хем юмрук
салды, башлады бир уруш. Йигитлериң икиси-де гҥйчлиди, икисиде
тҥргенди, йӛне Җейхун соңкы йыллар ише улашып, тҥргенлешиги
унудыпды. Хоҗамгулы болса карате боюнча гара гушагы алан
йигитди!
Шол пурсат җҥрлевҥгини чалып полисияның сержанты
Абдылла етип гелди. Полисияның сержанты «Сакланың!» дийип
гыгырды. Кӛп-кӛп чаршенбәни башындан гечирен Хоҗамгулы
йылгырып:
-- Ёлдаш сержант, нәм болды?
-- Тҥкедиң уршы!
-- Хах-хах-ха! Ким урушяр, ѐлдаш сержант? – ол лахлах гҥлҥп
бурнуның ганыны сҥпҥрип: - Гардашым, достум, доганым, саг-аман
гезип йӛрмиң? – дийип, Җейхуны гуҗаклады. Җейхунам гҥлҥп,
Хоҗамгулыны гуҗаклап, аркасына шапбатлап:
-- Ай, гардашым, җаң эдип геләйсең болмадымы? Айдым-саз
билен гаршылардым.
Пурсатдан пейдаланып Кейик:
-- Хоҗамгулы, Җейхун, сиз Ашгабатда эдйән хенегиңизи
башга ерде эдәймелими? Гӛр, сержант сизе урушяндыр ӛйдйәр.
Җейхун:
-- Абдылла, сен озал ики саны каратечи достуң душушыгыны
гӛрмәнмидиң? – дийип, сержанта йҥзленди.
Аңк-таңк болуп дуран сержант вака дҥшҥнмеди.
32
Ашыкларың агысы айдыма айланяр…
Ашыкларың гиҗеси-гҥндизи арзув-хыяллара ӛврҥлйәр…
Мелике хыяллар дҥнйәсинде, ышк-хесер дҥнйәсинде меймирәп
ятып галыпдыр. Онуң янындакы тумбочканың ҥстҥнде ӛрән овадан
чемен. Бирден меликәниң укусы овадан дҥйше айланяр. Мелике
овадан бегзарлыкда, чемензарлыкда айланяр.
Меликәниң дҥйшҥнден чыкан Җейхун гызың дашында первана
болуп айдым айдяр:
Ала-ала,
хумарала дидәңде,
Йылдырымдан барклы җады бар экен!
Ләле-ләле леблер нәме диййә-ле?
Гӛзлерде ашыклар җаны бар экен!
Айдымың ашакдакы гайталама бендини Җейхун билен Мелике
биле айдяр:
Сен хем мен, мен хем сен,
Мен хем сен, сен хем мен,
Җҥмле-җахан багтына хем
Ышкына дес-дең,
Ышкына дес-дең!
Сен хем мен, мен хем сен
Бир җану – бир тен!
Җейхун гӛз гҥлдҥрип, уялян Меликәниң дашында аланып
айдым айдяр.
Бе нә апаты җан,
җан җеллады ышк,
Яр, не җебре,
Не җепая саташдык.
Бирде доңуп, бирде яняс аташсыз,
Тҥссәмизде посаң дады бар экен!
Гашлары питнейи сахыпҗемалым,
Сынлайын-ла ганып-ганып җемалың.
Даш яр багтым!
Чҥв, ыкбалым!
Ме, җаным!
33
Яр ышкың сыгардан җахан дар экен!
Йылдыз мҥнҥп арша сейран эдейли,
Ышк билен әлеми эндиредейли,
Элҗире,
элҗире,
элҗирешейли,
Яр маңа, мен яра җанаҗан экен!
Олар гӛз гҥлдирип, нәз-керешме билен элҗирешип сейил
эдйәр. Бирден Мелике меймирәп ятышына ояняр. Гӛрсе, ол вака
дҥйш! Ол уялып, йҥзҥни тутяр. Янтили җырлаяр. Ол «Алѐ»
диййәр. Хайран галмалы ери – янтилден яңкы айдым яйдян
Җейхуның овазы җая доляр. Мелике овадан йылгырып эрәп-акып
башлаяр…
* * *
Бегхан Тайлак тилки билен ики пакеди дҥрли харытлардан
долдурып оба дҥканындан чыкды. Ол дҥкана етип гелйән Сырач
Гапуры гӛрҥп йылгырды:
-- Сырач бег, мен агшам сени отуршыга чагырян.
-- Саг бол агам. Мен хич хили кейп эдемок. Мениң отуршыга,
мейлисе сарп эдер ялы вагтым ѐк.
-- Онда сенден екеҗе хайыш: шу гиҗе сен айдым айдып,
репетисия эдип, бизе эҗир берме, мен сениң байрагыңы берейин!
Сырач ӛр-гӛкден гелди:
-- Мен сизе айдым билен эҗир берйәнми, Бегхан ага?! Инди
аҗайып айдымлар эҗир болдымы?
-- Сырачхан, тутуш оба сениң айдым-сазыңдан богаз болды!
Тайлак дессине Сыраҗы гуҗаклап:
-- Бегхан оюн эдйәр, йӛр ханы! Сырачҗан, сен аҗайып
айдымчы! Илиң ӛңҥне чыкян багшы болҗак болсаң – Амыдеря ялы
гиң болмалыдыр – дийип, хӛре-кӛше билен оны алып уграды.
Сырач Гапур титрейәрди. Тайлак:
-- Сениң аҗайып сесиң бар! Сениң аҗайып айдымларың бар,
Сырачҗан!
-- Аҗайып сесиң бар диййән кән-де, тойына чагырян ѐк –
дийип, ол агыр хашлады.
34
-- Шонуң себәбини билеңокмы? – Сырач башыны ырады. –
Оглан-а, сен гиҗе-гҥндиз репетисия эдип, кәмиллешҗек болуп
обаны айдым-сазың билен гандырярсың! Ханы сен шу гҥнден
башлап, репетисияны ӛйҥңде гечип, обадашларыңы айдыма зар
эйле! Гӛрерсиң онсоң обаның болшуны!
Сырач оңа ынамсыз гарады. Тайлак:
-- Гҥйзде оглум харбы гуллукдан гелйәр! Онуң тойының
багшысы сен борсуң! Ызянындан оны ӛерҗек! Ол тойы ӛзҥң тутуп,
ӛзҥң совуп берерсиң! Ынха, ики тойың менден Сырачҗан!
Сыраҗың гӛзлери бегенчден яңа ялпылдап гитди.
* * *
Гамгын саз. Мыхманхананың ӛңҥндәки агаҗың кӛлегесинде
Кейик билен Хоҗамгулы дур. Хоҗамгулы хашлап агыр дем аляр.
-- Хоҗамгулы, сен акыллы йигит! Сен Меликәни багышла…
ол… хакыкы ышка дҥшҥпдир. Ол ӛзи билен ӛзи дәл… ол хҥйленип
йӛр…
Хоҗамгулы:
-- Яңакларында дел назар гезмедик, аху гӛзлерине дел киши
бакмадык пәкизе гыздыр ӛйденим хем бейле болуп чыкайды…
-- Ёк, ол шу ере гелип, ышка саташды…
Агыр дымышлык. Паҗыгалы саз тҥвелейлейәр…
Хоҗамгулы Магданлының аэропортында учара мҥнҥп баряр.
Ол басганчакдан иң соңкы болуп учара чыкяр, ызына ӛврҥлип
шәхере гамгын назар салып, учарың ичине гирип гидйәр.
* * *
Гӛзетиме ченли яйланып ятан говачалы мейданда Тайлак,
Бегхан, Деря мурт гушаклыга чыкан говачалары кҥлтеләп йӛр.
Олар алысдан гелйән машыны гӛрҥп тутлы яба йӛнелйәр. Ол
машын Мирап Гапурың машыны. Мирап Гапур машыны билен
тракторлара хызмат эдйәр. Янгыч гуйяр, чалгы ягларыны элтип
берйәр.
Тракторларыны атыздан чыкаран механизаторлар тудуң
кӛлегесине гелйәр, олар мешикден сув ичйәр. Машыны
тракторларың янында гоян Мирабам кӛлегә гелйәр. Ол салам
35
берип, гоңшулары билен еке-еке эллешйәр. Иң соңунда Бегханың
элини сыпдырман:
-- Доган, нәме гҥнәм болса, багышла. Мен-хов, гарынҗалы
ерден айланып гечйән киши – дийди. Тайлак вакадан бихабар болан
болуп:
-- Хә, Мирап, нәм болды? – дийди.
-- Ай бир дҥшҥнишмезлик-ле!
Деря муртуны товлашдырып:
-- Мирап, сенден гоңшам болмаз, сенден адамам болмаз! Ери,
Бегхан бирки шарпык чалыпдыр-да, нәме сениң сырчаң сынҗак
болуп дурмы? Бегхана гайтаргы бермәң нәме? Гоңшы хатырасыны
саклап урулайсаң болмадымы – дийип, йылгыряр.
Тайлак тилки есер-есер йылгырып:
-- Мирапда-да гҥнә ѐк, Бегханда-да! Хәлки обамыза бир
ярамаз кеп яйрапдыр: «Кимде кимиң аялы диенини этмесе, Мирабы
уруп, аялының гӛзҥниң одуны алаймалы!» дийип… Гӛрениң
Бегхан, Мирабы уруп-енҗип аялының зәхресини ярыпдыр – дийип,
лах-лах гҥлйәр.
Мирап гӛзлерини черрелдип:
-- Дур-ла, дур-ла, арада сен-мен ѐк, Базар гирденегем мени
урҗак болдыла…
Деря мурт лахлах гҥлйәр:
-- Мирапҗан, сен бир гоч йигит! Саңа юмрук, шарпык
ӛтмейәр! Гой йигитлер сени уруп, хелейлерини горкузсынлар-да!
Олар габак астындан Бегханы сынлаяр. Бегхан гызарып,
бозарып элхенч хала дҥшйәр…
* * *
Гиң җайда телевизор гӛрен болуп Салых билен Махым
сортдырышып отыр. Кӛрпеҗе Гапурларың бири уллакан бандеролы
гӛтерип ӛе гирйәр.
-- Сизе уллакан хат гелипдир. Яман уллакан хат.
-- Җейхундандыр! – Салых шатланяр.