Döwletli döwran geldi - 2

Хүйрбибини гӛрмек бейледе дурсун, даша-да чыкып билемок, гӛзгыны
халымы Хуйрбиби гӛрәймесин дийип!.. Ахыры эҗем пакыр мени шәхер
хассаханасына ерлешдирди… Лукманлар беҗерйәр, менем сары сапага дӛнүп
түкенип барян… Бир гиҗе гачдым хассаханадан! Ялңыз максадым дәдемиң
мазарыны гуҗаклап, җан бермек! Эмма… эмма бичәре эҗеми ялңыз
галдырып, нәдип ӛлүп билерин, нәдип? Яшамага ровгатым ѐк, ӛлмәге-де
эҗеме дӛземок… Ӛлмек боланок!
Гарҗан ага. Чархыпелек-дә би…
Эсенаман. Керемиңе дӛнейин Аллаҗан шу ерде мени Аваза душурайды…
Гарҗан ага. Ояканмы?
Эсенаман. Вах, Гарҗан ага, дертлеримден яңа мен уклап билйәнми?.. Үмүштамышды, мен халыс ядап юмшаҗык чәгеде чӛкдүм, гӛзүми ачсам алнымда
бир гара отыр. Онуң назары шейлебир мәхрибан, шейлебир мәхрибан,
серетдигиче дертлерим деп болуп, гӛврәме җан гелип баряр. Мен илки оны
дәдемдир ӛйтдүм, себәби шейле эзиз назар болса… дәдем-де болмалы!
Гарҗан ага. Аваза адам шекилиндеми?
Эсенаман. Билмедим, Гарҗан ага, мен онуң назарындан назарымы айрып
билмән, гарап дурун. Ол маңа дымып назар саляр, онуң айдян сӛзлери
йүрегиме мелхем болуп дамып дур. Ол гүрләнок, йӛне мен онуң хер айдан
сӛзүни эшидйән. Гең ери: гӛзүми ачсам-да гара алнымда отыр, гӛзүми
юмсамда мен оны гӛрйән! Нәче отуранымы билмедим, ахыры ӛзүмден
гидипдирин…Ӛзүме гелсем җахан ягтылып, гүндогар ал ӛвүсйәр…
Гарҗан ага. Гудрат сени назары билен бежердими?
Эсенаман. Назары биленем беҗерди, иймели-ичмели мелхемлерем салгы
берди…
Гаржан ага. Хә, Лукман хеким хайсы тарапа назар айласа, шол ериң
оты-чӛпи «мен пылан дердиң дерманы, мен пылан дердиң мелхеми» дийип
дилленермиш дийилйәни раст экен.
Эсенаман. Багтыма бир чопанам душды. Шонуң гошунда болуп, деңзиң сув
отларындан иййән, чарлакларың юмуртгасыны ичип, сәхел вагтда гуланалма
йигит болдум. Ӛе барамда аглап-эңрәп йӛрен эҗем пахыр бегенжиден тас
ӛлүпди…
Бабыр ага. Гарасай, биз шу ере гӛчуп гелип, дӛвлет тапдык. Эсенаман хем
гӛчүп гелди.
Алтмыш бәшинҗи йылда кичи обалары бирлешдирип, посѐлок этмели
дийип бизи мундан зор билен гӛчүрдилер…
15
Хаҗат эҗе. Гурбаны болдугым Эсенаман хеким элли үчүнҗи йылда мениң
инчекеселими хем беҗерди…
Бабыр ага. Эсенаман атлы хеким болды, беҗермедик кесели-дерди ѐкдур.
Ӛзем екеҗе адам Эсенаман менден пул алды, аклык алды дийип билмез! Ол
«Алла маңа хекимлиги мугт берди, нәме дийип мен беҗерен кишимден пул
алмалымышым» диййәр… Шу гүн эрте Эсенаман хеким дынч алмага
гелйәр..
Гҥлрух. Вай, Эсенаман ага аятда бармыдыр?
Бабыр ага. Аллаха шүкүр, бардыр, эрте-биригүн гӛрерсиңиз.
Оҗар. Бабыр ага Туркменин «ер ала, юрт ала» диймесиниң себәбини ылым
ачды. Кәбир ере Алланың гудраты билен положител зарядлар акымы инип,
ерденем положител зарядлар асмана галяр. Кәбир ерде болса терсине…
Положител зарядлы акымың ягян еринде яшаянлар сагат-сагдын, кән бир
кеселләп йӛрмейәмиш. Отрисател зарядларың ягян еринде болса, дерди-бела
кӛпмиш…
Хаҗат эҗе. Патшамызың шейле эзиз, шейле гудратлы ери сайлап алып,
дүнйә мешхур дынч алыш, сыяхатчылык меркези эдишине хайран
галаймалы!
Бабыр ага. Хаҗатбай, тагт диениң кераматлыдыр! Тагта голай-голай барян,
«инди пыланы патыша болайса герек» дийилйән кәндир, эмма Аллатагала
арзылап маңлайыны сыпамадык, кырк акылдарың
аклыны бермедик
адамсыны асыл-асыл тагта чыкараймаз! Патыша, Президент онуң ердәки
векили ахыры!
Хаҗат эҗе. Президентиме дӛнейин! Гиҗе-гүндиз онуң әхли аладасы халк,
юрт, ватан!
ДӚРДҤНҖИ ГӚРНҤШ.
Гөвхерин отагы. Ол перишан халда жайда айланяр, дашындан ойланяр.
Гӛвхер. «Гумман… Гумман, мен нейләйин… нейләйин мен! Сени сӛймек
бейледе дурсун, хат-да габанып хем билемок… Дүшүнйән, сен маңа, мен
саңа мынасып, эмма арамызда ышк-сӛйги болмаса, бизи нәме бирлешдирип
билер?.. Машгала ожагында ышк оды ловлап дурмаса, хей ондан дурмуш
бормы?» /гапы җырлаяр/ Гирибериң, гапы ачыкдыр.
/ Уллакан чемени гөтерип, йылгырып Оҗар гелйәр./
Оҗар. Гӛвхер гыз, салам! Бимаза эденим үчин багышлавериң! Ынха, шу
ажайып чемени сизе ѐлладылар.
Гӛвхер. Ким?
Оҗар. Гӛвхер гыз, мен бир гарып менеҗер, мен бир гарып юмуш огланы,
үстесине Дилбер Атаевна иңлис, испан, немес диллеринден сапак берйән.
Аслы кәрим халкара ыкдысатчы.
Гӛвхер. Айдып дуран затларынызың яры дагы чынмы?
Оҗар. Жук. /ол гызың гөзлерине дикан бакяр/ Үчден бири чын. Аслында мен
докуз дил билйән.
Гӛвхер. Яш башыңыза онча дили нәдип ӛврендиңиз?
16
Оҗар. Мекдеби гутарып, гурлушыкда ише дурдум. Гүнлериң биринде он
икинҗи этаҗдан гачан керпич чүвдәмде пытрайды-да… Хассаханада ӛзүме
гелсем, дүрли-дүрли диллерде самрап ятан экеним…
/Гүлүшйәрлер. Гөвхер чемени ысгаяр./
Гӛвхер. Вай, мунун мүшки-энвериниң говуҗадыгыны…
Оҗар. Сериңизи семедип барямы?
Гӛвхер. Барың, чемени ѐллан адамың ӛзи гетирсин!
Оҗар /гүлден визитка алып берйәр/. Ынха, телефоны, ӛзүңиз жаң эдип
айдайсаңызлаң.
Гөвхер кагыза середип габыл телефоның номерлерини айлаяр, Оҗарың
җүбүсиндәки телефон җырлаяр, Оҗар утанып бейлесини бакып гүрлешйәр.
Гӛвхер. Дүйн мен сизе гайдып чемен гетириҗи болаймаң диймедимми?
Оҗар /бегенип/. Ӛңңүнем сиз маңа гайдып чемен гетириҗи болаймаң
дийдиңиз!
Гӛвхер. Ӛңңүси гүн мен сизе гайдып чемен
гетирижи болаймаң
диймедимми?
Оҗар. Дийдиңиз… дийдиңиз… несип болса эртирем маңа чемен гетириҗи
болаймаң диерсиңиз…
Гӛвхер. Сиз нәме бейле ѐкнасызмы?
Оҗар. Гӛвхер гыз, чеменем бир бахана-да! Чеменсиз гелибер дийсеңиз,
гайдып чемен гетирмен!
Гӛвхер. Сиз нәмелери аталап дурсуңыз?
Оҗар. Гӛвхер гыз, гахарланмавериң! Гүнә менде дәл, гүнә /гөге сүем
бармагыны узадяр/ керпичде! Эй-хо, Гӛвхер, мен шу ӛмрүме дүйшүмдехушумда, кинода-телевизорда сизиң ялы овадан гызы гӛрмәндим… Сиз
эртекилерден чыкан перизат!
Гӛвхер. Бай-бов, асыл сиз он дил билйән экениңиз! Сиз дүнйәниң Ялан
дилине-де эзбер экениңиз!
Оҗар. Нәдейин-дә, ялан сӛзләймесем башга алажым ѐк! Сиз перизат дәл-де
перизатларыңам перизады! Сизиң васпыңызы этмек үчин дүнйәде деңсизтайсыз шахыр болмалы! Сизиң гӛзеллигиңиз чыны яланы билен, яланы чыны
билен бейхуш эдип ташлаяр.
Гӛвхер. Ханы отагымдан чыкың, ѐгсам чүвдәңизде ене бир керпич пытраяр!
Гайдыбам шу отага гелиҗи болаймаң!
Оҗар. Гӛвхер гыз я мениң, я дүнйәниң иши гайдыпдыр! Мен деңзе дийип
уграян, бир гӛрсем, мен сизиң отагынызда! Мен түргенлешиге дийип уграян,
бир серетсем, ене мен сизиң отагыңызда!.. Дүнйәниң әхли ѐллары сизиңкә
гелип дур!
Оҗар билен Гөвхерин гөзлери тапышяр, олар бири-бириниң назарына
майыл боляр.
Гӛвхер. Барың, гидиң инди.
Оҗар. Хош Гӛвхер, хош. Ынха, мен гидйән.
Оҗар гидйән дийсе-де гитмейәр, Гөвхер найынҗар ялбаряр.
Гӛвхер. Хайыш эдйән гидәйиң инди.
Оҗар. Гадымы грек шахыры Пиндар шей дийипдир…
17
Гӛвхер. Пиндарыңызам алып чыкың отагымдан!
Оҗар /хашлаяр/. Пәхей Пиндар шахыр, абрайың ѐк экен-ов! Анха, перизат
гызың ӛйүнденем ковулдың! Бар ѐк бол, гадым дүнйәңе!
Гӛвхер. Сиз геплемесеңиз алланәме оглан…
Оҗар /бегенйәр/. Вай, мен геплесем ики алланәмедирин! Гошгы дагы окасам
үч алланәмедирин!
Гӛвхер… Гӛвхер…Гӛвхерим!
Гӛр,мен сизи нәче йыллап гӛзледим,
Дидәм яшлап, жигер-багрым чәк эдип!
Айланып Диярың шәхер-кендини
Хем Гечмише,
Хем-де Гелжеге гидип!
Гиҗелерне дүйшлеримден гӛзледим,
Гүндиз хыял-хушларымдан гӛзледим,
Кӛл боюна гонуп хүйре ӛврүлйән
Эртекилең гушларындан гӛзледим.
Перими сиз,
пейкерми сиз,
хүйрми сиз,
Дүнйәң ыклымларын, юртларын сӛкүп,
Сиз ялы нәзенин гызы гӛрмедим!
Ниже йыллап ахы-зарыңыз чекип,
Сизи тапып билмедим мен Гӛвхерим!
Гӛр, сен нирде гезип йӛрен экениң?
Сен бир аху гӛзли җерен экениң?
/Дызына чөкүп гөге эллерини узадяр./
Эй, Аллам!
Маңа ничик багты берен экениң,
Керем экениң-ов, керем экениң!
Эй-хо, аршы аглаң Хумайымы сен,
Я-да ышк-хесериң Худайымы сен?
Керем-кераматмың, гудратмың Гӛвхер?
Хер бакаңда эндам-җаным җиглейәр!
Хер бакаңда сәмәп айланяр келләм!
Асманда сергездан комета ялы,
Хем янып
Хем якып-яндырып гелйән!
Сен мелекмиң,
меликемиң,
хүйрмиң сен,
Аташмың, чырагмың,
барклы нурмуң сен,
Сен янымда дурманмыдын яңҗа-да,
18
Эййәм нәдип йүрегиме гирдиң сен?
Дар ханасна сыгман чырпынян чай дей,
Гурсагымда йылдырымлап дурсуң сен!...
Гӛвхер. Сиз маңа сен дийип нәмелер самрап дурсуңыз?
Оҗар /Өр-гөкден гелйәр/. Вай, мен сизе сен дийәйдимми? Сизе дагы сен диен
дилиме /юваш/ поса билен /гаты/ даг басаярын!
Гӛвхер. Чыкын отагымдан!
Оҗар /Өр-гөкден гелйәр/. Вай, сизе гошгымам ярамадымы?
Гӛвхер. Ярамады!
Оҗар. Хай, о гошгымың сизе ярамаҗагыны билйәдимем-ле! Оваррам, ол
ӛзүме-де ярамаяды!... Ханы шу гошгымам бир диңләң! /гызың гөзлерине
бакяр, хайыкяр/ Ай,ѐк бу гошгымам сизе ярамаз!...Анха, бу гошгым вели,
йүреҗигиңизе йылдырым болуп гирип, дүнйәңизи элендирип ташлаяр!
Гӛвхер. Сиз телбеми, тентекми? Хей йигрими биринҗи асырда гыза гошгы
окап берйән тентеги гӛрдүңизми?
Оҗар /мүйнли, ашак бакып/. Мен йигрими икинҗи асырдан гелдим-дә…
Гӛвхер гыз, сиз гошгы халамаян болсаңыз, мен бир нама гачырып берәейин!
Гӛвхер /алланичикси/. Вай, сиз инди мениң жайымда айдыма-да
зовлатжакмы?
Оҗар. Айдыма зовлат дийсеңиз зовладып гойберйән! Гӛвхер гыз, менде хер
дүрли айдым бар. Зовладып айдыляны-да, зовладылман айдыляны-да,
гыгырып-багырып айдыляны-да, пышырдап яйдыляны-да, хатда дымып
айдыляны-да бар, ынха бу айдымың сӛзи-де ѐкдур, сазы-да! Бу айдымы гулак
билен дәл-де йүрежигиң билен диңлемели, себәби бу айдым гӛзлер билен
айдыляр. Айдымы ерине етирйәр Оҗар Апбаев!
Оҗар ашык гөзлере өврүлип гызың гөзлерине дикан бакяр, Гөвхер
йигидиң гөзлерине майыл боляр. Овадан саз яңланяр.
Гӛвхер /чыны билен найынҗар ялбаряр/. Хайыш эдйән, гидәйиң инди.
Гумман. Хош, инди гидәймесем чалам-чаш болян… дәлирәп Аваза иш
болян.
Ол гызың гөзүнден гөзүни айырман ызлайын йөрәп гидйәр. Гөвхериң габыл
телефоны җырлаяр, ондан «Сен Оҗары, Оҗар сени сөййәр!» диен шадыян
оваз янланяр. Гыз телефоныны дивана булап уряр.
Телевизорың өзи ачылып, ондан «Оҗар сени сөййәр, сенем Ожары
сөййәрсиң» диен сес янланяр. Гөвхер онун тогуны согурып зыңяр.
Радионың өзүнден өзи ачылып « Сен Оҗары, Оҗарам сени сөййәр» диен
сес яңланяр. Гөвхер онуңам шнурыны гопарып ташлаяр.
Бирден холодилнигиң гапысы ачылып, япылып ондан « Сен Оҗары, Оҗарам
сени сөййәр» диен сес яңланяр.
Думлы-душдан, петикден-потолокдан « Сен Оҗары, Оҗарам сени сөййәр»
диен сес яңланяр. Гөвхер аялары билен гулакларыны гапып, дивана чөкйәр.
Гөвхер аясына айыряр, якымлы айдым яңланяр:
19
Күкрейип язлар гелер ләле-рейхан Гӛвхерим,
Җаным алган Җананым сен, Җан ичре эй-җан Гӛвхерим,
Гужагыңы ачмыш бизе ажайып эйям Гӛвхерим,
Ашыгы-магшук болуп кылалы сейран Гӛвхерм.
Гӛвхерим сен, Гӛвхерим сен,
Әлемгошар ӛвсеним сен,
Жаным ал-да бакылык бер,
Леблен абы-кӛвсеринден.
Гөвхер ярым-яш аглап отыр… Чыра сөнйәр.
ИКИНЖИ ПЕРДЕ
БӘШИНЖИ ГӚРНҤШ.
Яшлар кенарда ашакдакы айдымы танс эдип айдярлар.
Учмаха дүшей дийсең, Аваза гел, Аваза,
Хүйленип гӛчей дийсең, Аваза гел, Аваза,
Диярың ачай дийсең, Аваза гел, Аваза,
Сӛйсең, дүнйәни сӛйсең, Аваза гел, Аваза!
Ашык болман билмерсиң мӛвҗәп ятан уммана,
Гойнуңда гулач уруп дӛнйәрис биз гувваса,
Дәли деңзим чайканып ашыкларың хуввала,
Ышка саташай дийсең, Аваза гел, Аваза!
Мунда ѐллар узаяр җаханың чар янына,
Дүнйә малыны берем бир гүнлүк сейранына,
Ганат-персиз учар мен йүрегмиң хейҗанына,
Сериңден гечей дийсең, Аваза гел, Аваза!
Мавы умманым гайлап, долуп-дашып толкун-эй,
Еңишлере яр Дияр, умман болуп галкын-эй!
Леззетин гӛр яшайшың, багты чүвен халкым-эй!
Гуш болуп учай дийсең, Аваза гел, Аваза!
Сахна ала гараңкы. Сахнаның өңүнден Дилбер гелйәр, ызында Гумман.
Дилбер ондан дынҗак боляр, Гумман галарлы дәл. Ахыры Гумман онуң өңүне
гечип, голундан тутуп назарыны гөни гызың гөреҗине дикйәр. Сахнаның
төрүнден агачдан агажа, саявандан саявана дуланып, букдаклап Бегназар
ага гелйәр. Бегназар аганың ызындан оны гарамлап Хажат эже гелйәр.
Дилбер Гуммандан сыпып гидйәр, Гумман ызына дүшүп сахнадан чыкяр.
20
Бегназар ага /юваш/. Бех, пеләкет гызларың хайсысыны сӛййәркә?
Хаҗат эҗе /газаплы/. Утан! Уял! Алтмыш яшап сакгалыңы селкилдедип гуш
түпеңлежек ялы хӛкүдүкләп йӛрмәге! Сува дүшйән гыз-гелин гӛрмедиңми
бисырат!
Еңсесинден дуйдансыз чыкан сесе Бегназар ага тисгинйәр, алҗырая.,
Бегназар ага. Дайза, сиз маңа бир зат дийдиңизми?
Хаҗат эҗе гаты газаплы.
Хаҗат эҗе. Вай, бисырат, мен сениң дайзаң болдуммы инди?
Бегназар ага начарлаяр.
Бегназар ага. Уям, сиз…
Хажат эже /хас газаплы/. Вай, инди мен сениң уяң болдуммы?
Бегназар ага /найынжар/. Еңңеҗан, мен…
Хаҗат эҗе хахайлап гүлүп, Бегназар аганы сынлаяр.
Хаҗат эҗе. Вай, мунуң сыпатына-сымматына бакың-а! Вай, Чарл Чаплин
ялы ышарадыңы ашырып нәдип йӛрсиң!... Вай,тоба эссагпырылла…
Бегназар ага. Еңңе, сиз нәмелер дийип дурсуңыз!
Хаҗат эже. Вай, маҗагай, мен инди сениң еңңең болдуммы? Вай, вай, ханы
сениң силкме телпегиң? Ханы сениң чәкмениң, аягыңдакы мессиң,
голуңдакы тесбиң? Я Аваза гелип аклың үйтгәп йӛрми? Бегназар!...
Бегназар!...
Бегназар. Дайза, мен Бегназар дәл! Мен Дашогуздан… Мен Байрам!
Хаҗат эҗе /мөлерйәр/. Сен Байраммы? Ханы гӛзүңдәки әйнеги айыр!
/Бегназар ага ѐкуш гөрсе-де айыряр/ Башыңдакы себедиңем айыр! /Бегназар
ага айыряр. Хаҗат эҗе җакҗаклап гүлйэр/ Вай, сен шол гиҗен гӛзүң
билен, сакар келләң билен Бегназар болмазмың?
Бегназар ага. Болман!
Хаҗат эҗе /газаплы/. Боларсың!
Бегназар ага. Болман!
Хаҗат эҗе. Боларсың!
Бегназар ага. Вай, мен Байрам халыма нәдип Бегназар болайын?
Хаҗат эҗе. Сен Бегназар болман маймынам боларсың! Мен инди бәш йыл
биле окан курсдашымы танаманмы?
Бегназар ага. Анха, танамадың! Мен Байрам!
Хаҗат эҗе. Байрам болсаң дур бакалы! /Бойнундан фотоаппаратыны аляр/
Мен сени какаңа бир айдайын! Мен сени атаңа бир айдайын, бисырат! Мен
сениң суратыны алып Селбә бир иберейин!
Бегназар ага төверегине ялт-юлт эдип алҗыраяр. Ялбаряр.
Бегназар ага. Хай, дуравер Огулхажат, дуравер! Мен саңа гейим-гежимими
үйтгедип йӛрмегимиң себәбини айдып берейин! /хашлаяр/ Хол пеләкети
гӛрйәмиң?
Хаҗат эҗе. Гумманымы?
Бегназар ага. Ховва. Гумман мениң иним Хакназар пахырың еке оглы!
Заннар отуз яшап баряр… Ӛерип билемзок. Хайсы гызы алып бержек болсак,
эденок. Тиркешйән гызам ѐк. Эҗеси пахырам гара багыр-да «Гумманҗаның
хӛкман бир кеми бардыр» дийип увлап йӛр…
21
Хаҗат эҗе. Тапыпсыңыз кемли йигиди. Гумман эртир салкын бир гыз билен,
ӛйлән салкын бир гыз билен огар-огар ойнаяр.
Бегназар ага. Гумманжан кемлими-кемсизми билейин дийип эшигими
үйтгедип онуң ызына дүшүп шипийонлык эдип йӛршүм-дә…
Хаҗат эҗе / сынлап гүлйәр/. Җалайҗа җентелмен-ә болупсың?
Бегназар ага. Сен дынч алып йӛрмүң?
Хаҗат эҗе. Президентиме дӛнейин! Зәхмет ругсадымызы бир ай этди.
Шондан бәри хер йылда он бәш гүн томсуна, он бәш гүн гышына Авазаның
хӛзүрини гӛрйән.
Бегназар ага. Пенсия-ха чыкансың?
Хаҗат эҗе. Чыкдым. Президентиме дӛнейин! Ёкары пенсия алян! Үстесине
университетде сапагам берйән, ылмы ишлеримем довам эдйән.
Бегназар ага. Гумманың гыз җигисем йигрими бәш яшындан гечди… Хан
атамам «дессине Гумманҗаны ӛериң, шонданам бир ювлук гӛрүп ӛлсем
арманым ѐк» дийип, ики аягымызы бир гонҗа сокяр!
Хаҗат эҗе. Гаратай ага нәче дагы яшады?
Бегназар ага. Бир йүз үч яшында…
Хаҗат эҗе. Түвелеме! Түвелеме!... Онуң небериси нәче?
Бегназар ага. Хан атамың он огул-гызы, тогсан алты агтыгы, үч йүз элли
секиз човлугы, он еди ювлугы бар…
Хажат эже. Сиз нәме Гаратайлар болуп Хытайың ызындан ковяңызмы?
Бегназар ага. Ёк, Хиндистаның ызындан!
Хаҗат эҗе.Гумманың кеми бар… Ол бейдип гӛрен гызының ызына дүшүп
йӛрсе, ӛйленмәнҗик гечер… Сын кыл оңа!
Бегназар ага. О пелекет оларың хайсысыны халаярка?
Хаҗат эҗе. Бар иниңе кәййе!
Бегназар ага гидйәр, Хаҗат эҗе саяваның астында секиде отуряр.
Гулрух /гелйәр/. Хаҗат эҗе, отуранмысыңыз?
Хажат эже. Гел гызым, сенем отур… Чырпынып ятан деңзиң дидарындан
доюп болямы?
Гулрух /отуряр, деңзи сынлаяр/. Шу деңзиң якасында месген тутуп, Ватан
эдинип яшан ата-бабаларымыза дӛнейин! Бу йӛне-мӛне деңиз дәл!
Түркмениң бимӛчбер багты!
Сәхет гелйэр, ол йылгырып отуранлары сынлаяр.
Сәхет. Гелинлер, яныңыза чӛкәйсем болмазмыка?
Гулрух. /газаплы/ . Болмаз!
Хаҗат эҗе. Ай җигим, шундан илерлигине гитсең, үч йүз элли километр
язылып ятан алтын чәгели гүзердир, гайралыгына гитсең ене үч йүз элли
километр тылла чәгели гүзердир. Шонча гиң мейдандан отурмага ер
тапмадыңмы?
Сәхет. Мен шу овадан гелниң янында отурмак ислейән-дә… Мен ӛрән хош
хабар гетирдим. Кенар шәхерчесиниң душундакы 965-нжи гуюдан небит
чүвдүрми урды! Энтек небит чыкарыш тарыхында бейле фонтаның уран ери
ѐк!
Хаҗат эҗе. Гел, мениң гапдалымда отур-да, хош хабарыңы айдып берәй…
22
Сәхет. Ёк. Мен шу зыба гелниң янында отурып айдып берҗек!
Хаҗат эҗе. Вай, инди биз ялы гарры-гуртын янында хош хабарам айдып
болмаямы?
Сәхет. Ай, овадан гелин, яныңда отурайын-да!
Гулрух. Отурма, мен саңа белетдирин! Янымда отурдыгың лак атып
башларсың!
Сәхет. Хей, сениң ялы пери-пейкере-де лак атман бормы?
Хаҗат эҗе /гахарлы/. Овадан гелин экен дийип гӛрениңе сүйкенибермек
бормы?
Сәхет. Дайзаҗан, серет ол маңа гӛзүниң эгремчесини гүлдүрип, нәз эдйәр!
Хаҗат эҗе /гахарлы/. Ким саңа нәз эдйәмиш?
Сәхет. Ай овадан гелин, азажык сүйкенәйин-ле…
Гҥлрух /нәз-керешме билен/. Ери боля, азажык сүйкенсең сүйкенәй..
Хаҗат эҗе. /от аляр/. О нәхили азаҗык сүйкенмелимиш!...
Гҥлрух. Хаҗат эҗе, бу гӛрмегей йигит билен гүрлешесим гелип, йүреҗигим
атыгсап дур-да.
Хаҗат эҗе. Тоба!.. Тоба!
Сәхет. Мениңем йүреҗигим сув болуп баря…
Гҥлрух. Вах, йүреҗигим үзүлип баря, гӛр сен нәхили аҗайып йигит!
Хаҗат эҗе /сычрап туряр, газаплы, эмма юваш/. Вай, бихая дийсе! Мен сени
мая-маңызлы, эдеп-экрамлы түркмен гелнидир ӛйдердим… Асыл сен-ә бир…
Гүлрух гүлүп дессине элинден чекип Хаҗат эҗәни зор билен отурдяр.
Гҥлрух. Хаҗат эҗеҗан, би гӛрмегей йигит мениң янѐлдашым… Геолог.
Айтманмыдым үч айда бир душушып билйәс дийип. Онсоң хер
душанымызда тәзеден таншып, тәзеден халашып, тәзеден дурмуш гурярыс.
Хаҗат эҗе /ичине түйкүрйәр/. Хай гырнак дийсе! Җанымда җан-а гоймадың!
Сәхет /элини узадып аялыны турузяр/. Багышлавер, Хаҗат эҗе!
Гулрух. Багышлавер, Хаҗат эҗе!
Олар гүлүшип гидйәр. Бегназар ага гелип Хаҗат эҗәниң янында
чөкйәр.
Бегназар ага. Пах-пах юрдумыз кувватлы дӛвлете ӛврүлдов! Би Хазарың
якасында гурулян десгалара, Хазарың ичинде гурулян небит чыкарыҗы
гуйылара аклым хайрандыр! Аклым хайрандыр!
Хаҗат эҗе. Түркмен хемме заманда-да агзыны бир эдип, бир агза баканда
дүнйә гудратыны гӛркезйәндир! Паҗарла Диярым, паҗарла!
Олар гүлүшйәрлер, еңсесинден Гумман гелйәр.
Гумман /шадыян/. Бегназар кака! Хах-хах-ха! Сен американ миллионерлери
ялы җентелмен болайыпсың асыл!
Бегназар ага алҗыраяр, эмма Хаҗат эҗе дессине өзүни эле аляр.
Хаҗат эҗе. Ханым, кердир, гаты гыгырмасаң эшитмез!
Гумман /гең галяр/. О нәхили кер?
Хаҗат эҗе. Депме кер!
Гумман. Бегназар кака, оюн этмесене…
Хаҗат эҗе. /Бегназар аганың гулагына гыгыряр/. Бу йигит Бегназар кака
диййә.
23
Бегназар ага /амлыга салып/. Саңамы?
Хаҗат эҗе. Җаным, сен маңа Бегназар кака диййәмиң? /Җакҗаклап гүлйәр/.
Гӛрен гызың ызына дүшүп йӛрсең энтек эҗеңе ава-да диерсиң!
Гумман. Бегназар кака, ойнуңы гойсана. Мен сени танаманмы?
Хажат эже /хонданбәри болуп/. Сениң Бегназар какаң депме кермидир?
Гумман. Җук.
Хаҗат эҗе. Сениң Бегназар какаң сокур кӛрмүдир?
Гумман /хайран/. Җук.
Хажат эже. Сениң Бегназар какаң мең ялы аялы бармыдыр?
Гумман. Җук.
Хажат эже. Җук болса Бегназар какаңы йитирен ериңден агтар!
Гумман аңк болуп сахнаның о четине йөнелйәр.
Бегназар ага. Түйс курсдашым Огулхаҗат болдуң!
Олар гүлүшйәр. Гумман габыл телефоныны алып җаң эдйәр.
Гумман. Бегназар кака, менем саңа бир томаша гӛркезейин-ле!.. Алѐв, Селби
эҗе, салавмалейким?
Сес. Гумманҗан, сенми… Гургынҗамың, ягдайың ничик? Эҗен дагам
саглыкмы?
Гумман. Мен Авазадан җаң эдйән Селби эже? Ханы Бегназар какам
бармыдыр?
Сес. Вай, Бегназар какаң, саңа гуда болжак дийип Ашгабада гидипди…
Гумман. Селби эҗе, мен сени эҗемден артык гӛрмесем кем гӛрйән дәлдирин.
Мен утанып эҗеме айдып билемок… Сен эртир автобуса мүн, ики
сагатданам Авазада борсуң. Мен саңа халашян гызымы гӛркезейин, сының
отурса, гуда болубериң…
Сес. Вай, Гумманҗан, саңа дӛнейин! Эртирҗик барарын…
Гумман. Гел Селби эҗемҗан, мен саңа бир сюрпризем этҗек!
Гумман гүрлешип, Бегназар ага дагыны сынлап йылгырып гидйәр.
АВАНССЕНА
Сагдан Дилбер гелйәр, саявана дуланып, оны гаравуллап дуран Җоннук
гаршысындан гелйәр.
Җоннук. Салам ак гыз, салам! Мен сизиң ялы бир овадан пери-пейкери
йитирдим. Ол эдил сиз ялы эйҗеҗикди… Сиз ялы нәзиненҗеди… Сиз ялы
хесерлиҗеди…
Дилбер /өр-гөкден гелйэр/. Вай, дүнйәде менден башга пери-пейкер гызам
бармы? Сиз мениң ялы эйҗеҗик… Мениң ялы нәзенинҗе… мениң ялы
хесерлиҗе… гызы ниреде гӛрүп йӛрсиңиз?
Җоннук. Дүйшимде!.. Дүйшимде перизат гыз! Ол маңа «Хушуңда мени
Авазадан агтар, адым Дилбердир» дийди…
Еңседен гүррүңи эшидип Оҗар гелйәр, ол Җоннугың еңсесинден
эбшитлейәр.
Оҗар. Сен гиҗә галыпсың, бар дүйшүңе сары гүм бол!
24
Гөдек сүдүрләп гойберйәр. Җоннук җалай энтирәп-тентирәп
баршына/
Җоннук. Охо-хо-хов! Мен аждарханың авуна баран экеним-ә!
Сахнадан чыкып гидйәр. Дилбер билен Ожар гүлүшип гидйәр.
АЛТЫНҖЫ ГӚРНҤШ.
Дилбериң отагы. Дилбер ярым-яш болуп, сессиз аглап отыр. Гулрух
оны гөрүп алланичикси боляр, ол Дилберин әхеңинде йылгыряр.
Гҥлрух. Дилберҗан, мен сени кӛшешдирейинми я йүреҗигиң говзар ялы
агладайынмы? Ери, саңа нәм болды?
Дилбер. Ылайым сен-де гура, тапан пикир-пиримиңде гурасын! Мен-де
гурайын!
Гулрух. Вай, гыз, саңа нәм болды?
Дилбер. Зәхер болды! Мерез болды! Ол ыңдармаң маңа ашык болды?
Гулрух. Хайсы ыңдармам?
Дилбер. Гумман!
Гулрух. Гойсана гыз. Гӛвхер Гумманы сенден габанып ол гүн кенарда
мәхелләниң ичинде узак гүн видео сурата дүшди. Онсоң ол саңа нәдип ашык
болсун?
Дилбер. Мен нәбилейин. Мен оңа Гӛвхери ышка дүшүрмегиң ѐлуны
ӛвретдим. Гӛвхер габанар ялы, Гӛвхериң ышкына от берер ялы, оюн эдип
Гуммана сүйкенен болдум… Ол ыңдарма болса маңа чындан ашык болды
отурыберди.
Гҥлрух /җакҗаклап гүлйәр/. Вай, ылымуран Гуммандыр-да!.. Агшам
интернеде гирер… китапханалара гирер… Бойл Мариоттың дүнйәсине
гирер! Эртир ол сениң дүнйәде бардыгыңам, адыңам унудаверсин!
Дилбер чыны билен аглаяр.
Дилбер. Мен Ашгабада гидйән!
Гҥлрух. Вай, Гумман ашык болды дийип гидибермек бормы гыз? Гая-гопуз
ѐкка бейдип увлабермек бормы? Гой ханы агыңы!
Дилбер. Вай, менем Гуммана ашык болдум…
Гҥлрух /өр-гөкден гелйәр/. Нә-ме?... Ханы гайтала!
Дилбер /соҗап/. Менем Гуммана ашык болдум…
Гҥлрух /гыгырып башлаяр/. Гуммана ашык бор ялы сениң аклың ниреде?
Ики ашык-магшугың арасына дүшүп гарачомакмы сен? Нә аклың билен
Гуммана ашык болуп йӛрсиң?
Дилбер. Сӛйги геленде акыл-хуш гидйән экен!
Гҥлрух. Зәхер экен! Мерез экен!.. Вай, Гумманҗаның багтыны ятырдык
дий-де гутарда! О нерессе озал Гӛвхериң ышкындан сары сапак болуп йӛрди!
Дерхал Ашгабада угра! Байбай, гызбая иш битирипдир-ов!
Дилбер. Вай, эҗеҗан, инди нәдерин-эй!
Гулрух. Вай, йүзигара, инди сен нәдип Гӛвхериң йүзүне середерсиң?
Дилбер. Вай, инди мен нәдип яшарын-эй!
Гулрух. Йӛр, дерхал Оҗары тапалы! Ёк бол-да Ашгаба-да гидевери!
25
Дилбер. Мен эййәм билет алдым.
Гҥлрух. Йӛр онда Оҗар билен сени уградайын мен!
Дилбер йүзүни сүпүрйәр, олар даш чыкяр. Зал билен сагдан гелйән Хаҗат
эҗе Дилбери гөрүп аңк боляр.
Хаҗат эҗе. Дилберҗан, саңа нәм болды? Аглап габакларың чишип
гидипдирле?
Гҥлрух /ясама гүлйэр/. Дилберҗан бегенҗинден аглаяр, бегенҗинден!
Дилбериң огул җигиси болупдыр…
Хаҗат эҗе. Вай, болайыпдыр! Җигиң яшы узак болсун! Худайың бердим
дийип берен перзенди болсун! Ал гызым бушлугыңы!
Пул берйәр, Гүлрух аляр.
Гҥлрух. Хаҗат эҗе, сени Бегназар ага агтарып йӛр…
Хаҗат эҗе. Шейлеми?
/Хаҗат эҗе оларың болшуны геңләп уграяр, сахнаның о башына
барып ыза гаңрыляр.
Хажат эже. Вай, Дилбержан ӛтен йыл эҗемин ак гоюн тоюны этдик
диййәди-ле… Тоба! Тоба! Хӛкүмет кӛп чага пул берйә дийип инди
пыгамбер яшыны яшан хелейлерем чагалап йӛрсе… Даш эдеверсин-эй!
/Гидйәр. Гүлрух оның ызындан гарап./
Гҥлрух. Аял алым болса-да аяллыгына галяр-да. Гӛр, бир сырҗагазың
барыны билди. Йӛр гыз!
Гүлрух Дилбер билен сага гидйәр. Бир салымдан сагдан Оҗар, солдан
Гумман гелйәр.
Оҗар. Йигит, гайдып шол гызың янында гӛрүнсең чейневаҗыңы пытрадян!
Гумман /кинаялы/. Пытрадып отурмалы чемелҗе чейнаваҗым бардыр!
Гардаш, сен би чейневаҗы пытратҗак болсаң «Тиз кӛмеги» чагыр!
Оҗар. «Тиз кӛмек» нәме герек?
Гумман.Тежрибәмден билйән! Шу тумшуга деген «Тиз кӛмеклиҗе» гидйә!
Оҗар. Ханы онда шол гызың янына бар, «Тиз кӛмек» киме герек боляка?
Гумман. Хайсы гызың янына?
Оҗар. Гӛвхериң янына!
Гумман ылгап барып япышяр.
Гумман.Гардашым, пытрат мениң чейневаҗымы! Пытрат, бирден
ялңышыбам Гӛвхериң янына бармазым ялы, пытрат тумшугымы!
Оҗар оны геңләп ѐлуна гидйәр, Гумманам гүлүп ѐлуна гидйәр.
Гөвхериң отагы. Ортада шем чыра янып дур. Гөвхериң гөзлери
ышкдан балкылдап дур. Оҗар танс ойнап, айдым айдяр. Гөвхер нәзкерешме билен кә танса гошуляр, кә Ожары сынлаяр. Гөчгүнли саз.
26
Сырыл дүнйәң пердеси,
Жанлан пынхан эртеки,
Сӛйги дүнйәң эртеси,
Бизиң вели шу гүнмиз!
Нәзу-керешме эйләп асманың ал еллери
Арш-күрсүң арасында гайдырып йӛр гӛвнүмиз!
Яшайыш - дүйш сӛеңде,
Яшайыш - дүйш сӛйлеңде,
Яныма сүйш шемала
Сачың яй-да мелегим!
Эгер тутсам элиңден, дий сен нәме дийсең-де,
Йӛне ялңыз дилегим:
Оя-най-ма ме-ле-гим!
Яшайыш-дүйш, сӛйги-дүйш,
Гадам бас дүйш ичре сен,
Бу селеңлик хова дәл,
Ёк, ол шерап, ол хесер!
Ериң анры уҗуна гидели биз ислесең,
Чүнки ѐллар түкенмез,
Тогалаг-а чүнки ер!
Гапыдан гелен Гүлрух билен Дилбер аңк болуп галяр. Оҗар билен
Гөвхер айдым айдып учуп йөрлер.
Ожар:
Эгер ышка учрасаң,
йурек чатлар учмасаң,
Мунча болмаз учмахам,
Дүнйә ничик ова-дан!
Сӛйгә учрап дүйш гӛрүп,
умман болуп мӛвч уруп,
Сүйҗи дүйшден Гӛвхерим,
Сең гойнуңда оянам!
Яр, гойнунда оянам!
Оҗар Гөвхериң ики голундан тутуп бирек-биреге ашык назарыны
дикип дур.
Гҥлрух. Эхем.. Үхүм.. Оҗар…
Дилбер. Оҗар диййән мен саңа!
Гҥлрух. Оҗар диййәс биз саңа!
Дилберň /хас часлы гыгыряр/. Оҗар!
Гҥлрух. Йӛр гыз, олар сес етерден башга дүнйәде! /Олар зала чыкяр, Гүлрух
Дилбери гуҗаклаяр/ Худайжан сени гарачомак болмакдан совупдыр.
27
Дилбер. Йӛр мен Оҗарсызам хова мензилини тапян!
Гҥлрух /гең галяр/. Хова мензилини нәтҗек?
Дилбер. Ашгабада гитҗек!
Гҥлрух /гең галяр/. Ашгабада гитҗек?
Дилбер. Ашгабада гитҗек!
Гҥлрух /геңлейәр/. О нәдип Ашгабада гидерсиң? Гумманҗан нәме?
Дилбер өр-гөкден гелйәр.
Дилбер. Вай, мен агыздан галан Гумманы башыма япайынмы?
Гҥлрух. Вай, Гумман агыздан галып сакгычмы? Я сен оны Гӛвхериң
огшашдырып-ялашдырып отураныны гӛрдүңми?
Дилбер. Ол гүн ӛзүң айтмадыңмы? Гумман нәче йыллап Гӛвхери сӛйди
дийип?
Гҥлрух. Сен яңыҗа айтмадыңмы, Гуммана ашык болдум дийип…
Дилберҗан муңа чархыпелегиң ойны диерлер! Гумман Гӛвхериң ызына үч
йыллап дүшди, эмма оны Гӛвхер сӛймеди. Сениң эҗең билен какаң нәче
йыллап Оҗар билен сениң дурмуш гурмагыңы иследи, эмма сен Оҗары
сӛймедиң!.. Адам пахыр ерде ӛлчерйәр, дӛкйәр, хасап эдйәр, план бичйәр,
йӛне ахыркы нетиҗәни ѐкарда Бирибар чыкаряр! Аллаҗан сизи ышка
саташдырды! Түркмен ника гайып, ышк гайып диййәндир!
Дилбер. Гүлрухҗан, мен дийсең буйсанҗаң гыздырын! Ӛлерин, йитерин,
йӛне гайдып Гумманы сӛймен!
Гҥлрух. Диймек ышкың яландыр! Яңыҗа «Гуммана ашык болдум» дийип
гӛзлериңден дӛкен катра-катра гӛзяшың яландыр!
Дилбер. Сӛйгим-де чын, гӛзяшым-да чын, эмма мундан бейләк мен Гумманы
сӛймен!
Олар тиркешип гидйәр.
АВАНССЕНА
Сахна дийсең беземен гейнен, дийсең даявдан узын гелин гелйәр, ол
гаршысына середип, дессине терсине дөнйәр. Гаршыдан болса Җоннук
җалай хиңленип гелйәр, ол гелни гөрүп, ялым-юлум эдип янына баряр.
Җоннук. Салам, ак гыз, салам! Мен яңыҗа Хыдыр ата душдум, ол «Сӛвер
оглум, герчек оглум, ет, Авазада саңа бир зыба гелин гарашып сабрыкарардан айрылып дурандыр!» дийди. /даяв гелин терсине дөнүп йүзүни
гөркезенок, Җоннук гөрҗек болуп дашындан айланяр, йөне гелинем айланып
ройыны гөркезенок/ Ай овадан гелин, мен сени ериң дүз йүзүнден, чӛвре
йүзүнден гӛзләп сергездан болуп йӛрүн! Ханы маңа ай жемалыңы гӛркезип
гараҗыгымы гапып ташла!
Даяв гелин бирден оңа тарап дөнүп шапба эбшидинден тутяр, Җоннук
аңк болуп дилден-агыздан галяр.
Жҥмәгҥл. Азгын! Ахлаксыз! «Мен кесел! Мен ярамок! Авазада ӛзүме
серетдирәймесем ӛлйән» дийип… Асыл сениң кеселиң башга экен-ә!
Җоннук. Жүмәгүл!... Гойберов якамы, масгара эдйәң!
Җҥмәгҥл. Инди ӛлйәнчәң сениң якаң, мениң элим болар!!!
28