Döwletli döwran geldi - 1

Нобатгулы РЕҖЕБОВ
ДӚВЛЕТЛИ ДӚВРАН ГЕЛДИ…
/Айдым-сазлы лирики томаша/
Ашгабат-2009 й.
1
Нобатгулы РЕҖЕБОВ
ДӚВЛЕТЛИ ДӚВРАН ГЕЛДИ…
/Айдым-сазлы лирики томаша/
Гахрыманлары:
1. Гумман - - аспирант, математик,
2. Гӛвхер - - геология институтының кичи ылмы ишгәри,
3. Дилбер - - артист гыз,
4. Ожар - - менеҗер,
5. Бабыр ага - - гоҗа, кӛрпе Бабыр,
6. Гарҗан ага - - гоҗа,
7. Эсенаман - - хеким, җахыл Эсенаман,
8. Бегназар ага - - биолог, Хазар горагханасының ишгәри, 62 яшында,
9. Селби эҗе - - аялы,
10. Хаҗат эҗе - - химик алым,
11.Гүлрух - - геология институтының улы ылмы ишгәри,
12.Сәхет - - онуң адамсы, небитчи,
13.Җоннук Җалай - - дынч алян йигит,
14.Җүмәгүл - - аялы.
Вака бизиң гүнлеримизде хем 1940-нҗы йылда болуп гечйәр.
Ашгабат-2009 й.
2
БИРИНҖИ ПЕРДЕ
БИРИНҖИ ГӚРНҤШ
Перде гөчгүнли овадан саз билен ачыляр. Дүрли ышыклар, ак түссе билен
Авазаның, Хазарың гөзеллиги гөркезилип, яш гахрыманлар «Аваза»
айдымыны ерине етирйәр. Айдым, танс, шатлык, шовхун асмана галяр.
Аваза… Аваза…
Сӛйги ялы овадан,
Җадылы сен ышк ялы!
Аваза… Аваза…
Ак булут дей биналаң,
Ловурдаяр кӛшк ялы! Аваза… Аваза…
Умман гойнуң учмахдыр,
Гӛвүн учҗак-учҗакдыр!
Аваза… Аваза…
Бу дүнйәниң манысы –
Бейик багтың гучмакдыр! Аваза… Аваза…
Ганма ѐкдур мәхриңден,
Багтымызың шәхри сен!
Аваза… Аваза…
Гелҗегимиз дей овадан,
Дүнйәң ачык шәхди сен! Аваза… Аваза…
Чыксаң сейли-сейрана,
Йүрек гелйәр хейҗана,
Аваза… Аваза…
Дүнйәң җаханкешделери
Галяр саңа хайрана! Аваза… Аваза…
Дияр-җигер, а сен җан,
Гӛрен саңа бендиван,
Аваза… Аваза…
Җахана мешхур болмуш,
Сениң адың-авазаң! Аваза… Аваза…
3
Айдым тамамланяр, сахна долы ягтыляр. Сахнада геология ылмы
институтының кашаң кабинетинде Гөвхер Аламышова хайсыдыр бир ылмы
китабы конспектирләп отыр. Гапыдан Гумман гелйәр, ол гызы сынлап,
яйданыбрак янына баряр. Саламлашык. Гыз бипарх. Саз пессайлап, сес
яңланып башлаяр.
Гумман. Сени гӛресим гелип йүрегим үзүлип баряда… Шахыр
айтмышлайын, сени гӛрүп дуркамам гӛресим гелип ӛлүп барян-да…
Гӛвхер /башыны галдырып кинаялы/. Сен гӛрүп-гӛрүп бирден мениң
гӛркүми түкедәйме!
Гумман креслода отуряр.
Гумман. Гӛвхер сен аркайын ишләбер. Мен тә дидарындан ганянчам середер
отырын. Дунйәде овадан гызлары чекмегиң уссады Веласкесем сени гӛрсе
аңк болуп, ышка дүшерди! Сени хайсы гудрат бейле сахыпжемал ярадып
билдикә? /чете/ Гӛрнүп
дуран гӛзелликлери акыл-хушуңы чашырып
баря…пынхан гӛзелликлери дагы нәхилекә!?
Гӛвхер. Гумман сен гашымда отурсаң, мен ишләп билемок.
Гумман. Сен янымда болмасаң, мен яшап билемок.
Гӛвхер. Гумман… (хайпыгелиҗи) Гумман…
Гумман. Гӛвхер, мен сени сӛййән!
Гӛвхер. Сен озал сӛййән дийип гыгырыбам, пышырдабам, гӛзлериңи
яшлабам айдып гӛрдүң! Хей ол ӛз йүрегиңе дүшмейми?
Гумман. Пыгамберимиз «доганы нәче кӛп гайталасаң, шонча-да хүммети
артар» дийипдир. Гӛвхер, мен хер гезек Гӛвхер диенимде адың ышк болуп
даханыма чабраяр. Мен хер гезек Гӛвхер диенимде дурмушым, дүнйәм
сүйҗәп гидйәр! Сениң хумарала гӛзлериңи гӛренимде җүмле-җахан ялпы-яз
боляр! Мен гурсагымы ярып, саңа отлы кесинди ялы йүрегими
гӛркезейинми?!
Гӛвхер. Гумман, сен сӛеңде нәме, мен сӛймесем. /Гумман агыр хашлаяр,
Гөвхер гүлйәр/ Гыйв, сен агзыңдан аташ
чабрадып, сакгал-муртыңы
чиркизип кӛсе болясың!
Гумман. Адам багтлы чагы ӛзүниң багтлыдыгыны билмейәр. Сен мени
сӛйүп, сӛййәниңи билмейән болайма?
Гӛвхер. Сен маңа сӛййән дийип, мени сӛймейәниңем билмейән болайма?
… Яныма хачан гелип гидениң ядыңа дүшйәми?
Гумман. О гүн гелипдим… ягышлы гүн…Икиҗигимиз бир саяваның
астында… дүнйәниң депесинде гайып-гайып учупдык…
Гӛвхер /гүлйэр/. Шол ягышлы гүн единҗи июнды… Бу гүн болса үчүнҗи
август! Сен ылымлар дүнйәңде гуввас болуп чүмүп йӛршүңе кәте бир даш
чыкып, маңа сӛййәниңи текрарлаярсың! Гумман, мен саңа дүшүнемок…
Гумман. Сен маңа нәхили дүшинерсиң? Мениң ӛзүм ӛзүме дүшүнемок! Шол
дүшнүксизликденем мен башлаян! Шол дүшнүксизликде ѐкары математика
гутарып, тәзе математика башлаяр! Фантастики математика - - Гумманың
математикасы башлаяр!
Гӛвхер. Сен Аваза хачан гидйәң?
4
Гумман. Бәшине…
Гӛвхер. Мен алтысына барян.
Гумман. Мен сени хова мензилинде гаршыларын! Мен саңа Авазада
сӛййәними субут эдерин!
Гӛвхер. Сӛйги!... Сӛйги!... Эгер сен сӛййән болаңда… эгер мен сӛййән
боламда… биледиң-де гереги болмазды, учарың-да… гидердик гоша гува
ӛврүлип ал асман биле… /Ол тахылындан бир китап чыкарып Гуммана
берйәр, Гумман китабы гөрүп аңк боляр, вараклап гөрүп, хайран галяр./ Маңа
дашда гараш, хәзир ишими тамамлап барян.
Гумман. Гӛвхерҗан, бу китабы ниреден тапдың-ай?…Интернетден…
дүнйәниң китапханаларындан тапман йӛрен китабым!...
/Гумман китабың хайсыдыр бир сахыпасыны окап, йөрәп уграяр, эгни билен
гапыны какып чыкып гидйәр/.
Гӛвхер /йылгыряр./ Инди Гӛвхерем ядына дүшмез, Аваза гитмелидигем…
Гөвхер ишине башлаяр. Кабинете гирен Гүлрух Гөвхери ичгин сынлап,
столуна гечип отуряр, дымяр.
Гҥлрух /бир салымдан/. А гыз сен о нерессәни шейдип ӛртеҗек йӛрҗекми?
Гӛвхер /башыны галдырман/. Мен хайсы нерессәни ӛртәп йӛренмишим?
Гҥлрух. Ойнуңы гойсана гыз. Гумман сени янып-бишип, ода дүшүп сӛййә!
Гӛвхер /гүлйәр/. Вай, Гумман сӛййәмиш дийип бойнуна товсаймалымы мен?
Гҥлрух. Нерессе акыл-хушуны чашырып, межнун болуп йӛр-дә.
Гӛвхер. Гумманың сӛйгүси хакыкы сӛйги боланда, ол апы-тупана ӛврүлип,
гӛклери гүммүрдедип, аршы-күрси элендирип сӛерди…
Гҥлрух. Гумман сениң айдян җалатай йигитлериңден дәл! Гумман алым!
Бейик алым!
Гӛвхер /йылгыряр/. Гүлрухжан, мен дүнйә ики гезек гелйән болсадым,
биринде сениң хатыраң үчин, сениң ыхласың үчин Гумманы сӛердим!
Арман, маңа берлен ӛмүр екеҗе-дә!
Гҥлрух. Гӛвхер, сен геолог! Сен эгниң гошхалталы, голуң чекичли тутуш
Түркменистаның дагларыны- дүзлерини, сәхрасыны-чӛллерини айланып
чыкмалы! Саңа Гумман ялы вепалы, ыгтыбарлы яр герек! Гумман сени
җаны-тени билен сӛййә!
Гӛвхер. Гумман җаны-тени билен сӛййән болса, гой ышкына бендиван
эйлесин-дә мени-де! Эрк-ыгтыярымдан, акыл-хушумдан җыда дүшүрип
сӛйдүрсин-дә мени-де! Җораҗан, диңе Гумманың янып-бишип, ода дүшүп
сӛймеги етерлик дәл, мениңем янып-бишип, ода дүшүп сөймегим герекдир
ахыры! Менем йылдырым уран серви агаҗы ялы алавлап-алавлап сӛймек
ислейән! Менем аҗдарханың гӛзлерине учран кейиҗек ялы сазанаклапсаңңылдап сӛймек ислейән! Менем ышка гарагыны гапдыран первана ялы
ӛзүми янар ода уруп, сӛймек ислейән!
Гҥлрух. Гумман шол сӛйги!
Гӛвхер. Гүлрухжан, сен гӛвхер дашының нәмедигини говы билйәң! Гӛвхер
дашы Алланың ышкына саташан йөнекей көмүр! Кө-мүр! Мен хакыкы гӛвхер
халыма хич болман йөнекей көмүр ялы янып бир сӛейин-дә!
Гҥлрух /бозуляр/. Гумманҗан сени йүрекден сӛййәдә!..
5
Гӛвхер. Вах, йүрекден сӛййән кән, эмма ханы ӛзүни сӛйдүрип билйән
герчек? Ыкбалыңа, гойнуңа гирип депесине тәч эдинҗек йигит кән, эмма
ханы йүрегиңе гирип, гӛвүн тагтыңа чыкып, солтан болҗак герчек?!
Гҥлрух. Гӛвхержан, сен пикир эдип гӛр…
Гӛвхер. Гүлрух… Гүлрух, пикир нире, ышк-сӛйги нире? Икисиниң Худайыда башга ахыры!
/Гүлрух гама батяр, онуң йүреги гаты юка. Гөвхер ишини тамамлап,
санаҗыны алып голҗагазыны гөтерип, йылгырып гидйәр. Перишан саз…/
Кабинете өрән овадан, есер Дилбер гелйәр, ол Гүлрухы узак сынлаяр.
Дилбер. /йылгыряр/. Гүлрухжан, сен кемиш-кемиш эдип аглаҗак болуп
отурмың? /Гүлрух улудан дем аляр/ Җораҗан, мен сени кӛшешдирейинми я
йүреҗигиң говзар ялы агладайынмы?.. Ким сениң гӛвнүңе дегди?
Гҥлрух /перишан/. Гӛвхер Гумманы сӛенок-да…
Дилбер /аңк болуп гүлйәр/. Гӛвхер Гумманы, Алфа Беттаны, Икс Игреги
сӛенок дийип бейдип отурмак бормы гыз?
Гҥлрух. Вах, сен Гумманҗаны танаңок-да!.. Гумманҗан адамың җанындан
ясалан ялы йигит! Гумманҗан аҗайып математик! Физик! Үч мүңүнҗи
йыллыгың Эйнштейни!
Дилбер. Эйнштейн боланда нәме, сулхы алмаса…
/Гүлрух Дилбериң голундан тутуп пенҗирә элтйәр./
Гҥлрух. Сынла, чынарың астында отуран чынар ялы йигиди сынла! Хей, ол
сӛймез ялы йигитми?! Янындакы гызам сынла! Нерессәни отдан алып, сува
салып пишик чагасыны ойнан ялы ойнап йӛр-дә!
Дилбер. Сӛййән болса ойнап билмезди…
Гҥлрух. Гӛвхер оны сӛййә! Сӛййә! Ханха,Гумман аспирантура гирди!
Гӛвхерем иши-пишесини ташлап, гиҗе-гүндиз аспирантура тайынланяр.
Гумман бәшинҗи августда Аваза гидйәр, алтысына ол! Сӛймесе бейдип
ызарлап йӛрмезди. Вах, Гӛвхер бир гӛвни чыкып гиден ләлиҗек гыз-да!
Асманда пелпелләп учуп йӛршүне ердәки багтының янына гонманы кичилик
билйә!
Дилбер. Гумманҗан диййәниң ким?
Гҥлрух. Класдашым… гоңшым… ягшызада ялы йигит!
Дилбер /айнаяр/. Сениң гоңшыңы дагы ойнап йӛрен болса, ожагаш гыза гӛз
гӛркезәймейәсми? Алтысына менем Аваза гидйән.
Гҥлрух /бегенҗине учайжак боляр/. Менем гидйән! /Дилбери узак сынлаяр/
Дур-ла… дурла, мениң келләме бир пикир гелди… Сен ажайып
артистлигиңи эдип, Гӛвхере бир оюн гӛркезәйсек нәдеркә?..
Дилбер. /элҗирәп гүлйәр/. Тапсана шолар ялы бир томашаны! Гӛрмейәмиң,
менем киме дегсинҗегини билмән йӛрен ләлиҗик гыз…
/Саз гүйчленйәр, чыра сөнйәр./
6
АВАНССЕНА
Башы силкмели, эгни агар чәкменли, овадан гырчув сакгаллы Бегназар ага
Гумман билен сахнаның өңүнден гүрлешип гелйәр.
Бегназар ага. Гумманҗан, бизиң дӛврүмизде огланлар йигит чыкмага
гыссанардылар. Он секиз яшап билдиги ӛйленердилер!
Гумман. Бегназар кака, сениң дӛврүңде Амыдеря Хазар деңзине гуйярды,
Солтан Санжар болса дүнйәниң ярына хӛкмированлык эдип отырды.
Бегназар ага. Хах-хах-ха. Буҗагаз кепиңи Селби эжең бир эшитсин, кимиң
гаррыдыгыны гӛзүңе гӛркезер. /чынлакай/ Гумман, мен «Гумманҗан
ӛйленжек дәл» диййә дийип нәдип какама айдып билерин, нәдип хан атама
айдып билерин?
Гумман. Мен аспирантураны тамамламан, алым болман ӛйленҗек дәл!
Атама, хан атама шей дий-де айдай.
Бегназар ага. Сен алым болянчаң отуз яшаяң. Ким онсоң саңа үлпүлдәп
отуран гызыны берер?
Гумман. Бегназар кака, мен ӛзүми ылма багш этдим!
Бегназар ага. Сен ӛзүңи ылма багш эт, гелниң ӛзүни саңа багш эдер! Бизем
сизе буйсанарыс!...Гумманжан, сен бизиң диенимизи эдип ӛйленәймесең
/гулагына пышырдаяр/ шейдәерис! /Гумманың гөзлери хөвленйәр/.
Гумман. Эгер сиз шейтсеңиз /Бегназар аганың гулагына пышырдаяр/ менем
шейдәерин!
/Бегназар аганың гөзлери хөвленйәр/.
Бегназар ага. Гумманҗан, гечен асырың етмишинҗи йылларында озалкы
хӛкүмет галыңа гаршы чынлакай гӛрешди, нетиҗеде галың пул гӛрлүпэшдилмедик дереҗеде ѐкары галды. Ынха, шо гүнлер бир гарып киши бергәборҗа батып оглуны ӛерйәр. Эртеси ӛйленен йигит серетсе, какасы четде бир
гысым болуп чугудып отуранмыш. Ӛйленен оглан «Кака, сен той тутуп
отурмың я матам баглап, яс тутуп отурмың?» диййә. Какасы пахыр «оглум
мен кырк мүң манат бергиниң астында гарк болуп отырын» дийсе оглы
«кака, гой, гама батма, алып берен гелниң сегсен мүңе, йүз мүңе дегйән
экен!»дийипдир! Хах-хах-ха! /ювашҗа/ О сӛзлери диен Бегназар какаң!
Кӛпей оглы, ынха, сени ӛйәрис вели, эртеси «Ай Бегназар кака, вай,Бегназар
кака, мени уруп-уруп он йыл мундан ӛң ӛерсеңиз болмадымы? Дүнйәниң
кейип-сапасы мунда экен-ә! Ылмы гой, Майкл Фарадей этсин! Бойл-Мариот
этсин дийип увлабермейәмиң!...
/Олар гүлүшип гечип гидйәрлер./
7
ИКИНҖИ ГӚРНҤШ.
Аваза мыхманханасының кашаң отагы. Гуҗагы гүл дессели Дилбер, голы
чеменли Гөвхер отагы сынлап, хайран галярлар.
Дилбер. Кӛшк дийсең кӛшк экен-ов! Ынха, ша болуп, мелике болуп яша
Гӛвхерҗан!
Гӛвхер. Учмах ялы умманың якасында бейле кӛшкде яшамак хер бир
патыша-да, хер бир меликә-де миессер эдип дурян дәлдир! Мәхрибан
Президентимиз халкының гадырыны-ха билйәр-ов!
Дилбер. Пенҗирәмизденем дензиң пагшылдысы билен озоны уруп дур.
Оҗар. Дилбер Атаевна , яныңдакы перизады нирден тапып йӛрсүң?
Дилбер. Асман шалыгындан!.. учарда танышдык…
Оҗар. Шейледирем ӛйтдим-ле. Бейле зиба гӛзел земин шалыгында-да, деңиз
шалыгында-да ѐк! Асман гӛзели билен мени танышдыраймарсың-да?
Дилбер. Танышдырайман!
Оҗар. Оҗар! /Гөвхере элини узадяр, Гөвхер айнап еңли голуны берйәр/
Гӛвхер. Гӛвхер!
Оҗар. Гӛвхер гыз, гапдалдакы отагы хем сизе алып гойдым. Гызлар, мен
хәзир гелйән.
/Оҗар чыкып гидйәр/.
Гӛвхер. Дилбер, сизден бир зат сорайсам болармы?
Дилбер. Җораҗан, бирек-биреге сен дийиберелиле…
Гӛвхер. Оҗар хова мензилинде бизи тер чеменли гаршылады. Сен онуң
машыныны алып, ӛзүнем миндирмән, ӛңүңе машын гечирмән ѐкары тизлик
билен гайтдың. Мыхманхана гелсек, о ене йылгырып бизи гаршылады. Оҗар
учубам билйәми?
Дилбер. Ожарың борҗы шейле. Ол бизиң фирмамызың менеҗери,
икинҗиден, мениң җанпенам, үчүнҗиден эжемҗан билен какамҗаның гӛзи
хем гулагы.
Гӛвхер. Вай, саңа җанпена нәмә герек?
Дилбер. /овсуняр/. Ханы мени сынла! Хей мениң ялы овадан, эйҗеҗик,
новҗуван гызың екеҗе ӛзүни деңзе гойберип бормы? Мен сува дүшмәге
гелен яш-елеңлери ода дүшүрәймейәнми? Менде келле ѐкдур гыз?
Гӛвхер /йылгыряр/. Эгиндәки нәме?
Дилбер. Ата Аннаевич дийип эшитдиңми? /Гөвхер башыны яйкаяр/ Вай, Ата
Аннаевичиң адыны эшитмән Айдан гелдиңми? Ӛзүң ашгабатлымы бир?
/зала/ Бужагаз гызың ховуны бир басайын!
Говхер. Ашгабатлы болсам-да Ата Аннаевич дийип эшитмәндим.
Дилбер. Эшитмесең эшдип гой! Мениң какам Ата Аннаевич улы бай! Бай
фирмамыз бар! Гӛвхерҗан мен бир багтдан, байлыкдан, сылаг-сарпадан
гарагы гапылан гыз! Еке дикрары боламсоң эҗемҗанам, какамҗанам мени
халыс ләликсиредйәлер! Үстесине Яраданам берипдир маңа берип билен
зехинини, оваданлыгыны! Онсоң мен киме дегсинип, киме сүйкенип, кими
сӛйҗегими билмән йӛрен сери хесерли, гурсагы шемаллы гыз-да! /Җакҗак
гүлйәр/. Менде келле ѐкдур гыз!
8
Гӛвхер /сынлап йылгыряр/. Айдып йӛрмесеңем билдирйәр.
Дилбер.Эжемҗанам хәли-шинди аҗайыпдан аҗайып йигидиң суратыны
гетирип, «гызым сынла, халасаң, саңа алып берели» диййә.
Гӛвхер. А гыз сен артистлигиңи эдип, мени ойнап отурмың я болшуң
шейлеми?
Дилбер / санажындан сурат чыкарып/. Сынла, гӛрмегейми?
Дилбер Гөвхере Гумманың суратыны берип, кесесинден оны сынлаяр. Гөвхер
сураты гөрүп тисгинйәр, Дилбер зала есер йылгыряр.
Гӛвхер /бипарх/. Гӛрмегей экен…
Дилбер /от аляр/. О нәхили гӛрмегей экен? Сынла, сынла, Гумманжан йӛнемӛне гӛрмегей дәл, Гумманжан гӛрмегейлериң шазадасы! Эжемҗан «Авазада
Гумманы сынла, сулхуң алса Гумманы саңа алып бержек!» диййә. Мен муны
халайсам Гумманың багты чүвйә! Гумманы маңа алып берйәлер! /зала есер
йылгыряр/.
Гӛвхер. А гыз, сениң гепиң-сӛзүң дагы нәтеңет? Огланы гыза дәл-де, гызы
оглана алып берйәндирлер!
Дилбер. Вай, мени Гуммана алып берселер, гелин болуп оларың ӛйүнде нәм
ишләрин?.. Эгер Гумманы маңа алып берселер, нерессе гӛвнүмден турҗак
болуп алнымда томаланар йӛрер! Эҗемҗан маңа «гызым, йигитлериң пеззикпеззик муртуна бакма, олар мурт гойберип, муртуның аркасында
букуляндыр» диййә. Эҗемҗан маңа «Гумманың гаплаңыңкы ялы бедхайбат
гӛвресинден горкма, ынха, тӛрүңе гечирерсиң вели, пишиҗек болуп
мырмырлар отурар» диййә.
Гӛвхер. Эҗеңҗан саңа акылыҗа бол диймейәми?
Дилбер /овсуняр/. Хи-и! Эҗемҗан маңа «акмак сүрер дӛвраны, акыл онуң
хайраны!» диййә! Җораҗан, ханы сынласана, мен Гумманы сӛйүп
билермикәм?
Гӛвхер. Сен сӛерсиң, ынха йӛне Гумман сӛймесе герек…
Дилбер. А гыз, Гумманың ады тутуландан боз-яз болуп дурсуң вели,
Гумманы сен сӛйүп йӛрен болайма?
Гӛвхер /овсуняр/. Җораҗан, ханы мени сынла! Хей мен Гумман ялыны
сӛйҗек гыза меңзейәнми? /зала/ Гырнаҗык, мен саңа Гӛвхериң кимдигини
гӛркезейин-ле!..
Дилбер /геңлейәр/. Җук.
Гӛвхер. Мен-мен диен йигитлер мени сӛййә, эҗемҗан билен какамҗаның
үстүне савчылар ягып дур, йӛне мен эртекиден чыкып гелҗек шазада
гарашян. Сен эртекилериң шазадасына ынанямың?
Дилбер /ховы басыляр/ Җук.
Гӛвхер. Сен Мерген Бабаевич, Хыдыр Бабаевич, Ыляс Бабаевич, Гуля
Бабаевна дийип эшитдиңми?
Дилбер. Җук.
Гӛвхер /өр-гөкден гелен боляр/. Вай, сен оларың адыны эшитмән дүнйәниң
чӛвре йүзүнде яшап йӛрмүң? Сениң ӛзүң ашгабатлымы бир?
Дилбер. Сениңем какаң баймы?
9
Гӛвхер Какамам бай, эҗемем бай! Какамҗан академик, эжемҗан ылымларың
докторы! Агаларым хем ылмың парлак йылдызларына ӛврүлип баряр. Менем
аспирантура тайынланып йӛрүн!
Дилбер /йылгыряр/. Хә, асыл сен Шекспириң китабы патшаның тагтындан ег
гӛрүп йӛренлериң небересинден дийсене!
Гӛвхер. Җораҗан, мениң бай рухы дүнйәм, овадан гӛвүн шалыгым, гӛвхер
тагтым бар, мениң сӛен йигидим калбымың солтаны болар! Биз пул-сулы,
мата-марлагы, байлыгы, багт билип йӛренлерден дәл!
Гөвхер хондан бәри боляр, Дилбериң ховы басыляр. Иер-ичерли
меҗимәни гөтерип, йылгырып Оҗар гелйәр.
Оҗар. Ынха, асман гӛзеллери, муңа учмахың назы-ныгматлары диерлер.!
Булар болса гадымы грек худайларының ичйән амброзия атлы шербети,
шерабы! /булгурлара гуйяр/. Гызлар, сесимден горкман дийсеңиз, мен сизе
бир нама гачырып берейин! /Оҗар овадан йылгырып Гөвхере середйәр,
Гөвхер уллаяр. Саз./
Чыра сөнйәр. Чыра яняр.
Гуҗагы тер чеменли Гөвхер Дилбериң җайындан чыкяр. Залдан йылгырып
Җоннук Җалай гелйәр. Ол шып-япыш, курортда гыз-гелин билен танышмага
гелен оба җалайы.
Җоннук. Ак гыз салам! Учарда сизиң билен яшаҗык, гарагӛзелеҗик гыз
гелмедими? Ол эдил сиз ялы оваданҗа… Сиз ялы нәзенинҗе… Сиз ялы
эйҗеҗик… сиз ялы… /Залдан алакчап, алҗырап Гумман гелйәр, ол Җалайың
еңсесинден эбшитләп тутуп гөдек сүдүрлейәр./
Гумман. Акмак! Олар ялы овадан гыз бармы?
/Гумман Гөвхере аңк болуп середйәр, сагадына середйәр, сагады ѐк,
телефоныны гөзлейәр, тапанок./
Җоннук. Охо-хо-хов! Асыл мен арсланың авуна агыз уран экеним-ә!
/Ызына гаранып-гаранып бүдүрәп гидйәр./
Гумман. Гӛвхер, эййәм сен нәдип геләйдиң?
Гӛвхер /кинаялы элҗирейәр/. Учупжык геләйдим! Хова мензилинде
гаршыланыңа саг бол! Тер чемениңе саг бол!
Гумман. Ичигаргалмыш! Мен сени гаршылайын дийип гүл алып, сагады
гуруп гойдым… Интернеде гирдигим дүнйәни унудайян-да. Шу вагт гелип
дуршуңмы?
Гӛвхер /сырлы йылгыряр/. Мен дүйн гелдим… дүйн… Бу гүн айың едиси…
Гумман /гең галяр/. О нәхили едиси?... Вай, мен алтысына нәм ишледимкәм?
/Гөвхер җайына гирйәр, Гумманам гиржек боляр./
Гӛвхер /йылгыряр/. Гадаган! Яш гызың җайына гирмек болмаяр! Гараш,
мени гаршыланың үчин совгат берейин! /гидйәр./
Гумман. Вәх, мен алтысына нәме этдимкәм?...
Залдан гыммат баха шляпалы, гөзи әйнекли, эгни доңуп дуран костюмлы,
голы хашамлы хасалы Бегназар ага гелйәр, ол Гумманы гөрүп алҗыраяр,
Гумман оны гөрүп аңк боляр.
Гумман. Бегназар кака!
10
Бегназар ага /эшитмедик болуп/. Саглыкмы иним, саг аманлыкмы
/Бегназар ага гечип баряр, Гумман гең галып гыгыряр./
Гумман. Бегназар кака!
/Бегназар ага ялт-юлт эдип, төверегине бакып гечип гидйәр./
Гумман. Бех, бейледе меңзеш адам болҗак экен-ов! Сыпаты-да, сеси-де,
йӛреши-де Бегназар какам! /келлесине уряр./ Акмак! Молласырап йӛрен
Бегназар какаң шоң ялы гейнерми!
/Гөвхер җайындан чыкып Гуммана бир китап узадяр. Гумман китаба
середип аңк боляр./
Гӛвхер. Говы китапмы?
Гумман. Ер йыкып агтарып тапман йӛрен китабым! Сен бейле китаплары
ниреден тапяң-ай?
Гӛвхер. Сен мениң агаларымың нирелерде окап йӛренини унутдыңмы?
Гумман китабы ачып, сахыпасына гөз гөздирип, Гөвхери уныдып, йүзүниң
бакып дуран тарапына уграп, окап башлаяр. Гөвхер ызындан йылгыряр-да
җайына гирйәр. Чыра сөнйәр.
АВАНССЕНА
Сахна ала гараңкы. Сахнаның өңүнден Дилбер билен Гумман гелйәр.
Дилбер. Гумман, йӛр йүзүп гӛзетиме ченли гидели… ачык деңзе гидели.
Гумман. Мен.. мен йүзүп билемок-да…
Дилбер. Йүзүп билемок?... /гүлйәр/ . Сениң яныңда сувпериси бар, горкма!
Гумман. Говусы мен ялпак ерлерде дүшүберейин.
Дилбер. Гумман…Гумман, сен дурмуш деңзиңде-де йүзүп билеңок. Гӛвхер
мениң җан ялы җорам, ол маңа йүрек сырларыны ачды. Гӛвхер сени сӛййә,
ол сениң алып-ѐлуп барян от ялы оглан болмагыңы ислейә! Сен хәзирликче
интернедиңем, китапханаңам, ылымлар дүнйәңем ташла-да, Гӛвхере аҗал
болуп япыш!! Гызларың гӛреҗинде йылдырап дуран ышк мүлки бардыр,
ашык назарыңы чархлап, хыжува ӛврүлип Гӛвхериң гӛни гӛреҗине бак!
Гӛвхериң ышк мүлкине от бердигиң, ол сениң бендиваның боляр! Шейдип
җаналгыч җеллат болуп бак! /Дилбер өвретҗек болуп Гумманың гөреҗине
бакяр, Гумман Дилбериң гөреҗине бакяр. Олар бирек-бирегиң гөзлерине
майыл болуп, «илкинжи бакышда дөрейән ышка» саташяр. Сахнаның сол
төрүнден агачдан агаҗа, саявандан саявана дуланып, букдаклап Бегназар
ага гелйәр. Сахнаның саг төрүнден Хаҗат эҗе гелйәр, ол Бегназар аганы
гөрүп гең галяр./
Хаҗат эҗе. Вай, ол сүссек атялман ялы болуп нәдип йӛр-ә? Вай, ол мейит
леңкебут ялы букдаклап нәдип йӛр-ә?
/Дилбер билен Гумман бирек-бирегиң гөзүне бакып доңуп галыпдыр./
Бегназар ага. Кӛпей оглы, перизат гыз-а сайлап билипдир!
Дилбер зордан Гуммандан назарыны айрып, башыны силкеләп гидйәр, эмма
Гумман ылгап онуң өңүне гечип, ики элинден шапба тутуп, ене Дилбере
дикан бакяр. Эркден-ыгтыярдан айрылан Дилбер, ене онуң гөзлерине майыл
боляр. Олар довамлы бакышып дур. Сахнаның саг өңүнден тасанып Гөвхер
11
гелйәр: ол хем утаняр, хем гахарланяр, хем габаняр! Эмма оны не Дилбер, не
Гумман гөрйәр. Гөвхер силтенип гечип гидйәр. Дилбер өзүне эрк эдип,
Гумманың гөзүнден гөзүни айрып, йүзүниң бакып дуран тарапына гидйәр.
Гумман шок болуп аңалып дур… Гумман өзүне гелҗек болуп келлесини
силкейәр. Шол пурсат тасанып Гөвхер ызына гелйәр. Гумман онуң өңүнден
чыкып, шапба голундан тутяр, онун гөзлерине дикан бакяр. Гөвхер хайыкяр,
горкяр, ызлайын басып сахнадан чыкып гидйәр, Гумман онуң голуны
сыпдырман биле гидйәр.
Бегназар ага /аңк болуп гидйәр/. Вәх, пеләкет, гӛрен гызына япышып йӛрле…
Овадан саз яңланяр, сахнаның төри ягтыляр. Саяваның астында Бабыр ага,
Оҗар, Хаҗат эҗе, Гүлрух, Гөвхер дагы отыр. Олар буйсанч билен деңзи
сынлаяр.
Ожар. Гӛзүңе сӛвейин дәли умманым-эй! Гүрген деңзим-эй! Гиҗе-гүндиз
чайканып-чырпынып дүнйәниң ховасыны тәзеләп, мелхем озоны елпәп
ятыр!
Бабыр ага. Дүнйәде деңиз-деря ялы гудратлы, керем-кераматлы, овадан
нәрсе болмаз. Деңиз-дерялар Хакың дидарыны гӛрен-дә! Янына голайласаң
рухуң галкынып, шәхдиң ачылып, җаныңа җан, кейпиңе кейп гошулып,
гӛвнүң телвас уруберйәндир!
Хаҗат эҗе. Мен бүтин ӛмрүми Хазарың, Гарабогазың сувуны, олардакы
химики байлыклары ӛвренмәге багш этдим. Акваланглы мүңлерче-мүңлерче
сагат деңзиң ашагында болдум. Бу ерлерде деңзиң ашагында чогуп ятан
дүрли минералы чешме-чайың саны-саҗагы ѐк! Шол себәплем Хазарың
сувы җана мелхем, бедене шипа!
Бабыр ага. Огулхаҗат, деңзиң ашагында-да чешме-чай бармыдыр?
Хаҗат эҗе Чешме-чай нәме, деңзиң астында аклыңа сыгмаян гудратлар бар!
Гҥлрух. Мен геолог! Энчеме йыллар бәри биз, геологлар болуп, Хазарың
түркмен бӛлегиндәки байлыкларыны ӛвренип йӛрүс! Хазарың ашагында
чайканып ятан небит-газ байлыгының хетди-хасабы ѐк! Хазар деңзи
түркмениң түкениксиз байлыгы, бимӛчбер хазынасы!
Бабыр ага. Хазарың балык, деңиз ӛнүмлери хем түркмениң түкениксиз
хазынасы! Байлыгам байлык вели, Хазарың җадылы гӛзеллигини
айтсаңызлаң!
Оҗар. Хазар деңзи Түркменистаның дүнйә ачан гуҗагы! Дүнйәниң әхли
юртларына түркмениң ѐллары Хазардан башланяр! Гәмиңе йүкиңи уруп,
баяминнет гидибермели! Дүнйәниң әхли юртларындан рысгал-дӛвлет ѐлам
Хазарың гойны билен гелйәр!
Дилбер. Авазаның оваданлыгыны айтсанызлаң, оваданлыгыны!
Бабыр ага. Кӛнелеримиз бу ере йӛнелиге Аваза дийип ат берен дәлдир!
Аваза дийсең Аваза ердир бу ерлер! Алланың ялкан еридир бу ерлер! Хыдыр
дүшләнем диййәндирлер бу ере!
Оҗар. Бабыр ага Аваза сӛзүниң манысы нәме?
Бабыр ага. Баллым, сен Авазаның манысынам билмйәңми?
Хаҗат эҗе. Биз билйәс, йӛне ине яш ӛссүримлер билмесе билмезем!
12
Бабыр ага. Авазаны билмез ялы «Гӛроглынам» окамадыңызмы? «Гӛроглы»
шадессанымызда «Гӛроглының ады-авазасы җахана долды» дийип кән
айдыляндыр. Ол «Гӛроглының ады-гудраты җахана долды» диймек ахыры!
Кӛнелеримиз ягшызада, Хыдыр ата, эренлере-пирлере душанында Аваза
душдум диййәндир. Аваза-да, Авана-да гудрат диймеги аңладяр. Гӛроглы бег
Хупнышана душанында:
Гӛроглы бег, сен сыгындың авана,
Бил багладым бир ярадан Сувхана,
Сенден, менден бир ат галсын нышана,
Яр икимиз зовкы-сапа сүрели!
диййәндир. Аваза, Авана - ылахы Гудрат диймекдир! …
Аваза гудрат ердир баллылар! Мен Авазада Гудрата душан адамы-да
танаян.
Оҗар. Бизе-де гүррүң берсене Бабыр ага.
Бабыр ага.1940-җы йылың гышы гышсырамады, язы яз болмады. Маллары
ач этмеҗек болуп тәзе ӛри, тәзе юрт ери сайламала болдук…
Бабыр гечмише середйән ялы узаклара середйәр. Саз. Гүррүңиң вакасы
сахнада җанланяр.
ҤЧҤНҖИ ГӚРНҤШ.
(Вака 1940-нҗы йылда болуп гечйәр. Ятлама)
Сахнада дөрт саны сырык дикилипдир, сырыкларың бойы ики ярым метр.
Хер сырыгың уҗуна килеярым эт даңлып, дашына хаса оралыпдыр. Гарҗан
ага агтыгы Бабыры гашында отурдып эзмайыш кыляр.
Гарҗан ага. Бабырҗан, биз бир чарвадырыс. Ханы маңа чарваларың юртер
сайлайшыны айдып бер.
Кӛрпе Бабыр. Тӛверек-даша айланып гӛзлериң гӛненен, гӛвнуң докунан
ерде дӛрт саны сырык дикмели. Сырыкларың хер бириниң ужуна килеярым
эт даңып, дашына хаса орамалы. Сырыклара дузланан хем дузланмадык гоюн
хем гечи эти даңыляр. Бир күйзе дүе чалы билен бир күйзе сувы хем шол
ерде гӛммели.
Гарҗан ага. Берекелла. Онсоң нәме этмели?
Кӛрпе Бабыр. Бир хепдеден соң этлери, күйзедәки сувы, чалы барлап
гӛрмели. Этлер ысланып, сув билен чал харап болан болса, ол ерде юрт
тутунмак болмаяр. Эгер этлер ысланман какан болса, сув билен чал харап
болмадык болса, ол ери юрт ери сайламалы.
Гарҗан ага. Онсоң нәме этмели?
Кӛрпе Бабыр. Онсон шол ере бир җүп ат билен байтал, ӛкүз-сыгыр,
гоюн-гоч, гечи-серке, ит-ганҗык, хораз-товук хем ики саны пишик гетирип,
үч гиҗе ятып гӛрмели. Юрт ер ягшы боланда ол җанаварлар кӛне юрдундакы
ялы рахат ятар, юрт ер ярамаз болса, җанаварлар узак гиже тебил тапар, ит
билен ганҗык узын гиҗе үйрүп чыкар, хораз гыгырмалы вагтыны ялңышар,
пишиклери болса даңып саклаймасаң, хер эдер, хесип эдер, кӛне юрдуна
гачар…
13
Гарҗан ага. Берекелла!
Асманда гушларың җүркүлдүлери гелйәр.
Кӛрпе Бабыр. Ата, ата, серетсене! Лачын! Этлеримизи гоймаса герек.
/Эсенаман гелйәр./
Эсенаман. Ол мениң лачыным, элдекидир, этиңизе дегмез! Атам
салавмалейким!
Гарҗан ага. Валейким эссалам! /эллешйәрлер, Гарҗан ага оны узак сынлаяр,
Бабыр хем саламлашяр/ Иним, сен Үчгүммезли Эсенаман хеким-ә дәлсиңдә…
Эсенаман /йылгыряр/. Танадың атам. Мен Эсенаман хеким.
Гарҗан ага. Гел оглум, яңадан гӛршели! /гуҗаклашып гөрүшйәр/ Хай
баллы, Эсенаман дәдең билен яңадан гӛрүш. Эсенаман хеким Алланың
арзылан бендесидир.
Көрпе Бабырам гөрүшйәр, Эсенаман онуң башыны сыпаяр.
Эсенаман. Атам, юрт ер сайлап йӛрмисиңиз?..
Гаржан ага. Нәдели, оглум… Йыл гурак гелди-дә…
Эсенаман. Түйс аваза ери сайлапсың атам, бу ерде сырык диксеңем бор,
дикмесеңем. Йӛрүң мен сизи мыхман алайын…
Гарҗан ага /мөлерйәр/. Эсенаманҗан, голай-голтумда оба-да бармыдыр?
Эсенаман. Ёк, оба ѐк. Йӛне мен хер йыл бахарда шу ере бәш-он гүн зыярат
эдип, гӛвүн ачып гидйән… Бу ерде мен Алланың кереми билен Аваза
душдум… Ханха, хол дүе ялы дашы гӛрйәңми? Эдил шол ерде… Шол дашы
мен гетирип гойдум…
Бабыр ага. Эсенаман хекимиң чадыры бар экен. Ол бизи бир хепде
мыхман алды. Еди гҥнден соң сырыкларың янына гелдик…
Оларың херси бир сырыгың хасасыны айрып этини сынлаяр.
Кӛрпе Бабыр /бегенчли/. Ата, ата, муңа серетсене! Ыс-да ѐк, кок-да!
Гарҗан ага. Хай гудратыңа дӛнейин! Этлер күмүш ялы…какайыпдыр…
Бабыржан, күйзелерем чыкар!
Бабыр гөмүлен күйзелери алып гелйәр.
Эсенаман. Гудрат-да, этлери биширип ийибермели!
/ Бабыр кәсе дуе чал, ене бир кәсе сув гуйяр, ичип гөрйәрлер./
Бабыр. Ата, сувумызам садыр атмандыр…
Эсенаман. Дүе чалам яны тутулан ялы…
Гарҗан ага. Айдышыңданам гудрат ер экен, Эсенаманҗан!
Бабыр ага. Атам Эсенаман хекиме Аваза душушыны айдып бер дийди…
Эсенаман. Атам, аваза душушымы айдып берип йӛрмәм-ә ѐкды, йӛне сизем
бир илиң кетхудасы, ӛзем Аваза душан еримде саташдыңыз… Сизе айдып
берейин… мен болшы-болшы ялы айтсам, Эсенаман-а бир сувҗук йигит экен
дийип айып эдәймәң…
Гарҗан ага. Айып гӛрени нәме, Эсенаманҗан…
Эсенаман. Мен дүнйә гелипдирин, дәдем пахыр балшевик билен урушда
вепат кылыпдыр. Эҗемиң элинде кемала гелдим. Мен «мен етим-ов!» дийип
кибтини гысып йӛрен огланлардан дәлдим… Алып-ѐлуп барян…Он еди
яшда-да шахырларың айдян ышк одуна саташдым. Хүйрбибем етиме-есире
14
берилҗек гыз дәл!.. Гызы гӛрүп дурмасам, дүнйә сыгамок, гӛрейин дийип
оларың ӛйүниң тӛверегинде кӛвең-сӛвең этсемем гызың агалары эшек енҗен
ялы енчйәр. Енҗилдигимче ӛрч алян, урулдыгымча ышкым туташяр!
Дегнама дегендир-дә, бир гүн гызың агалары уруп дурка «Хер этсеңизем,
Хүйрбибини аларын! Хүйрбибисиз яшайыш маңа харам болсун!» дийип гӛге
гарап ант ичдим…
Антым Худая хош якмады ӛйдйән, бир дерди-бела саташдым, гӛрлен
белалардан дәл. Энчеме махал кеселими букдум, йӛне ол дерт букардан улы,
чекерден агыр экен! Инчекесел! Инчекесел мени игледип алып баря… Инди