Идегәй - 6

– Йоклаганны үтергән,
Коралсызга кул салган –
Хатын булыр, ир булмас! –
Аны әйтеп Норадын,
Ул адәмне уятты.
Уяна биреп беравык,
Тора килде Киң Җанбай,
Тора килеп сарнады:
– Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың!
Тукмак яллы турыны
Кайда мендең, Норадын?
Тугыз күзле кирәүкә
Кайда кидең, Норадын?
Саурык бия сөте иде, [саурык – ?]
Тыныч йортка кот иде
Туктамыштай ханиям –
Аны ниттең, Норадын?
Анда әйтте Норадын:
– Тукмак яллы турыны
Тунаган җирдә менгәнмен;
Тугыз күзле кирәүкәне
Үтергән җирдә кигәнмен!
Саурык бия сөте булса,
Тыныч йортка кот булса,
Туктамыштай ханыңны,
Синең якын каныңны,
Төлке күлдә эзләнеп,
Эзен чыгарып алганмын;
Ку күлленең күлендә
Баса барып җиткәнмен,
Уклашып көрәш иткән соң,
Иңкәйтеп җанын алганмын.
Кәмалның улы Киң Җанбай,
Сине җырау диделәр,
Сине чичән диделәр;
Мине мактап җырласаң,
Ярлыкармын, Җаныбай,
Үзеңне син мактасаң,
Үлтерермен, Җаныбай.
Башыңны баудай кисәрмен,
Канҗагама йөлде ясап буармын! [йөлде – приз, ярышта
узу билгесе]
Анда Җанбай әйтте лә:
– Аптыраган ахмакмын,
Нине табып әйтием?
Мин җыраучы түгелмен,
Мин чичән дә түгелмен;
Җыраучылар килгәнче,
Чичәннәр сиңа иргәнче [иргәнче – ирешкәнче,
очраганчы]
Беразрак мин синең
Күңелең аулап торыем:
Көярсең, ирнең баласы,
Көярсең дә янарсың!
Норадын анда әйтте лә:
– Көяр утка янмага
Мин кауданлы җир түгел;
Син үзеңнең тапканыңны,
Җанбай, аны җырлагыл!
Анда Җанбай әйтте лә:
– Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың,
Тапканымны җырласам,
Белгәнемне җырласам,
Күңелең бераз аулансын:
Түбәгә чыккан дүртәүгә
Түрә булыр көн туармы?
Аркада торган алтауга
Ага булыр көн туармы?
Идегәй белән Норадын
Көне батар көн туармы?
Түбәдәге дүрт йолдыз
Таңы атар көн туармы?
Тубал турат койрыгы
Дүрт чалуга килгәнме?
Калган-коткан ил булып,
Кадыйрбирде хан булып,
Борынгыдай дан булып,
Ту җилкелдәр көн туармы?
Безгә туган шушы көн
Сиңа тагын бер туып,
Чөйдәле балта кулга алып, [чөйдәле – түтәле]
Чөйдәсенә бер менеп, [чөйдә – калын җилкә]
Түмәнчек күзле бабаңны [түмәнчек – ?]
Түбәләр көн туармы?
Пүшләк башы кара урман [пүшләк – ?]
Әүвәлгедәй безнең ту,
Шунда башкып иңсә иде! [башкып – ?]
Түше шалпык бүз шоңкар
Һавадан түнеп иңсә иде!
Дүрткә аерылып ак найза
Түрә авызына төшсә иде!
Дүртәү-бишәү бер булып,
Әүвәлгедәй безнекеләр
Ту киңәшкә килсә иде! [ту киңәш – байраклар киңәше,
хәрби киңәш]
Дүрт болҗарның агасы, [болҗар – гаскәр туплана
торган урын]
Макмал улы Киң Җанбай
Хан Туктамыш чагында [?]
Түрә булып үтсә иде!
Идегәй улы Норадын
Әрмәчесез үтсә иде! [әрмәчесе – ?]
Әй Норадын, Норадын,
Һич бирмәсен морадың!
Җанбай аны дигәндә,
Тау иленең Мәмәткол [тау иле – Дагстан]
Атлы егет килде лә!
Җанбайга атын тибендереп,
Алмас кылыч күтәреп,
Җанбайны чалмак булды ла!
Норадын аны күргәндә
Аралап торып килде лә.
Анда Җанбай әйтте лә:
– Карга кунмас карагач,
Каз кундырдың, Норадын;
Козгын кунмас ку агач,
Ку кундырдың, Норадын!
Җиргә тамар канымны
Җиңнән тоттың, Норадын!
Җилкәмнән төшкән башымны
Җөйләп тоттың, Норадын!
Сиңа ияргән колларга
Гомер бирдең, Норадын!
Җанбай алай сүз әйтеп,
Инде Мәмәтколны сүгәдер:
– Борма-борма башлы кол!
Урыстай сары чәчле кол!
Ач бүредәй тешле кол!
Төлкедәй кызыл йөзле кол!
Әләкләгән әләк кол!
Төркенем белгән түрәм бар, [төркен – кардәшләр]
Башымны белгән патшам бар,
Патшалык кылган иям бар,
Сездәен тау иленең
Чиркәс колларда ни эшем бар?
Ир Норадын анда әйтте:
– Әй Киң Җанбай, Киң Җанбай,
Син үлгән белән күбәймәссең!
Сине үтереп ни итием?
Үтерми ак китием.
Туктамыштай ханыңа
Нинди хезмәт кылгансың,
Атама да шуны кыла йөр!
Сарайга кайтып җиткәндә,
Туктамыштай хан башын
Канҗагасыннан чыгарып,
Идегәйнең алдына
Ташлап әйтте Норадын:
– Төннәр, көннәр куган соң,
Төлке күлдә эз алып,
Төлке күлдән Ку күлгә
Юнәлгәнмен сүз алып.
Ку күленә барган соң,
Күз йөгертеп алган соң,
Казгошларны кычкыртып,
Тукмак ялны пышкыртып,
Поса-поса баргалап,
Туктамышны тапкан соң,
Ул миңа да мин аңа
Күп сүзләрне әйткән соң,
Иңкәйтеп башын алганмын,
Алдыңа китереп салганмын!
Анда әйтте Идегәй:
– Әй Норадын, Норадын,
Бу хезмәтне үтәдең,
Кабул кылдым морадың,
Сиңа булсын Ханәкә.
Урда башы Биш Уба,
Җанбай җитеп килгәндә,
Биш Убада елаган
Ханның кызы Ханәкә,
Җанбай аны күргәндә
Тулгай биреп аны әйтте:
– Елама, Ханәкәм, елама,
Атаң иде Туктамыш,
Атсыз идем, ат бирде,
Тунсыз идем, тун бирде,
Асыл туннар кидерде,
Гарәби атлар мендерде.
Ул көннәр инде безгә юк,
Елама, Ханәкә, елама!
Туктамыштай ханымны,
Синең дә булган атаңны
Идегәй улы Норадын
Куып та җитеп барганда,
Кагып та башын алганда,
Атасының алдына
Аны да китереп салганда,
Бу эшенә дан итеп,
Сине дә сорап торганда,
Идегәй улы Норадын,
Һич бирмәсен морадын!
Әй ханәкәм, Ханәкәм,
Хансарайга килгәндә
Тар карныңны киңәйтеп,
Киез бәйләп керсәң, әй!
Сине дә күреп Норадын,
Ай-көнле дип белсә әй!
«Бу кем кылды?» – дигәндә,
«Атаң кылды», – дисәң әй!
Атасы белән бозылып,
Икәве бердәй түнсә әй!
Алар да китеп тәхеттән,
Синең энең яшь солтан
Кадыйрбирде хан булып,
Әүвәлгедәй дан булып,
Дәүран гомер сөрсә әй!
Җанбай алай дигәндә,
Ханәкә торып килгәндә,
Киез бәйләп карынына
Хансарайга ингәндә,
Норадын аны күргәндә –
«Бу ни?» – диеп торганда,
Ханәкә солтан аны әйтте:
«Атаң белер мәгънәсен!»
Моны ишетеп Норадын,
Күмердәй кара киселде.
Атасын күреп тәхеттә:
– А! – дип аңа җикерде.
Кулындагы думбыра
Кулында түзми сикерде.
Анда чыгып уң күзе,
Күзсез калды Идегәй.
XV
Идегәйнең Норадынга рәнҗеп әйткәне,
Норадынның бүленеп киткәне
Идегәй анда рәнҗеде,
Рәнҗегәндә моны әйтте:
– Норадын да булсаң, булсана!
Болытка җиткән Нарс тауны
Җилеп үк тә үтсәң үтсәнә!
Таңда чыккан Чулпандай,
Яна да яна торсана! –
Шул теләк белән тудырдым,
Дүрт кырлап учак өйдердем,
Кызылдан бишек кылдырдым,
Алтыннан чөмәк уйдырдым,
Көмештән төбәк койдырдым,
Уен осталардан уйдырдым,
Сырын сыраучылардан сырдырдым;
Әй тумагыр, тумагыр, [тумагыр – ?]
Сине каян тудырдым?!
Син туганда, Норадын,
Ту бияләр суйдырдым;
Алты көнләп аш биреп,
Галимнәрне туйдырдым,
Җиде көнләп аш биреп,
Ятимнәрне туйдырдым.
Хан кашында туды дип,
Атыңны Норадын куйдырдым.
И тумагыр, тумагыр,
Сине каян тудырдым?!
Син яманны тудырып,
Калкай камка түшәттем,
Калкай камка каты дип,
Сусарыма биләттем;
Сусарым суык булыр дип,
Күк тиенгә биләттем,
Күк тиенне тиң күрми,
Кара кешкә биләттем;
Кара кешнең эчендә
Аначылар хурлар дип,
Бавырыңны күтәртми,
Билеңә садак ураттым.
Гарәби китап укыган
Галимнән мәгънә сораттым,
Кочаклап Коръән укыган
Мулладан мәгънә сораттым.
Әй колыным, мин сине
Бигә нөгәр алдырдым,
Ханга лаек туды дип,
Ханнан кәбеч алдырдым; [кәбеч – түбәтәй]
Астың атка кансын дип,
Аргымак сайлап мендердем,
Иңең тунга кансын дип,
Атлас сайлап кидердем;
Күкрәгең яулы үссен дип,
Качкан яуны кудырдым,
Башлап ханны кудырдым,
Аны да синнән үтерттем,
Картайган да көнемдә
Үз башыма көч иттем!
Биләнчек башы биш тирәк,
Билге төйдең, Норадын;
Биш биягә бер колын –
Тилү идең, Норадын; [тилү – колыны үлгән биядән
икенче колынны имезү]
Казгош кунмас карагач,
Каз кундырдың, Норадын,
Козгын кунмас ку агач,
Ку кундырдың, Норадын,
Адәм җитмәс кола чүл,
Ил кундырдың, Норадын!
Каудан җиргә ут салдың,
Утны кайдан утларсың?
Кара суга кан койдың,
Суны кайдан эчәрсең?
Кара аргымак катырдың,
Атны кайдан менәрсең?
Кара лачын кау иттең, [кау иттең – корыттың,
кагайттың]
Кошны кайдан чөярсең?
Катифәне хурладың, [катифә – хәтфә]
Тунны кайдан киярсең?
Калын нөгәр таркаттың,
Нөгәр кайдан тотарсың?
Ханәкәне алҗыттың,
Сылу кайдан кочарсың?
Кардай чәче агарган,
Курдай күзе кызарган,
Син дигәндә җан аткан
Ялгыз атаң мин идем,
Күзем орып чыгардың;
Кайда барып уңарсың?
Кайда бер барсаң тынарсың?
Языгы белән гөнаһсын,
Кайда ла барып йоларсың?
Ир Норадын анда әйтте:
– Биләнчек башы биш тирәк,
Билге төйсәм, йорт өчен;
Биш биягә бер колын –
Тилү идем сөт өчен;
Казгош кунмас карагач,
Каз кундырдым ит өчен;
Козгын кунмас ку агач,
Ку кундырдым кот өчен;
Адәм җитмәс кола чүл,
Ил кундырдым йорт өчен;
Язгы кауга ут салсам,
Үртән сайлап утлармын; [үртән – үргән үлән?]
Кара суга кан койсам,
Су тоныгын эчәрмен;
Кара аргымак катырсам,
Толпар сайлап менәрмен;
Кара лачын кау итсәм,
Шоңкар сайлап чөярмен;
Катифәне хурласам,
Турка сайлап киярмен. [турка – кытай ефәге, нечкә
ефәк]
Калын нөгәр таркатсам,
Хан-солтаннан тотармын!
Ханәкәне алҗытсам,
Сылу таңлап кочармын. [таңлап – сокланып сайлап]
Кардай чәче агарган,
Курдай күзе кызарган,
Син дигәндә җан аткан
Ялгыз атам син булсаң, –
Син сүзеңнән тангансың,
Киленеңне алгансың!
Күзең орып чыгарсам,
Тәңре өе Кәгъбәне
Бер әйләнсәм уңармын,
Өч әйләнсәм тынармын;
Языгы белән гөнаһсын
Җиде әйләнсәм йолармын!
Аны әйткәндә Норадын
Елдырым ташлы пычагын
Суырып алды кынаптан.
Кабына сыймый йөрәге,
Кайтыр микән каһәрем дип,
Атылып чыкты сарайдан.
Елдырым ташлы пычагын
Кара ташка бер орды,
Кара ташны как ярды.
Каһәре кайтып Норадын,
Кайтып килде сарайга,
Атасына анда әйтте:
– Уй дигәйгә кыр дигәй, [уй – уйсу җир]
Уйны баскан мырзамын!
Ханнар белән, биләр белән
Коемлашкан мырзамын; [коемлашу – эчемлек белән
сыйлашу]
Коемлашым беткән соң
Алыс-алыс җирләргә,
Үзгә телле илләргә,
Илче кылып игәнмен. [ию – җибәрү]
Йөлте белән үссен дип, [йөлте – приз]
Япрагы нурдан яралган
Байтагымның алдына
Бостанлы тирәк булганмын!
Ай кашында Зөһрәдәй
Балкый-балкый туганмын;
Таң алдында Чулпандай
Яна-яна торганмын;
Сүзле адәмне сөйләтмәс
Инәдән чичән туганмын!
Тешле адәмне тешләтмәс
Инәдән тешле туганмын!
Булыр җирдән булганмын!
Арысландай биншәм корышып, [биншә – арка, калак
сөякләре]
Ат ярышта узганмын;
Кылыгым кемгә яраса,
Кысмәтен аның кылганмын!
Китәрмен, атам, китәрмен,
Шаһ Тимергә җитәрмен,
Тимер биргән кире атны
Тирләткәнче менәрмен;
Тимер биргән тимер тун –
Сүтелгәнче киярмен!
Унике тотам укларны
Бетергәнче чөярмен!
Тимер белән антым бар,
Тимер белән шартым бар:
Тимер биргән сылуны
Алдыма алып сөярмен!
Алтыннан байса суктырып, [байса – пичәт]
Өгемә шоңкар чөярмен, [өге – өке, колаклы ябалак]
Алты арбага ак ябып,
Алтысына нар җигеп,
Исәнемдә, савымда
Тутыра алтын төярмен.
Анда торып Норадын,
Атына менеп атланды.
Айтулы ару анасы
Норадынга анда әйтте:
– Әй Норадын, Норадын,
Ку кундырмас күлләргә
Ку кундырып уйнаттың:
Кудай башын агарткан
Анаңны нигә уйлаттың?
Анда әйтте Норадын:
Әй инәкәм, инәкәм,
Ку кундырмас күлләргә
Ку төшердем йорт өчен,
Кудай башын агарткан
Анамны уйлаттым йорт өчен!
Янә әйтте анасы:
– Әй Норадын, Норадын,
Кара суга кан койсаң,
Суны кайдан эчәрсең?
Халык белән даулашып,
Яхшыны кайдан табарсың?
Әй Норадын, Норадын,
Каулы җиргә ут салып,
Утны кайдан утларсың?
Халык белән яулашып,
Яхшыны кайдан табарсың?
Җавап бирде Норадын:
– Әй инәкәм, инәкәм,
Кара суга кан койсам,
Балдан ширбәт эчәрмен,
Халык белән даулашсам,
Йорт яхшысын табармын.
Әй инәкәм, инәкәм,
Каулы җиргә ут салсам,
Ут яхшысын табармын,
Халык белән яулашсам,
Йорт яхшысын табармын!
Янә әйтте анасы:
– Әй Норадын, Норадын,
Идел дигән су килер,
Аны ничек кичәрсең?
Итәгендә ил булыр,
Аны ничек үтәрсең?
Әй Норадын, Норадын,
Җаек дигән су килер,
Аны ничек кичәрсең?
Ягасында ил булыр,
Аны ничек үтәрсең?
Җавап бирде Норадын:
– Әй инәкәм, инәкәм,
Ике ташны култыклап,
Идел кичкән улыңмын;
Икедән яуга төшеп,
Исән чыккан улыңмын;
Идел дигән су булса,
Ике чумсам кичәрмен;
Итәгендә ил булса,
Ике орсам үтәрмен!
Әй инәкәм, инәкәм,
Ялгыз ташны култыклап,
Җаек кичкән улыңмын;
Яңгыздан яуга төшеп,
Исән чыккан улыңмын;
Җаек дигән су булса,
Бер чумганда кичәрмен,
Ягасында ил булса,
Бер органда үтәрмен!
Янә әйтте анасы:
– Әй Норадын, Норадын,
Бер агачта мең ботак –
Аны кисим дидеңме,
Берүзеңә мең кеше –
Аны изим дидеңме?
Җавап бирде Норадын:
– Әй инәкәм, инәкәм,
Бер агачта мең ботак,
Бер ботактан нисе артык? –
Атның аттан нисе артык?
Бер атлаган боты артык!
Ирнең ирдән нисе артык? –
Бер сөйләгән сүзе артык!
Бәйләве юк чичәннән
Өндәмәгән эшле артык!
Бәйге алмаган йөгеректән
Биле юан бишле артык!
Берүземә мең кеше –
Бер кешедән нисе артык?
Аны әйтеп Норадын
Чыгып китте баш тартып.
XVI
Норадынның кайтып атасын куганы, Идегәйнең
казак чыгып киткәне
Идегәй углын куганда,
Иле берекми торганда,
Хан тәхетенә хан итеп
Шадибәкне куйганда,
Дала буен ду итеп
Дуадак үтте Норадын.
Бер юнәлде Тимергә,
Бер юнәлде Сыганакка, [Сыганак – Ак Урданың үзәк
шәһәре]
Сыганактан чыгып Сарайчык, [Иделнең сул ягында
булган шәһәр]
Сарайчыктан Аҗдаркан, [Аҗдаркан – Әстерхан]
Аҗдарканнан Актүбә,
Актүбәдән Җаекка,
Җаек башы Кырык Чолан,
Идел башы Ирәмәл, [Ирәмәл – хәзерге
Башкортстандагы тау]
Ирәмәлдән Норага,
Норадан чыгып Иртешкә,
Ил кыдырды Норадын.
Ата белән даулашып,
Халык белән яулашып,
Ил яхшысын тапмады,
Аннан илгә дус булды.
Күчкән күчкә кушылып,
Күчмәләргә баш булып,
Даладан дала кыдырды,
Анда күңелен тындырды.
Кәмалның улы Киң Җанбай
Көннән бер көн Идегәйгә
Бер килмәсә бер килде,
Бер килгәндә аны әйтте:
– Идегәй, син таңдагы көн
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярарсың?
Дошманың аулай үләрсең;
Норадын яман улың түгел иде,
Кендегеңне борырсың!
Анда әйтте Идегәй:
– Яхшы әйттең, җан әкәсе,
Бик хуш әйттең, яу нәкәсе! [яу нәкәсе – кешелексез,
дошман]
Яу өстенә яу килсә,
Яңгыз нигә ярармын?
Дошман аулай үләрмен,
Я дошманга калырмын.
Норадын яман углым түгел иде,
Кендегемне борырмын!
Норадын дала кичкәндә
Айлар, көннәр үткәндә,
Ялгыз углын сагынып,
Сагынып та зарыгып,
Идегәй аны җырлады:
– Алыстан кара күренсә,
Әйләнешкән мырза углым,
Юыктан кара күренсә,
Тулганышкан мырза углым,
Бурай-бурай кар яуса,
Бүз киерешкән мырза углым,
Бура сынлы ут килсә,
Булат калкан – мырза углым!
Читтә солтан булудан
Илдә олтан булу артык;
Күктә Чулпан булудан
Суда чуртан булу артык.
Әй Норадын, улым, әй,
Сагындырды мине артык!
Анда торып Идегәй,
Ил өлкәне биләргә
Киңәш-уңаш иткән соң,
Норадынны чакыртып
Илчеләрен җибәрде.
Илчеләр җитеп килгәндә
Норадынга аны әйтте:
– Кәмалның углы Җанбайдан,
Сорагантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атаңнан [ирекле ир – хәкем итәргә хаклы
мәгънәсендә. Хан булмаган килеш илне идарә итүче.]
Өндәү килде «кайтсын!» – дип;
Кугын килде «кайтсын!» – дип;
Үпкәләсә үпкә сүзен әйтсен, дип;
Ике канат, бер койрык,
Инеп шоңкар чөйсен, дип;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчсен, дип;
Ай кашында бер йолдыз,
Зөһрә балкый торсын, дип;
Таң алдында бер йолдыз,
Чулпан балкый торсын, дип;
Кызыл канлы кылычын
Ак сөт белән юсын, дип;
Иргә сәлам биргәндә
Иңкәеп тәгъзим кылсын, дип;
Асыраган атасын
Ата диеп белсен, дип;
Аз гына гаебе булса да,
Анасы аша кичсен, дип.
Анда әйтте Норадын:
– Кәмал углы Җанбайдан,
Соргантай углы Субрадан,
Аргылның углы Кара Кужадан,
Акның углы Булаттан,
Алчагыр углы Мырзадан,
Исән углы Ходайбирдедән,
Ирекле ир атамнан
Өндәү килсә дә кайтмасмын;
Үпкәләсәм дә әйтмәсмен.
Ике канат, бер койрык,
Иңеп шоңкар чөймәсмен;
Ирнәве алтын сараяк,
Ир саркытын эчмәсмен;
Иргә сәлам бирмәсмен,
Иңкәеп тәгъзим кылмасмын.
Ирнең күңеле ефәктәй –
Бер төйнәлсә чишелмәс,
Таразуга салсаң тиңләнмәс, [таразу – үлчәү]
Мыскалга салсаң ким имәс.
Норадын алай дигәндә,
Илчеләрнең мулласы
Пир Галәтдин аны әйтте:
– Бер дигәч тә ни яман?
Ходаны белмәс – ул яман.
Икенчеләй ни яман?
Фарыз укымас – ул яман.
Өченчеләй ни яман?
Өзелеп чыгар җан яман.
Дүртенчеләй ни яман?
Төркене юк кыз яман. [төркен – кардәшләр]
Бишенчеләй ни яман?
Бишектәгеләр елашып
Атасыз калса – ул яман.
Алтынчылай ни яман?
Атадан яңгыз туган ул яман.
Җиденчеләй ни яман?
Җитәкләшеп ятимнәр
Елый калса – ул яман.
Сигезенчеләй ни яман?
Ир кулыннан сирпелеп
Дәүләт тайса – ул яман.
Тугызынчылай ни яман?
Тур бала кош баласы [?]
Ояда елый калса – ул яман.
Унынчылай ни яман?
Утырган җире җофарлы,
Ун бармагы кыналы,
Төнбоектай күкрәге
Күпереп өскә калкыган
Ханәкәдәй арулар,
Көнәкәдәй туталар
Елый калса – ул яман.
Илчеләр алай дигәндә
Кайтып килде Норадын,
Кашка көрән ат менеп,
Ата-анасын үз санап,
Үзгәләрне ят белеп,
Чаба кайтты Норадын,
Атасына ялынып,
Языгы белән гөнаһсы
Уз муйнына алынып.
Идегәй аны күргәндә,
Маңгаен искәп сөйгәндә,
Норадынга аны әйтте:
– Уяу, батыр баламсың,
Уяныклы мырза углым! [?]
Күргән күлүк баламсың [?]
Кәргәр иткән мырза углым! [?]
Бүз аргымак баласыдай
Буйлы-сынлы мырза углым!
Алсу-кара битле углым!
Иплеләргә ипле углым!
Авадан очкан алты аккош,
Уң канаты сырлы углым!
Пәйгамбәрнең кияве
Галидәен нурлы углым!
Фирештәдәй битле углым!
Биек рәүгә төсле углым! [?]
Шаталы ефәк тун кисә, [?]
Ярашыклы мырза углым!
Садагың алтын, ук алтын,
Самыргап әйткән сүз алтын, [самыргап – авырсынып]
Саф азамат мырза углым!
Ямәннән кеше җыйсам,
Уртага агач тексәм, [тексәм – кадап утыртсам]
Сине дәрәҗәгә чиксәм, [чиксәм – мендерсәм]
Саф алтынсың, мырза углым!
Идегәй аны әйткәндә,
Дәрәҗәгә чиккәндә
Ир азамат Норадын
Хан булам дип уйлады,
Атасы хан итмәде,
Үзе дә хан булмады.
Норадын моны күргәндә
Каһәреннән кайналды,
Идегәйгә аны әйтте:
– Әйткәнеңнең барысын
Кылганың хак, и ата!
Әйткәнемнең берсен дә
Кылганың юк, и ата!
Тирлегем алтын булмады, [тир йокмас өчен ияр астына
салына торган нәрсә]
Тәгем минәр булмады: [чыгышым асыл булмады]
Хан җыены би улы
Норадын хан булмады,
Хан булганың нисе артык?
Үзебездән соңгыга
Өлгеләп өлге булмады.
Я син үзең хан булгыл,
Я син мине хан кылгыл!
Я син мине үтергел,
Я мин сине үтерим!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.
Анда әйтте Идегәй:
– Әй Норадын, Норадын,
Аңламыймын морадың!
Туктамышның илендә,
Туган-үскән җиремдә,
Ач бүредәй караштым, [караштым?]
Эт-мешәктәй талаштым. [мешәк – мәчеъ
Биле савырлы көрәнне
Боракка охшаш менгәнмен.
Тамгасыз углы Барактан
Ирәксез алу алганмын. [ирәк – кремль?]
Сорымкан углы Чыңгызга
Сорамый барып ингәнмен,
Байкаусыз башын кискәнмен;
Алтын тауга барганмын,
Түрә булып алганмын,
Халкын җыеп алып килеп,
Ак Урдага салганмын.
Урда өчен тырышкан,
Ягалашып орышкан,
Батырларның кайберен
Ил нөгәре кылганмын;
Минем белән бер булып,
Халык өчен тартышкан,
Ягалашып көрәшеп,
Дошманнар белән чәнешкән
Ыруларның батырын
Кайсын бием кылганмын,
Кайсын ханым кылганмын.
Нинди юан булса да
Яңгыз агач өй булмас;
Нинди ятыш булса да
Яңгыз егет би булмас.
Хан булаем димәче,
Дан булыем димәче,
Ялгыз башың халыксыз
Сан булыем димәче.
Әй Норадын, Норадын,
Нидер синең морадың?
Идегәй аны әйткәндә,
Ир Норадын моны әйтте:
– Фирештәдәен атам!
Һәр эшкә даим атам! [?
Нигә мине хурлыйсың?
Нигә мине җырлыйсың?
Җырласаң мине, атам,
Җырлавыңа чыдамам,
Хурласаң мине, атам,
Хурлавыңа чыдамам!
Буранлы көн туганмын,
Борыч бирсәң еламам,
Борычтан яман ачымын,
Шикәр түксәң төчемәм;
Булаттан мин катымын,
Сөткә салсаң агармам!
Арыслан булып туганмын,
Төрткәнеңә коламам; [коламам – егылмам]
Буралкы аттан ярышмын, [буралкы – иясез йөргән;
ярыш – ярсу]
Бугалак салсаң туктамам!
Буторгактан катымын, [буторгак – ?]
Бидаяктан очкырмын,
Бушансам, сона коткармам! [сона – ?]
Я син үзең хан булгыл
Я син мине хан иткел!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.
Норадын алай дигәндә,
Азамат ир Идегәй
Җиде кат күктәй күкрәде,
Авазы калкып, яңгырап,
Норадынга аны әйтте:
– Кузагачтан биекмен, [кузагач – чикләвек агачы?]
Болытка җитми тынмасын;
Башымнан давыл өрсә дә,
Мин аңардан сынмасмын!
Гөрелдәсәм, сугар яшенмен,
Көлсәм мин бер чуакмын; [чуак – җылы, якты, аяз]
Киреләнсәм, йокың бозармын,
Көрәшсәм, сине егармын,
Йөгерсәм, сине узармын;
Әй Норадын, Норадын,
Уңмастайны даулашып,
Казак кит дип каулама.
Каргышым кара таштан үтәдер,
Аһым җирне-күкне тотадыр,
Күтәрә алмассың, Норадын!
Анда Идегәй аһ орды,
Норадын артка егылды,
Авызы-борыны кыйшайды.
Анда әйтте Киң Җанбай:
– Норадын бердәнбер балаңдыр,
Каргыш итмә, Идегәй,
Алкыш иткел углыңа! [алкыш – хәерле теләк]
Анда углын аяды,
Алкыш бирде Идегәй.
Норадын янә терелде,
Авызы-йөзе төзәлде.
Тора килеп Норадын,
Идегәйгә янә әйтте:
– Кисәкчә чыккан болытмын,
Яумаенча таркалмам,
Анадан кара туганмын,
Сабынлап юсаң агармам!
Атадан аеры туганмын,
Би үткәрсәң ныгайман, [?]
Болыттан кыеш чыкканмын,
Алдыңа алсаң төз булмам!
Я син үзең хан булгыл!
Я син мине хан иткел!
Я күземә күренмә,
Казак чыгып кит! – диде.
Анда торып Идегәй,
Норадынга аны әйтте:
– Ялгыз баланың кылыгы
Яудан яман, – дисә, бу булгай.
Җанбайдаен җанбазның
Языгын алып куйныңа,
Җанын исән калдырдың,
Яныңа яучы алдырдың! [яучы – яулы, дошманлыклы
кеше]
Ул да җитәр бер көн җаныңа!
Сорымкан углы Чыңгызны,
Кала бозган Калтайны,
Төкле авызлы кенәжне
Мин каерылып чапканда,
Яфанга чыгып яу җыйдың, [яфан – япан, дала]
Яудан тынган йортымны
Яу астында калдырдың,
Атаң корган каланы
Күчмәләрдән алдырдың! [Идегәй яуда вакытта
Норадын күчмәләр белән килеп Сарайны басып ала]
Яу өстенә яу килсә,
Ул да җитә бер көн башыңа!
Алыс белән ювыкны – юырткан белер,
Яхшы белән яманны – күргән белер;
Яхшы – йөргән җиренә кәнт салыр, [кәнт – шәһәр]
Яман – йөргән җиреңә үрт салыр.
Көн батса да куйга сукмак табылыр;
Бер төкергән – ни итәр,
Күп төкерсә – күл итәр.
Күп белән эшең төшмәсен,
Күп – эшеңне чүкерер! [чүкерер – ?]
Әй Норадын, Норадын,
Эшем кулай килгәндә,
Буракан углы Тимергә,
Бураканның үзе әмиргә
Аягының астында
Даб-дарки булып утырдым; [даб-дарки булып –
илтифатсыз]
Эшем кулай килгәндә
Бер көндә биш йөз кеше үтердем;
Бер мең кешегә җиткәндә
Кара Тиен дигән алыпны
Языда ялгыз үтердем.
Тимернең кызы Акбеләк,
Алла үземә биргәндә,
Тиген улҗа китердем.
Газазил булмый ни булгай? [Газазил – Иблис]
Колыным, ялгыз калыр икәнсең.
Күземнең яше коргамас
Кысыр мәдәт теләдем. [мәдәт – ?]
Хатәм-Тайдай юмартсың,
Арысландай адусың, [аду – кырыс]
Хәмзәдәен пәлвансың,
Галинең гали углысың,
Кардай башы агарган
Карт атаңа яу булдың,
Арыслансың, мырза углым!
Урый чабып, кисә үткән
Ун бармагым, мырза углым;
Түбәле туры ат менгән,
Яуга чапкан мырза углым;
Кисмә-кисмә сары алтын,
Бер ибенә килгәндә,
Кисми биргән мырза углым;
Кымтыганы хатасыз
Карчыгадай мырза углым;
Каулаганың мин булсам,
Мин качаем, син каула,
Һәрбер көндә дошманың
Миндәй качсын, мырза углым!
Анда торып Идегәй янә әйтте:
– Торымтайдан елгыр кош булмас,
Тургай да тибеп каз алмас!
Аткыдан йөгерек ук булмас,
Атса күбә бозалмас.
Һөнәрсез сине күрә алмас,
Илдән илгә җилеп үтсәң дә,
Бу дөньялар сиңа да калмас!
Аны әйтеп Идегәй
Иделдән чыгып юнәлде,
Тулгай биреп моны әйтте:
– Тауда йөргән бүре идем,
Талчыгыма тайлы бия җиер идем; [ачыкканда тайлы
бия ашар идем]
Уйга төшеп куй булдым,
Куңкылдашкан күп яманга хур булдым. [куңкылдашкан
– ?]
Ак найзага кыстырып,
Аны да өскә күтәреп...
XVII
Норадынның Кадыйрбирде кулына тотсак булганы
Идел йорт ике булганда,
Ил берекми торганда,
Идегәй белән Норадын
Ике яры булганда,
Ир Норадын ил-йорттан
Үз атасын куганда,
Хансарайда Норадын
Хан булдым дип торганда,
Кадыйрбирде яшь солтан
Бу хәлләрне күргәндә,
Минем дә көнем җитте дип,
Яу-ярагын торгызды.
Калган-коткан ирләрен
Үз янына җыйдырды.
Анда җитеп яз килде,
Чирүле күлгә кош килде.
Кадыйрбирде яшь солтан
Чирүен алып алдына
Чирүле күлгә кундырды.
Алтын сарай, хансарай,
Хан сарае ак ишек,
Ир Норадын килгәндә,
Ал тәхеткә менгәндә,
Ал тәхетнең аркасы
Алтын егач тутый кош
Сайрап телгә килгәндә,
Азамат ир Норадын
Киң Җанбайга анда әйтте:
– Әй Киң Җанбай, Киң Җанбай!
Син дә минем би икән,
Мин дә синең хан икән,
Чирүледә ау юкмы,
Барып байка! – дип иде,
Кәмалның улы Киң Җанбай:
– Ул да бездән булды, – дип,
Аргымагын атланды.
Чирүле күлгә килгәндә
Кадыйрбирде солтанның
Посулы яткан чирүе,
Корык ташлап артыннан,
Җанбайны егып атыннан,
Кулын анда каерып,
Тотсак итеп маерып,
Кадыйрбирде солтанның
Чатырына апкилде.
Кадыйрбирде анда әйтте:
– Нугайлының агыр йорт –
Туктамыштай атамның
Байтак куган җире иде;
Тугыз солтан атасы
Туктамышның бие идең,
Бүген кемгә би булдың?
Алтын ташлы тәхетемә
Бүген кем углын мендердең?
Анда әйтте Киң Җанбай:
– Тулай йортның иясе
Туктамыш хан көнендә
Мин дә аның бие идем;
Туктамыштай хан улы
Кадыйрбирде син идең...
Бүген син дә ни булдың?
Бүген мин дә ни булдым?
Кадыйрбирде солтаным,
Бер кашык каным багышла, [багышла – ярлыка]
Идегәй улы Норадынны
Кулыңа китереп бирием!
Җанбай сүзен биргәндә
Кадыйрбирде яшь солтан
Аны кулдан җибәрде;
Кайта килеп Киң Җанбай,
Норадынга анда әйтте:
– Әй Норадын хания!
Мин дә бүген би икән,
Син дә бүген хан икән,
Багыңнан багың сынасаң,
Сыярлыгың бар икән, [?]
Ау лачының ала йөр,
Чирүле күлдә ау икән...
Атланыек, ханиям!
Җанбай алай дигәндә,
Норадын белән икәүләп
Чирүлегә килгәндә,
Күз ачып күз күргәндә
Җанбай анда юк булды,
Идегәй улы Норадынның
Әйләнәсе яу булды.
Күз ачып күз йомганчы
Корык ташлап артыннан,
Норадын, авып атыннан,
Аягы-кулы бау булды;
Төшкән җирен караса,
Бер караңгы баз булды,
Базына таш ябылды.
Кадыйрбирде яшь солтан,
Анда сырнай чалдырып,
Чыңгызларын җыйдырды. [чыңгызларын – Чыңгыз
нәселеннән булганнарны]
Олыс бие Барынны, [олыс – өлкә, волость]
Орыш бие Шырынны,
Төмән башы Туйбакны,
Аҗдарканнан Мулайны,
Мөйтәннәнтуган Кыпчакны,
Кәмалның углы Җанбайны,
Тугыз ирен янга алып,
Анда киңәш кылдырды:
– Әзәлдән дошман Норадын
Такка менгән көнендә
Тагыннан базга егылды,
Инде аның да атасы
Идегәйне каян тотыек?
Туйлап киңәш иткән соң,
Тугыз Чыңгыз – тугыз ир,
Тугызы да уллы икән,
Тугыз улын торгызып,
Тугыз илче кылдырып,
Иделне үтә кичереп,
Идегәйгә җибәрде.
Тугыз илче – тугыз ул,
Идегәйгә җитеп килгәндә,
Тугыздан бере аны әйтте:
– Синең углың Норадын
Тәхетеннән язып хур булды,
Кулыбызда тотсак кол булды,
Аны да йолып алмагың
Әле синең хәлеңдә,
Углың конын бирерсең; [кон – биредә сатып алу бәясе]
Кадыйрбирде солтанга
Безнең белән килерсең;
Углың ясак, башың сау булыр,
Ясагына күнмәсәң,
Үлтерелер Норадын.
Тугыз илче – тугыз ул
Идегәйгә аны дигәндә,
Ул тугызның җидәвен
Идегәй анда тотып бәйләтте.
Икәвен кайта җибәрде:
– Кадыйрбирде солтанга
Кайта җитеп әйтегез:
Норадынны нитсә дә –