Идегәй - 7

Анда үзе белгән эш,
Монда калган җидәүнең
Җидәвен дә юк кылам!
Ул тугызның икәве
Кайта җитеп килгәндә,
Җиденең җиде атасы
Кадыйрбирде солтанның
Аягына егылды:
– Җидебезнең җиде угыл,
Җидәвен дә коткаргыл!
Киңәш-уңаш кылган соң,
Кадыйрбирде Идегәйгә
Кайтадан илче күндерде:
«Тотсак иткән җидеңне
Җидәвен дә кайтаргыл.
Норадындай балаңны
Мин дә сиңа кайтарыйм».
Илче кылып игән соң
Кадыйрбирде анда әйтте:
– Кулга төшкән дошманны
Кайтадан буш күндерсәк,
Безгә лаек эш булмас,
Бер хәйләсен кылыйк, – дип,
Норадынны баздан алдырды.
Аягын анда салдырып,
Ялангачка калдырып,
Тимер чөй каккан кара идән –
Кара идәнгә бастырды.
Норадын анда кергәндә
Ни булганын аңлады.
Буй-буй такта, буй такта,
Тимер чөй каккан буй такта,
Пычаклап суккан урындык;
Ир Норадын курыкмады.
Басып атлап узганда
Бер йөзен дә чытмады,
Пычаклап суккан урынга
Тайчанмастан утырды.
Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Аркадан күчкән алты арба,
Алтавы да казна арба,
Аны ниттең, Норадын?
Җавап бирде Норадын:
– Аркадан күчкән алты арба,
Алтавы да казна арба,
Тулгашканда мин аны, [тулгашканда – буталганда]
Адашканым бардыр, дип,
Адашканда мин аны
Үз кулым белән садака итеп биргәймен!
Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Тулгай-тулгай йөгергән,
Йөгергәндә җир бавырын кыдырган,
Тустагандай күзле турыны,
Аны ниттең, Норадын?
Җавап бирде Норадын:
– Тулгай-тулгай йөгергән,
Йөгергәндә җир бавырын кыдырган,
Тустагандай күзле турыны
Тукыш иткән көннәрдә
Үз астыңнан менгәнмен...
Менеп алып сугышта
Үзеңә каршы йөргәнмен!
Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Бер-бер ягы унике шайман юнаган [шайман юнаган
– ?]
Бусагасы булат өйләрне,
Аны да ниттең, Норадын?
Җавап бирде Норадын:
– Бер-бер ягы унике шайман юнаган
Бусагасы булат өйләрне,
Моңайганым китсен дип,
Иреккәнем килсен дип,
Оран утка якканмын! [оран ут – ?]
Кадыйрбирде сорыйдыр:
– Сигез җирдән чигелгән,
Тугыз җирдән тукылган,
Кара кештән тегелгән
Тунны ниттең, Норадын?
Тугыз кызлык, мең куйлык
Нурбыга атлы көбәмне
Аны ниттең, Норадын?
Җавап бирде Норадын:
– Сигез җирдән чигелгән,
Тугыз җирдән тукылган,
Кара кештән тегелгән
Тунны тәңре биргән соң
Сыртыма салып йөргәнмен;
Тугыз кызлык, мең куйлык
Нурбыга атлы көбәне,
Тәңре үземә биргән соң,
Бөктәр тышлап кигәнмен,
Кигән соңын сугышып,
Үзеңә каршы килгәнмен.
Анда утырып Киң Җанбай,
Норадынга аны әйтте:
– Тулганалы айбалта [тулгана – ?]
Аны ниттең, Норадын?
Тугыз солтан атасы,
Тулай йортның иясе,
Туктамыштай хан ирне,
Аны ниттең, Норадын?
Кыннан чыкса сынайган, [сынайган – ?]
Туры чалсаң баш кискән
Алҗасман дигән кылычны
Аны да ниттең, Норадын?
Ханәкәдәй күреклене,
Көнәкәдәй сылуны
Аны ниттең, Норадын?
Кисмә-кисмә сары алтын,
Мөһер суккан саф алтын,
Энҗе-гәүһәр, якутны,
Аны ниттең, Норадын?
Җавап бирде Норадын:
– Тулгамалы айбалтаң,
Тукыш иткән җирләрдә
Уң кулыма алганмын,
Алып кайрап салганмын,
Карыны юан биләрнең
Иңкәйтеп башын алганмын!
Тугыз солтан бабасы,
Тулай йортның иясе
Туктамыштай хан ирне
Төнәй-төнәй куганмын!
Иртеш башы Кара Тунда
Куа барып җиткәнмен;
Кыннан чыкса сынайган,
Туры чалсаң таш кискән,
Каерып чалсаң баш кискән,
Алҗасман дигән кылыч белән
Туктамыштай хан ирнең,
Сакалын ала кан итеп,
Башын кисеп алганмын...
Сөяге тездә калыр дип, [?]
Сөйрәгеннән тишкәнмен, [?]
Канлы башын атаңның,
Канҗагама такканда,
Карындыкка сарганмын,
Атам алдына китереп салганмын.
Хан сөяге кия дип, [кия – зарарлы]
Ханнарны куйган сарайчык:
Атаңның башын мин анда
Алып килеп куйганмын.
Ханәкәдәй күреклене,
Көнәкәдәй сылуны
Тәңре үзе миңа биргәндә,
Тиген улҗа кылганмын.
Кисмә-кисмә сары алтын,
Мөһер суккан саф алтын,
Энҗе-гәүһәр, якутны
Халкыма мин барын
Кисеп улҗа кылганмын!
Кәмалның углы Киң Җанбай,
Кире сүзгә эт Җанбай!
Арырак китеп сөйлә син,
Бирерәк килеп тыңла син!
Колан коега төшкәндә
Корбага айгырлык кылыр; [корбага – гөберле бака]
Норадын турга төшкәндә [турга – ?]
Җанбай аударлык кылыр! [аударлык – тылмачлык]
Ачма күзең, тишәрмен,
Сөйләмә, телең кисәрмен!
Эчеңә кереп мин синең,
Кара елан булып гизәрмен!
Аш биргәннең улысың,
Мал биргәннең колысың!
Коллык кылып җиде балаң,
Җиде буының корысын!
Мин рамазан аенда,
Айның унбиш көнендә,
Пәйшәмбә көн, җомга акшам,
Айның тулы төнендә,
Ай-көн бергә йөргәндә
Асылдан пәйда булганмын!
Кадыйрбирде яшь солтан,
Норадынны өнсез табып торасың;
Озын угы, киң җае [җае – җәясе]
Төшә куйса кулына,
Синдәй әйткән солтанны
Җибәрмәсме иде ир үзе,
Атаң барган кайтмас йортның юлына? [???]
Алчылар белән алдатып,
Садак-савыт ташлатып,
Хәйлә белән кулга алып,
Кадыйрбирде яшь солтан,
Чөй үткәреп торасың; [?]
Заманында белеп әйткән үкенмәс;
Кузагачтан биекмен,
Болытка тисәм бөгелмәм,
Кайнашып беткән ботакмын,
Өермә сукса иелмәм;
Буралкы аттан ярсумын,
Бугалак салсаң туктамам;
Ботыргактан катымын,
Борыныма чөй үткәрсәң чыдармын.
Бусгынчыктан кыешмын, [бусгынчык – ?]
Тезгә салсаң төз булмам;
Ак диңгездән ачымын,
Шикәр түксәң төчемәм,
Тулай байтак иясе
Туктамыш атлы атаңны
Кисә кырыккан арысланмын!
Йөрәгемә пычак тыксаң да
Әйтермен, һич курыкмамын;
Коралсызларны кыйнау,
Йоклаганны үтерү –
Көчсез кеше эше ул,
Юньсез кеше эше ул!
Норадын алай дигәндә,
Пычаклап суккан урындык
Ботын ярып кергәндә,
Аягыннан кан саркып,
Йөзлегенә иңгәндә,
Кымшанмастан утырып,
Турыдан җавап биргәндә,
Кадыйрбирде яшь солтан
Норадынга таң калды:
– Андый батыр ир булдың,
Атаңа миннән сау юнәл.
Аны әйтеп яшь солтан,
Норадынның кулын чиштерде,
Эчерге, ияр салдыртмый, [эчерге – ияр астына салынган
киез]
Менәренә ат бирде,
Җайдак атка мендерде, [җайдак – иярсез]
Иделгә туры китерде.
Тирләп килгән атыннан
Ярасына үтеп кара тир,
Ягыр булып Норадын, [ягыр – зәһәрле яра]
Торалмаслык булсын дип,
Атны кызу җилдерде.
Иделгә килгән Идегәй
Идел аша кычкырды:
– Каны углым Норадын? [каны – кайда]
Аны миңа җибәрсен,
Бу җидәүне җибәрим!
Кадыйрбирде бу яктан
Норадынны салга артлап
Идел үтә җибәрде.
Ике яктан ике сал
Икәве бергә килгәндә,
Арыдан торып Идегәй,
Норадынга тулгап аны әйтте:
– Җиде кичә беренсә, [?]
Җир ялгышмас мырза углым!
Җиде дәрья кушылып,
Котырынып ташканда,
Җил каектай умравын
Җилгә биреп ашканда,
Ташкын тирән дәрьяны
Болыттай үткән мырза углым!
Кола саргыл баласын [саргыл – ?]
Куга чөйгән мырза углым!
Ку канатын сал итеп,
Идел кичкән мырза углым!
Каз канатын сал итеп,
Җаек кичкән мыргза углым!
Салны салга бәйләче!
Сал эчендә җидәүне
Яхшы уңгарчы, мырза углым!
Идегәй алай дигәндә,
Саллар салга килгәндә,
Норадын салны сөздереп,
Салны салга бәйләде.
Салда утырган җиде углы –
Җидәвен дә үтереп,
Ана Иделгә колатты.
Иделне кичеп Норадын,
Идегәйгә килгәндә,
Гозер-гафу үтенеп,
Кулыннан үбеп йөгенде.
Ярасына үтеп кара тир,
Ягыр булып Норадын
Ул сәгатьтә егылды.
Җитез килеп Ир Каплан
Җиз якасын бер тотты,
Җиз элмәген бер тартты...
XVIII
Кадыйрбирде солтанның урда торгызып, Идегәй
өстенә барганы, Идегәйнең орышта үлгәне
Кадыйрбирде яшь солтан
Анда утырып яр салды:
– Дәүрән сөргән көнемдә
Идегәй исән икәндә,
Идел-йорт миңа булмас,
Күргән көнем көн булмас,
Я Идегәй, я дә мин!
Атланыек, ятмыек!
Аны әйтеп яшь солтан,
Оран салып атланып,
Бар урдасын җыйдырды.
Атадан калган кара ту
Сынган икән, сап куеп,
Аны уңнан бастырып,
Дум думбагын ордырып,
Хан урдасын торгызды.
Кәмал улы Киң Җанбай
Кадыйрбирде солтанга
Киңәшен биреп, анда әйтте:
– Тулыксыган ана Идел
Тулкына биреп ятканда,
Иделдән чирү күчерү
Кыен булыр, солтаным.
Идел туңсын, боз тотсын,
Юл ачылсын, солтаным;
Идегәй инде карыган, [карыган – картайган]
Алтмышыннан яше узган,
Куя торсаң, ни булыр?
Җанбай алай дигәндә,
Кадыйрбирде солтанга,
Ул сүз анда якмады,
Үз уеннан кайтмады:
– Идел туңса, кем кичмәс?
Идегәй үлсә, кем алмас?
Иделне туңмас борын кичмәк кирәк,
Идегәйне үлмәс борын алмак кирәк.
Һәй, моңаймаң, биләрем!
Кайта чапсам, көн килде!
Каерып чапсам, баш килде!
Идегәй улы Норадын
Ягыр булып калганда,
Идегәйнең урдасы
Иген-тару алганда,
Ул көн миңа бер килде!
Атланыек, ятмыек!
Тулыксыган Иделне
Туңмас борын кичиек!
Үләр булган Идегәй,
Үлмәс борын алыек!
Кадыйрбирде алай дигәндә
Алты йорты юк булган
Алты йортка алты би,
Җиде углы юк булган
Җиде ырудан җиде би,
Ярлыгыннан аерылган
Ярты тархан, ярты би,
Җир-суыннан аерылган
Ярты нәзир, ярты би,
– Рас әйтерсең, ханым! – дип,
Аның сүзен җөпләде.
Аттан атын җыйдырды,
Ирдән ирен җыйдырды.
Кадыйрбирде яшь солтан
Чирүен әйдәп кузгатып,
Ана Иделгә китерде,
Иделне аша кичерде.
Кадыйрбирде килгәндә,
Идегәй аны сизгәндә,
Тора биреп корганып,
Яндашларын янга алып,
Ул да купты урыныннан.
Яу килгәнен белгән соң,
Күп чирүне күргән соң,
Тарлан Бүзне атланып,
Сугышка дип барадыр,
Гайрәте судай ташадыр,
Ачуы чиктән ашадыр.
Атына камчы чалган соң,
Яуны килеп басадыр,
Кайда садак тартадыр,
Кайда мылтык атадыр;
Кайда кылыч селтәләп,
Кайда сөңге белән батадыр.
Ул читеннән керәдер,
Бу читеннән чыгадыр,
Куйга кергән бер бүре,
Бүре куйны кырадыр.
Иртә булды, кич булды,
Калын сугыш – эш булды.
Көн тотылып чаң булды,
Ике чирү бер килеп,
Ике Иделнең арасы
Икесенә тар булды.
Аттан тояк калмады,
Баштан колак калмады,
Тапталып яткан үлекнең
Исәбе-саны булмады.
Сансыз татар, кара яу,
Якадан-яка алышып,
Берсенә-берсе капланып,
Теш-тырнагын актарып,
Бугазга-бугаз чәйнәшеп,
Ни булганын белмәде.
Кайсы башын актарды,
Кайсы җирдә тапталды,
Кич булганда шул булды –
Һәр ике як аз калды.
Идегәй андый ир булды:
Үлем, үлем дигәндә,
Үлем килеп йөзенә
Үле тынын өргәндә
Чигенмәде Идегәй.
Үлем, үлем дигәндә,
Ун мең төмән сан кеше
Үлемгә баш игәндә
Иелмәде Идегәй.
Кадыйрбирде солтанга
Җанбай анда моны әйтте:
– Алтмыштагы Идегәй
Хәлдән хәле киткәндә,
Ике чирү бер килеп,
Кан заяга киткәндә,
Бермә-бергә бер чыгып,
Бер чүкерсәң ни булыр? [чүкерсәң – чүкер исәң?]
Җанбай алай дигәндә
Кадыйрбирде яшь солтан
Гайрәте килеп, анда әйтте:
– Идегәй андый ир икән,
Идел-йортта бер икән,
Ирекле кеше ул булып,
Илне тоткан ир икән;
Идегәй илдә бер икән,
Ир сыртланы ир икән;
Бүре булып барыем,
Бурбаеннан алыем! [бурбай – тезнең аскы сеңере]
Арыслан булып барыем,
Арвагын басып алыем! [арваг –әрвах, рух]
Бер давыл булып барыем,
Бер чүкереп багыем!
Атагы өлкән ул булса,
Аның да булган атагын
Үземә тартып алыем!
Аны әйтеп яшь солтан,
Суырып алып кылычын,
Чаба килеп ул анда
Идегәйгә тулгады:
– Түбәдәге дүрт йолдыз,
Таң атар көн тугандыр!
Көрән туры ат койрыгы
Дүрт чалуга тулгандыр!
Калган-коткан ил булып,
Кадыйрбирде хан булып,
Элгәргедәй дан булып
Яшәр көннәр тугандыр!
Көбәләр белән корганып,
Чөйдәле балта кулга алып,
Чөйдәгезгә бер менеп,
Чабар көннәр тугандыр!
Анда әйтте Идегәй:
– Түбәдәге дүрт йолдыз,
Таңы атар көн туалмас!
Көрән туры ат койрыгы
Дүрт чалуга тулалмас!
Калган-коткан ил булып,
Кадыйрбирмәс хан булып,
Туктамыштай дан булып
Яшәр көннәр туалмас!
Көбәләр белән корганып,
Чөйдәле балта кулга алып,
Кадыйрбирде, чөйдәмә
Чабар көннәр туалмас!
Кадыйрбирде тагы әйтте:
– Каңтарда яуган болыттай, [каңтар – декабрь]
Зәһәрле суык төсем бар,
Эзләп килдем үзеңне,
Суеша торган эшем бар!
Җавап бирде Идегәй:
– Кабагыннан кар явып,
Керпегенә боз туңып,
Эзләп килгән Кадыйр белән
Ярышырга көчем бар.
Аны да бел, Кадырау, –
Арыслан хәлдән тайса да,
Бер сарыклык көче бар!
Анда алай әйтешеп,
Ике таудай ике ир,
Типке биреп атына,
Беренә бере юнәлде.
Җиз көбәсе шаңгырап,
Калканы чыгып калкаеп,
Беренә бере «шаңк» итте.
Җир селкенде, ярылды,
Ярылганнан аз калды;
Алатау белән Колатау
Беренә бере бәрелде,
Бәрелгәндә сау калды!
Алты батман чукмарын
Идегәй тулгап алганчы,
Чөйдәле балта кулга алып
Кадыйрбирде бер сукты –
Идегәйнең калканы
Анда шыңлап ярылды.
Идегәй анда чукмарын
Янә бер тулгап алганда
Аван куллы Кадыйрбирде [аван – җайлы, уңган]
Янә килеп бер сукты –
Көбәсе сынып, кан чыкты.
Янә бер сугыйм дигәндә,
Анда килеп Идегәй,
Алты батман чукмарын
Өч тулгады, бер сукты,
Андый итеп бер сукты,
Ат саурысы «чырк» итте.
Кадыйрбирде бер чүкте,
Түбәсеннән кан чыкты,
Кан чыкканда җан чыкты!
Ул атыннан ауганда,
Биләр шаша калганда,
Атын сөреп Идегәй
Кача бирде арадан!
Барын мырза аны әйтте:
– Әй Туктамыш биләре!
Туктамыш буыны киселде.
Хан булыр хан калмады.
Ханнан калган карышкы, [хан билгесе; асылташлар
белән бизәлгән таяк]
Карышкысын кем алыр?
Хан тагына кем менәр?
Тулай йортны кем биләр?
Идегәй исән калганда,
Халкын җыеп алганда,
Иңсез яткан Идел-йорт –
Ил Идегәйгә калганда,
Туктамышның биләре
Би булыр көн бер тумас!
Әй, Туктамыш биләре!
Хан тагына кем менәр?
Идегәйгә кем җитсә,
Җитеп башын кем алса –
Хан тагына ул менәр!
Җәт булыек, биләрем!
Эзеннән баса барыек;
Ярты җаны калганда,
Калганын да алыек!
Барын аны әйткәндә,
Унике түрә, алты би
Идегәйне эзләп төшкәндә,
Ары чабып карады,
Бире чабып карады,
Кергән җирне айкады,
Чыккан җирне байкады,
Якыннан тота алмады,
Ерактан күрә алмады.
Унике түрә, алты би
Эзеннән эзен чыгарып,
Куа килеп артыннан,
Күлгә җитеп туктады.
Камышлыкка килгәндә,
Тояк эзен күргәндә,
Биләр аны карады:
Чыккан эзен тапса да,
Кергән эзен тапмады.
Унике түрә, алты би,
Идегәй янә булмады дип,
Әйләнеп китмәк булганда,
Барын мырза аны әйтте:
– Һәй, алданмыйк, биләрем!
Инде киткән юлы юк,
Ат чикереп камышка
Арты белән кергәндер!
Моннан ары бармыек!
Идегәй исән ир булса,
Шул камыштан алыек.
Җавап бирми булмастыр,
Тулгап сорап карыек.
Камышлыкка якынлап,
Барын анда тулгады:
– Идегәй өлкән ир иде!
Идегәй өлкән ир иде!
Идегәйнең менгән аты
Авызы Актан Кир иде; [ат исеме]
Идегәй андый ир иде,
Олыларча йөр иде.
Үзеннән бер яшь кечегә:
«Син торып тор, газизем,
Мин атыем», – дир иде.
Үзеннән бер яшь олыга:
«Мин торыем, газизем,
Син атсаңчы», – дир иде...
Барын аны әйткәндә,
Калка биреп камыштан,
Идегәй торып аны әйтте:
– Ягасы алтын кирәүкә
Якалашып ерткан соң,
Кылтыңлаган көрәнчә ат – [кылтыңлаган – ?]
Кадыйрауны еккан соң,
Сездәен сөлтекләрдән [сөлтек – сөлтәр, скелет]
Курка торган Идегәй юк!
Көтә торың, чыгармын,
Сөңгем канга тыгармын!
Күк күкрәтеп, кылычым
Яшен уйнатып сугармын!
Аны әйтеп урыныннан
Куба килде Идегәй.
Шам кылычын кулга алып
Чыга килде Идегәй.
Сул кулыннан җан алып,
Калган хәлен бар итеп,
Ора килде Идегәй.
Унике түрә, алты би –
Идегәй анда камалды,
Алар атта, ул җәяү,
Унике сөңге, алты ук
Идегәйгә кадалды.
Анда булды бер сугыш,
Камыш башын кан алды.
Анда әйтте Идегәй:
– Үлем белән куркытмаң,
Курка торган уем юк!
Үлем туры килә икән,
Котыла торган буем юк.
Идем өчен илсенеп,
Җирем өчен җирсенеп,
Халыгым өчен яхшы уем
Күкрәк тулы җилсенеп,
Көрәшкәнне халыгым
Аңладымы – белалмам!
Аңламаса халыгым
Аңламастан үлалмам!
Барын бердәй аралап
Аттан атып яралап,
Анда батыр Идегәй
Унике ирне үтерде.
Кан ярасы ачылып,
Идегәй хәле беткәндә,
Барын мырза бер җитеп,
Идегәйне бер чапты.
Башы тәненнән аерылып,
Тәгәри биреп аны әйтте:
– Барын, сиңа ни кылдым?
Берең ике булмасын!
Йортың-караң калмасын!
Ханнан ханны мин ектым,
Хан булып син дә калмассың!
Сөт урынына кан койдың,
Канымны түгеп ни кылдың?
Казан, Кырым, Аҗдаркан,
Конымны сорап купканда,
Ни булганын анда күрерсең!
Идегәй башы аны әйтеп,
Көнгә таба әйләнде,
Әйләнгәндә янә әйтте:
– Алдагы көн агырга
Без барабыз, ул килмәс!
Аны әйтте дә җан бирде.
Идегәйнең башын кискән Барын булды,
Башны китергән Шырын булды.
***
Идел-йортны дау алды,
Яу өстенә яу килде,
Идегәй әйткән көн килде.
Чыңгызның куйган хан тагы
Кан тагы булып әверелде;
Хан сарае камалды.
Кырым, Казан, Аҗдаркан
Башлы-башлы ил булды,
Алтын Урда таралды.
ЭЧТӘЛЕК
I.
Туктамыш хан белән Аксак Тимер низагы һәм
Котлыкыя би белән Идегәйнең үлемгә хөкем
ителгәне
II.
Идегәйнең Кобогыл исемендә үсеп, Туктамыш
хан сараенда түрә булганы
III. Туктамыш ханның Идегәйдән шикләнеп, аны
эзәрләгәне
IV. Туктамыш ханның Субраны җырлатып,
Идегәйне сынаганы
V.
Идегәйнең Туктамыш хан табыныннан Аксак
Тимергә качып киткәне
VI. Идегәйнең юлда Кара Тиен Алып белән
сугышып, Аксак Тимер кызы Акбеләкне һәм кырык
колны коткарганы
VII. Идегәйнең Акбеләк кыз белән Аксак Тимергә
барганы
VIII. Туктамыш ханның Норадынны мәсхәрәләп
сөргәне
IX. Норадынның атасына килгән, Идегәйнең Аксак
Тимер белән берлектә Туктамыш хан өстенә
йөргәне
X.
Аксак Тимернең Туктамыш хан белән орыш
башлап хур булганы
XI. Идегәйнең Туктамыш хан урдасы белән
орышканы
XII. Туктамыш ханның сарайдан качып киткәндә
тулгап әйткәне
XIII. Норадынның Туктамыш ханны үтергәне
XIV. Норадынның Җанбайга очрап әйтешкәне,
Җанбайның Идегәй белән Норадынны
бозылыштырганы
XV. Идегәйнең Норадынга рәнҗеп әйткәне,
Норадынның бүленеп киткәне
XVI. Норадынның кайтып атасын куганы,
Идегәйнең казак чыгып киткәне
XVII. Норадынның Кадыйрбирде кулына тотсак
булганы
XVIII.
Кадыйрбирде солтанның урда торгызып,
Идегәй өстенә барганы, Идегәйнең орышта үлгәне