Şıñğıshan - 27

bolsa kerek, al qazaqta kүnі keşege deyіn keñіnen tarağan cәne balgerlіk
өnerdіñ өzgeşe bіr tarmağı retіnde qalıptasqan. Kez kelgen kіsі cauırın
ұstauı mүmkіn, әytkenmen, bұl salada ayrıqşa maşıqtı adam – kөrіpkeldіk
qasîet darığan cauırınşı atağına cetedі. Ata qazaqta cauırın men
cauırınşı turasında qanşama añız ben estegі bar.
Әleumet
Şıñğıs han sîyaqtı Alıptı tuğızğan Dala cұrtınıñ mіnez-qұlqı, kіsіlіk,
qoğamdıq beynesі tөñіregіndegі іlkіdegі cazbamızda bіrşama aytıldı. Endі
qosımşa, azğana үsteme.
Basşıların ayrıqşa qұrmet tұtadı, cәne tәrtіpke berіk, ұcımı kүştі,
degen Karpînî.
Qanday cağdayda da, basşıları attan tүskende, barlığı attan tүsedі, deptі
Rîkoldo de Monte-Kroçe. Өzgeşe coralğı. Qazaq arasında kүnі keşe,
Kenesarı zamanına deyіn saqtalğan.
Sanı sonşama kөp bolsa da, bұlardıñ tobında ne keyіs, ne araz-renіş coq,
olar qîındıqtı qayıspay kөteredі cәne maqsattarına tabandı tүrde
ұmtıladı, dep atap kөrsetken Foma Splît.
İntımağı kүştі. Bіrіn bіrі kөtermelep, qұrmet tұtıp otıradı, deydі
Benedîkt Polon.
Bіrіn bіrі өte caqsı kөredі, qandasın cauda qaldırmaydı, deptі Karpînî.
Qarttarın qұrmettep, kedey-kembağaldı mүsіrkeydі, degen armyan
tarîhşısı Grîgor Aknertsî.
Bұlarda өtіrіk aytu, bіrіn bіrі aldau coq, deydі Syuy Tîn.
Bұlardıñ әdetіnde өzara dau-cancal, ұrıs-tөbeles bolmaydı, degen Çañ
Çun.
Ekі kіsіnіñ arasında әldenendey kelіspeuşіlіk, talas tuğan cağdayda,
kezdesken kez kelgen adamnan tөre sұraydı, mәselesіn aytıp, kіmnіñ
dұrısın anıqtap beruge өtіnіş casaydı; osı tөreşі qanday şeşіm şığarsa
da talaspaydı һәm әlgі tөreşі tөñіrekte cînalıp qalğan cұrtqa: baylam
osınday, kuә bolıñdar dep, bіrcola bekіtedі, deydі Barbaro, naqtı
ayğaqtap.
Әlbette, qalıptı col-cora, ğұrıp-nîzam bar, halıqtıñ ecelgі dәstүr,
saltı bar. Carlıq pen nұsqau da, tәrtіp pen rәsіm de osı orayda. Cұpını,
kүndelіktі tіrşіlіkten bastap, eñ үlken, alımdı, qater-qauіptі әreketke
deyіngі barlıq іs osı әdet-ğұrıp zañı arqılı bağalanıp otırğan. Sonıñ
keybіrі:
Cası kіşі үlkendі sıylamay, namısına tîse, dүrege cığıladı (Karpînî).
Kіsі өltіru – ayrıqşa zұlımdıq sanaladı, deydі Rîkoldo. Әrîne, өz іşіnde
cәne beybіt cağdayda.
Bұlardıñ zañı boyınşa, өtіrіk aytqan kіsі өlіmge kesіledі, degen kuәlіk
beredі Syuy Tîn.
Өz bauırındağı әyelderden basqa ұrğaşımen oynas үşіn өlіm cazası,
deydі Rubruk.
Şağın ұrlıq, mәselen, bіr qoy ұrlau үstіnde qolğa tүsse – dүrege kesedі;
үlken ұrlıq үşіn өlіm cazası, degen Rubruk.
Cılqı, nemese basqaday ұrlıq үşіn өlіm. Eger ұrlanğan dүnîe, maldı on
ese qılıp qaytara alsa, keşu carîyalanadı, deptі Marko Polo.
Bөten bіreudіñ caylau, qonısında qaraqşılıq, ұrlıq үstіnde ұstalğan
adam tergeusіz өltіrіledі, deydі Karpînî.
Olar ұrlıq, өtіrіk, zînaqorlıq, kіsі өltіru sîyaqtı qılmısker үşіn eñ qatal
caza – өlіmge kesedі, dep ayğaqtaydı batıs Europağa qaşqan orıs
arhîepîskopı Petr.
Barlıq uaqıtta, damudıñ eñ tөmengі deñgeyіndegі ru-taypalardıñ өzіnde
adamdar arasındağı qatınas orayına negіzdelgen іşkі tәrtіp, qoğamdıq
әdet-ğұrıp cүyesі boladı. Іrgelі memleketter tұsında bұl tұrğıdağı colcora ataulı cînaqtalıp, belgіlі bіr qalıpqa tүspek. Өzіndіk erekşelіgі,
rulıq, ұlıstıq bіtіm, mazmұnımen. Eskіden saqtalğan naqtı derekter
boyınşa, Tүrіk qağanatında «Tөre» atalatın zañ cүyesі mağlұm. Ecelgі
«Tөre» zañınıñ tіkeley calğası bolmasa da, kөşpendіlerdіñ osı oraydağı
өzіndіk әdet-ğұrıp, col-corasınıñ cînaqtalğan, aynımas, qatañ cүyege
tүsіrіlіp, memlekettіk carğı retіnde qoldanısqa engen caña nұsqası –
Şıñğıs hannıñ «Casaq» zañı cәne soğan calğas «Bіlіk» nұsqauları boldı.
Eskіnіñ cañğıruı retіnde qalıptasqan caña nîzam. «Casaq» pen «Bіlіk»
turalı sөz – Şıñğıs han împerîyasına tіkeley qatıstı aldağı taraularda
aytılmaq. Bұl cerde bіz әleumettіk ortada qalıptasqan col-cosın, cөncoralğı turasındağı eskіlіktі kuәlіktermen ğana şektelemіz.
Kөşpendіler qoğamında adamdar arasındağı qatınas ataq, dәrece
ayırımına, taptıq negіzge cәne calpığa ortaq qatal ğұrıp-nîzamğa
qaramastan, aşıq aralas, azamattıq teñdіk orayında qұrılğanı kөrіnedі.
Calpı cұrt өzara sıylas; bіreudі bіreu kemіsіtu coq, degen Karpînî.
Өrkeude, өzderіne eşbіr cұrttı teñgermeydі, deptі tağı da.
Olar өzderіn cer-cîһannıñ qocayını sanaydı; qұday bүkіl әlemdі tek
өzderі үşіn caratqan dep bіledі, deydі Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Әrbіr kөşpendі өzіnіñ at үstіndegі, keñ daladağı erkіn өmіrіn maqtan etken
cәne өz nәsіlіn әlemdegі eñ tañdaulı halıq dep sanağan (Rәşîd-әd-Dîn,
Cuvәynî, t.b.).
Sonımen qatar, өzіnіñ şıqqan ruın qұrmettegen, ata-tegіn qasterlegen.
Rәşîd-әd-Dîn dәyektep cazıp ketіptі:
Bұl taypalardıñ bәrіnіñ de ayqın әrі naqtı ata-tek şecіresі bar. Өytkenі
moğұldar өzderіnіñ dәstүr-saltı boyınşa, şığu tegіn ұmıtpay saqtaydı
һәm caña tuğan әrbіr balağa osı şecіrenі ұğındırıp, үyretedі. Sөytіp,
өtkenі turalı sөzdі halqınıñ өzіndіk sanası retіnde qalıptaydı cәne өz
taypasınıñ tүp negіzіn bіlmeytіn kіsі bolmaydı. Ata-tegіn este tұtatın
arabtardı aytpasaq, әlemde moğұldan basqa eşbіr cұrtta mұnday dәstүr
coq, deydі.
Ata-tek, tұqım-cұrağat turalı derekterdіñ barlığın calğan һәm oydan
qұralğan bөstekі sөz deuge bolmaydı. Өytkenі, ecelden bergі dәstүr
boyınşa, moğұldar өzderіnіñ ata-babaları men şığu tegіn cadında
saqtaydı cәne cas өrkendі tәrbîeleytіn [mұsılman] dіnі de, pіrәdar
qauımı da bolmağan sebeptі, ata-anası caña tuğan әrbіr balağa өzderіnіñ
şıqqan taypasın һәm ata-tek şecіresіn ұğındıradı cәne bұl – kүnі bүgіnge
deyіn saqtalıp otırğan rәsіm. Sol sebeptі, kіmnіñ qaydan şıqqanın, arğı
atalar men keyіngі ұrpaqtar cөnіn naqtı tanıp, acırata alamız, deydі
Rәşîd-әd-Dîn ekіnşі bіr para sөzіnde.
Ata-tek bayanı sol ruğa, taypağa enetіn adam ataulınıñ bіrlіgіne, ұcımdı,
berekelі tіrşіlіgіne qızmet etken. Tîesіlі şecіre boyınşa, osı ru,
taypalardıñ barlığınıñ arğı ataları bіr, şığu tegі ortaq bolğandıqtan,
bүkіl ұlıstıñ ұyısuı colına qızmet etken.
Rәşîd-әd-Dîn ayğaqtap otırğan dәstүrlі ata-tek şecіresі bүgіngі moñğolda
coq, sіrә, әuelden bolmağan, al moğұl (moñğol emes), Şıñğıs han
ұyıstırğan moğұl cұrtınıñ tіkeley mұragerі qazaqta barlıq zamanda berіk
saqtalğan, bүgіngі kүnge deyіn cetken. Qazaq şecіresі bөlşekke emes, bіrlіkke
qızmet etіptі. Qazaq Ordası kezіnde qalıptasqan ұlıstıq îdeologîya
boyınşa, bar qazaq – bіr-aq adam – Qazaq degen kіsіnіñ balası. Bұl Qazaqtıñ
үş ұlı boladı: Aqarıs, Canarıs, Bekarıs. Aqarıstan on bіr ұl, canarıstan
altı ұl, Bekarıstan үş ұl tuadı, өz kezegіnde bұlardıñ әrqaysısınan tağı
qanşama ұrpaq taraydı cәne atalı taypalardıñ negіzіn saladı, odan arı
өsіp-өnedі. Sөytіp, qazaq şecіresі qazaq halqınıñ qұramındağı үlkendіkіşіlі barlıq rulardı, esebі, qazaq atımen cer basqan barlıq cұrttı bіr
өlşemge sıyğızadı. Coğarıdan emes, tөmennen qarasaq, өte şeber
qîyulastırğan berіk pîramîda, ұşar basında – bіtіmі ortaq үş tağan
tұrğanın kөremіz.
Ecelgі Şıñğıs han cұrtında, odan bұrınğı cәne keyіngі zamandarda rulıq,
taypalıq qұrılım tek tuıstıq cүye ğana emes, әkіmşіlіk bөlіnіs (bүgіngіşe
aytsaq, oblıs, audan) qızmetіn atqarıptı. Ceke adamdar arasındağı ğana
emes, tұtas top, әskerî cәne tұrmıstıq qұrılımdar arasındağı qatınas
qalıbı, өkіm cәne basqaru cүyesі – ұlıstıñ, eldіñ qoğamdıq sıpatına
baylanıstı. Bіzdіñ bұl retkі sөzіmіzden tıs, basqa bіr oraydağı bayan. Bіz,
coğarıda eskertkenіmіzdey, әzіrşe tek qana eskіlіktі derektermen ğana
şektelemіz. Zertteu, taldau emes, bardı bayıptau ğana.
Әleumet өmіrіne qatıstı, іlkіdegі sөzіmіzge qosımşa azğana mağlұmat.
Pen Da-ya men Syuy Tîn cazbalarınan:
Olardıñ mausım esebі – on ekі cıldıq mүşel. Әr cıldıñ өz atauı bar,
mәselen, tışqan cılı degendey.
Olarda [bіzdegіdey] kүntіzbe bolğan coq. Kөk şıqqanda bіr cıl өttі dep,
caña ay tuğanda bіr ay өttі dep sanağan.
Bіz [qıtaylar] sîyaqtı emes, bala kezіnde qoyılğan әuelgі esіmderі өzgermey
saqtaladı. Ұlığı da, kіşіgі de sol, alğaşqı, balalıq esіmderіmen ataladı.
Casıñ qanşa dep sұrağanda, sausaqtarın bүgіp, neşe ret kөk şıqqanın
aytadı.
Amandıq ornına bіr-bіrіmen qұşaqtasıp kөrіsedі; qausıra qұşaqtasadı.
Tağzım etkende bіr tіzelerіn ğana bүgedі.
Orın dәrecesіn aytsaq, eñ qұrmettіsі – ortalıq, odan soñğısı – oñ caq, eñ
tөmenі – sol caq, deptі.
Tañ qalarlıq cağday. Soñğı derektі aytamız. Oñ men soldıñ cөnіn. Bұl
kezde әlі өz ornında tұrğan, Terіstіkten eşqanday qater kүtpegen Sұñ
împerîyasınıñ barlau cәne mүmkіn odaqtastıq maqsatımen coldanğan
mәrtebelі elşіlіgі qұramında, bіrі – 1233 cılı, ekіnşіsі – 1235 cılı, Ұlı
Dalanı kөktey өtіp, Qaraqorımğa deyіn kelgen, ұlı qağan Өketeydıñ
qabıldauında bolğan, el men cer cayın mұqîyat zerdelep, qanşama tıñ,
sonı mağlұmat cînap qaytqan Pen Da-ya men Syuy Tîn naqtı aytqan.
Tek osı ekeuі ğana emes. Qanşama cıl Hanbalıq-Pekînde tұrğan, qağan
sarayında qұrmetke cetken Marko Polo cazıptı:
Toy, mәcіlіs kezіnde [Qұbılay] han өzgelerden bîіkte, tөrde, betіn tүstіkke
qaratıp cayğasadı. Bұdan soñğı әrkіm өzіne ұlı han tağayındağan orınğa
otıradı. Sol caqta, hannıñ qasında – bәybіşesі, al oñ caqta – hannıñ
ұldarı men nemereles, atalas tuıstarı, olardan tөmenіrekte-alpauıt
şoncarlar. Hannıñ ұldarı men tumalarınıñ әyelderі sol caqta, tөmende,
olardan soñ alpauıttar men bahadұrlardıñ әyelderі. Bәrі de өzderіne
tîesіlі orınğa ğana otıruğa tîіs, deydі.
Altın Ordanıñ hanı Өzbektіñ ordasında bolğan İbn Battuta ataulı mereke
kezіnde tөrde, үlken altın taqta otırğan han men onıñ bәybіşe qatınınıñ
oñ cağında mұrager, үlken ұl Tіnіbek, sol cağında – ekіnşі ұl Cәnіbek
otırğanın, al tөmende, oñ men solda әrqîlı dәrecesіne qaray ұlıs
bekterі, әskerbası bahadұrlardıñ caylanğanın, bүkіl toy kөrіnіsіn
sıpattağan.
Eskіlіktі barlıq derekterden anıq añdalğanday, Şıñğıs han cәne oğan
calğas zamanda ortalıqtan keyіngі qұrmettі – oñ caq!
Bүtkіl Europa ğalımdarı, orıstıñ bұrınğı-soñdı barlıq oqımıstı,
tarîhşıları, barlıq zertteu eñbekterde, ğılımî cәne tanımdıq
әdebîette «moñğolda eñ qұrmettі – sol caq, oñ caq tөmenіrek sanaladı»
dep atap kөrsetіlgen. Ol ras. Іlkіdegі qîdan, keyіngі halha men іşkі-moñğolda,
moñğol tektі qalmaqta. Osı qalmaq pen halha dәstүrіn eşbіr oy, talğamsız
arıdağı moğұl – yağnî Şıñğıs han zamanına kөşіre salıptı. Auru әdettіñ
tağı bіr rabaysız kөrіnіsі.
Atap aytayıq, tүrіk qauımında, onıñ іşіnde Altın Ordadan tartıp, Qazaq
Ordasında, keşegі cәne bүgіngі calpı qazaqta – ortalıqtan soñğı eñ
qұrmettі – oñ caq bolğan. Hannıñ oñ caq qaptalı, yağnî oñ tіzesіnde otıru –
eñ үlken mәrtebe sanalğan. Han ordası ğana emes, qatardağı bek, auıldağı
aqsaqal, kez kelgen otağasınıñ şañırağında. Arğısın aytpağanda, aqîqat
deregі saqtalğan Şıñğıs han zamanınan kүnі bүgіnge deyіn calğasıp kele
catqan rәsіm.
Nanım, dіn
Şığıs pen Batıstıñ zamanauî derekterі Dala cұrtınıñ Tәñіrі dіnіn
tұtınğanın naqtı ayğaqtaydı.
Olardıñ dәstүrіnde Kөk pen Cer bәrіnen coğarı qұrmetteledі. Әrbіr іsіnde
auızğa alıp otıradı, deydі Çcao Huñ.
Әlbette, Çcao Huñ cazbalarındağı Kөk pen Cer atauı – qıtay tіlіnde.
Іlkіdegі Orhұn eskertkіşterі, ecelgі tүrіkter tіlіne kөşіrsek, Kөk Tәñіrі, CerSu bolar edі.
Pen Da-ya–Syuy Tînnіñ kuәlіgі:
Olar Kөktіñ qұdіretіnen tıs eşqanday da şarua coq dep bіledі. Tatardıñ
әmіrşіsіnen qaraşı cұrtına deyіn osığan senedі. Әrbіr іstі bastarda «Kөk
osılay үyretedі» (Kөktіñ ırqı, – M.M.) dep sөyleydі. Әldebіr cұmıstı
tındırğanda, «Bұl – Kөktіñ qalauı» (yağnî, Kөktіñ alqauımen casaldı, –
M.M.) desedі.
«Kөktіñ әmіrі» dep sөyleydі, degen Çcao Huñ.
Olar aspandağı bіr qұdayğa senedі, kөzderі kөrіp tұrğan kөk kүmbezіn qұday
dep esepteydі, basqaday tanım-tүsіnіgі coq, dep cazğan eken, әlem astıүstіne tүser şapqın qarsañında Sîrîyadağı yakovît patrîarhı Mîhaîl.
Olar bіr qұdayğa ğana senedі cәne osı qұday әlemdegі kөz kөrіp tұrğan һәm
kөrіnbes barlıq zattıñ caratuşısı dep bіledі, sonımen qatar, adam
өmіrіndegі barlıq îgіlіk, bar qîındıq ta Qұdaydıñ ırqımen dep sanaydı.
Әytse de qұday atına arnap dұğa oqu, madaq aytu, nemese basqaday rәsіmsaltı coq, degen Karpînî.
Bұlardıñ dіnderі de basqa cұrttan өzgeşe. Qұdayğa senedі cәne onı
tabîğattıñ әldebіr zañı eseptі qabıldaydı. Өzderі de tabîğî qalıpta
ğұmır keşedі, qısta da, cazda da, can-canuar, qұstar sîyaqtı, degen
Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Qұdayğa qұlşılıq tarabında naqtı nîzam-ğұrıptarı coq. Cer-әlemdegі
îudey, saratsîn, hrîstîan zañdarınıñ eşqaysısın ұstanbaydı, tabîğî sana
cөnіmen tіrşіlіk keşedі һәm өzderіne tәn cөn-coralğısı bar, deydі Davîd
Eşbî.
Өzderіnіñ qұdayların qasterleydі, qұday calğız cәne mәñgіlіk dep
esepteydі. Cәne qұdaydıñ erkіnen tıs eşteñe bolmaydı dep bіledі. Әytse
de, qұdaydıñ qұrmetі үşіn ğîbadat, oraza, keşkіlіk qızmet, nemese basqaday
іsterі coq, deptі Gayton.
Tatarlardıñ eşqanday ataulı dіnî іlіmі coq. Tabîğî tanım ğana.
Ğîbadathana da, dіnî qızmetker de, tîesіlі rәsіmder de coq, dep naqtılaydı
Rîkoldo de Monte-Kroçe.
Atqıştar cұrtı, yağnî mұğal, auızekі tіlde tatar – qұdaysız halıq, bіraq
өzderіnіñ tabîğî rәsіm-salttarın ұstanadı, deydі Stefan Orbelîanî.
Mұndağı «qұdaysızdıq» – hrîstîan dіnіnen tıs, al «tabîğî rәsіm-salt» –
өzіndіk nanım, dәstүrler ekenі ayqın bolsa kerek.
Moal, nemese tatarlar bіr qұdayğa ğana senedі, deptі Rubruk.
Olar qұdіrettі Kөk qұdayı bar dep aytadı cәne odan caqsı keñes pen
amandıq-saulıq tіlep, qұrban şalıp otıradı, deydі Marko Polo.
Olar qұday – bіr dep bіledі cәne soğan oray өzіndіk salttarı qatañ
saqtaladı, deptі Loncyumo.
Keybіreuler үş cүz alpıs bes qұday bar dep bіledі, dep cazadı Rîkoldo de
Monte-Kroçe. Şetіn derek. Zadı, qұday emes, үş cүz alpıs bes әulîe boluğa
tîіs. Tatardıñ qұdayı bіreu-aq dep Rîkoldonıñ өzі de, basqalar da naqtı
aytqan.
Bar qұday – bіreu-aq, tіrşіlіgіmіz de, өlіmіmіz de sonıñ erkіne baylanıstı
һәm bіzdіñ cүregіmіz (peyіlіmіz) sonıñ tura colında, deydі Mөñke qağan
Rubrukpen әñgіmesіnde.
Olar qұdaydı Tәñіrі dep ataydı, degen anıqtama beredі Kîrakos
Gandzaketsî.
Olar kүnnіñ kүrkіrіn qұdaydıñ (yağnî Tәñіrіnіñ, – M.M.) aşuı dep bіledі.
Sondıqtan kүn kүrkіregende keremet qorqadı, deptі Çcao Huñ.
Kүn kүrkіregende şet cұrttıq, bөten kіsіlerdі sırtqa şığarıp cіberіp,
өzderі qara kîіzge oranıp, kүrkіr basılğanşa tığılıp catadı, deydі
Rubruk.
Eşbіr caudan qaytpağan, acalğa qarsı şabatın Dala cұrtı tek nayzağay
oynağan kүn kүrkіrі, yağnî Kөktegі Tәñіrіnіñ kәrіnen ğana qorqadı eken.
Әlbette, өzіndіk dіnî nanımnıñ qanşalıq kүştі bolğandığınıñ kөrіnіsі.
Kөkke calğas qұdіret îelerі – ay men kүn cәne ot cәne cer-su.
Qұdaymen qatar olar kүnge, ayğa cәne otqa, sonday-aq, su men cerge
tabınadı cәne іşіp-cemge otırarda, kөbіne-kөp tañerteñ, olarğa dәm
arnaydı, dep atap kөrsetken Karpînî.
Caña aydıñ alğaşqı kүnі Kөkke tağzım etedі, degen Çcao Huñ.
Caña ay tuğanda mіndettі tүrde tağzım casaydı, deydі Syuy Tîn.
Olar ay degen – qұdіrettі han dep bіledі, sondıqtan tіzesіn bүgіp, ayğa tağzım
etedі; caña bіr іstі caña ay tuğanda, nemese ay tolğanda bastaytın әdetterі
bar, deydі Benedîkt Polon.
Әldebіr şaruağa kіrіserde aydıñ tolığına, nemese kemіsіne qaraydı; caña
aydıñ şîregі һәm tolğan aydıñ qorğalap, kemіgen kүnderі іstіñ bası men
ayağı үşіn qolaysız sanaladı, deydі Syuy Tîn.
Tatarlar caña ay tuğanda dulı mereke casaydı, deptі arhîepîskop Petr.
Olar aydıñ anası – kүn deydі, өytkenі ay өzіnіñ carığın kүnnen alıp
tұradı deydі. Sondıqtan, kүndі ayrıqşa qұrmetteydі, deptі Benedîkt Polon.
Olar kүnge tabınadı, dep kuәlandırğan armyan derekterі.
Şıqqan kүnge tağzım etedі, dіnі sol, deydі İbn әl-Asîr.
(Caña şıqqan kүnge tağzım casau – qazaq arasında keyіngі zamanğa deyіn
saqtalğan – İbn Ruzbîhan, XVİ ğasır. Al caña aymen sәlemdesіp, tağzım etu –
kүnі bүgіnde bar, men өzіm kezіnde әcem bergen tәrbîe boyınşa, әrbіr caña
aydı kөrgen sәtіmde eskіlіktі ata-baba dұğasın qaytalap: «Ay kөrdіm, – Aman
kөrdіm, – Bayağıday zaman kөrdіm, – Eskі ayda esіrke, – Caña ayda carılqa!»
– dep barıp tәcіm etem cәne osı rәsіmdі keyіngі nemerelerіme deyіn
үyrettіm...)
Olar qұdіrettі Kүn patşa – canıp tұrğan ot dep bіledі, sondıqtan da ottı
qұrmetteydі, ottıñ tazartpaytın nәrsesі coq dep esepteydі, degen Benedîkt
Polon.
Otqa qatıstı ırım, tîım cәne col-coralğılar turasında coğarıda
aytıldı. Otpen alastau – negіzgі rәsіmderdіñ bіrі bolğanın kөrdіk. Bұl arada
otpen, tүtіnmen tazartu – qazaq arasında kүnі bүgіnge deyіn saqtalıp
otırğanın ğana qaytalay eske salamız.
Tүz tұrğındarı qұpîya, tılsım kүş retіnde ata-babalardıñ aruağın
ayrıqşa qasterlegen.
Olar өlgen kіsіlerіnіñ beynesіn kîіzden casap, qımbat matalarmen kîіndіrіp
qoyadı cәne әrbіr arba-үyge bіreuіn, nemese ekeuіn salıp alıp cүredі, deptі
Rubruk.
Tatarlar sîqır үşіn kîіz quırşaq ұstaydı, deydі armyan şecіresі.
Ata-babanıñ tіrі aruağın keyіpteytіn mұnday pұt-quırşaq «ongon» (oñğұn)
atanğan. Batıs derekterі «îdol» dep cazadı.
Adamğa ұqsatıp, kîіzden casalğan pұt-quırşaqtarı bar. Bұların otarlı
maldıñ qamqorı, onıñ tөlіnіñ өrkenі men amandığı cәne sүtіnіñ
moldığına kepіl dep tanıp, tұratın үylerіnіñ ekі caq bosağasına ornatıp
qoyadı. Endі bіr pұt-quırşaqtar cіbek-torğınnan casaladı һәm ayrıqşa
qasterlі. Sәulettі arba-үylerіnіñ esіgіnіñ aldına, kіreberіske qoyadı, deydі
Karpînî.
Moaldar bұl pұt-beynelerdі meylіnşe qadіrleydі cәne soğan tabınadı,
degen Rubruk.
İmperator (Kүyіk qağan, – M.M.) Ordasınıñ aldına da pұt qoyılıptı, oğan
erekşe qұrmet kөrsetіlіp, ataulı sıy-sîyapat, tartu-taralğı casaladı eken,
deydі bұl cağdaydı kөzіmen kөrgen Karpînî.
Pұt qalıptaudıñ өzіndіk rәsіmі bolğan.
Bұl pұt-quırşaqtarın («îdol») casarda auıldağı qartañ әyelder tүgel
cînaladı da, ayrıqşa іcdağatpen іske kіrіsedі. Qұrap, tіgіp bolğan soñ
[qұrbanğa] qoy soyadı, onıñ etіn cep, sүyegіn otqa cağadı, deydі Karpînî.
Tөtenşe cağdaylar kezіnde de caña pұt іsteu qacet eken.
Karpînî aytadı: әldebіr cas adam qattı auıra qalğan cağdayda әlgіndey
rәsіmmen cañadan pұt casaydı da, onı sırqattıñ tөsegіnіñ basına baylap
qoyadı, deydі. Yağnî, aruaq şaqıru, odan medet tіleu.
Әlgі aytılğan pұt-quırşaqtardıñ aldına әmanda aq qoyıladı. Іşіp-cemege
otırğan kezderіnde eñ әuelі osı pұtqa şөkіmdep sıbağa tartadı. Әrbіr
rette, soyılğan mal men alğan añnıñ şîkі cүregіn tabaqqa salıp, үydegі
pұttıñ aldına qoyadı da, onı өzderі erteñіne ğana pіsіrіp ceydі, degen
Karpînî.
Tağı bіr sөzі: kөsemder, mıñbasılar, cүzbasılar өz kүrenderіnde mіndettі
tүrde serke ұstaydı, deptі. (Sіrә, qacettі sәtіnde oñğұnğa qұrbanğa şalu
үşіn, – M.M.).
Ata-baba aruağın kөrnekі pұt arqılı qasterleu tүz tұrğındarınıñ tіrşіlіk
saltında ұzaq zaman, mұsılman dіnі bіrcola ornıqqanğa deyіn saqtalıp
tұrğanın kөremіz.
1436–1452 cıldar aralığında qanşama uaqıt, on altı cıl boyı AzauTanada tұrğan, dalalıq tүrіk nәsіlіnіñ dәstүr-saltın cete tanıp, tіlіn erkіn
îgergen venetsîyalıq İosafat Barbaro mınanday kuәlіk qaldırıptı:
Tatarlardıñ arasında magomed dіnі әdepkі qұbılısqa aynaluı – şamamen
bұdan cүz on cıl bұrnada. Ras, oğan deyіn de azdağan cұrt mұsılman boldı,
al calpı alğanda, әrkіm өzіne ұnağan nanım-senіmdі erkіn ұstandı.
Sondıqtan olardıñ arasında ağaş, nemese kîіz, şүperek mүsіnge tabınıp,
onısın өzderіmen bіrge arbağa salıp alıp cүretіnder de boldı. Mұsılman
dіnіne kүştep engіzu Edіgenіñ zamanında cүzege astı, deydі.
Barbaronıñ tağı bіr tұsta aytqanı:
Mәcusî bolıp qalğan tatarlar arbada өzderіmen bіrge alıp cүretіn
mүsіnderіne tabınadı; sonımen qatar, әr kүnі ertemen үyden şıqqanda
alğaşqı kezdesken әldenendey canuarğa tağzım casaytın da ğadetterі bar,
deydі.
Өtken ata-baba aruağın keyіptegen pұt-mүsіnderge tabınu Barbarodan tağı
bіr cүz cıl өtken zamanda, Şığıs Dәştіdegі qazaq arasınan kөrіnіs beredі.
Bұl cağdaydı Şәybanî hannıñ 1510 cılı qısta, qazaq dalasına casağan
eñ coyqın corığınıñ tolıq tarîhın tañbağa tүsіrgen İbn Ruzbîhan
kuәlandırıptı.
Ruzbîhan: «Erlіgіmen әlemge әygіlі qazaq cұrtı – Şıñğıs han ұlısına
catadı», – dey kele, Horasan men Mәurennahrdıñ dіnî ğұlamaları
Şәybanî hannıñ caña corığın – kәpіrlerge qarsı ğazauat dep tanığanın
aytadı. Өytkenі, qazaqtardıñ îslamnan tıs mәcusî ekenі naqtı
dәleldengen kөrіnedі. Bұlar pұtqa tabınadı, deydі. Sondıqtan, qazaqtardı
qırıp-coyu, qұldıqqa әketu – kүnә emes, tek qana sauap cәne әrbіr taza
mұsılmannıñ qasîettі parızı delіngen resmî pәtua – fetvada.
Anığın bіletіn abzal adamdardıñ aytuınşa, qazaqtardıñ arasında
mәcusîlіk әdet-ğұrıptar keñіnen saqtalıp otır, dep cazadı bұdan әrі
Ruzbîhan. Mәselen, olarda pұt beyneler bar. Allağa qұlşılıq, haq namaz
ornına osı pұtqa tağzım casap, qұldıq ұratın kөrіnedі, deptі.
Aruaqtı kүrnekі pұt (quırşaq-mүsіnşe) – oñğұn keypіnde qasterleu bұdan
soñğı qanşama zamanğa calğasqanın bіrşama naqtı ayta alamız. Qazaq
Ordası әkіmşіlіk qana emes, mәdenî, dіnî ortalıq ta bolğan Tүrkstandı,
halqı îslam colındağı, bazarı dulı Saurandı, Oñtүstіk өñіrdegі tağı
qanşama kenttі bіrcola baurağan Tәuekel han–Esіm han zamanı – XVİİ
ğasırdıñ bası tұrıptı, keyіngі Abılay han dәuіrі, XVİİİ ğasırğa ұlastı.
Ecelgі rәsіmnіñ eñ soñğı dәyegі – A.Levşîn, A.Haruzîn eñbekterіnde kөrіnіs
tapqan. Bұl – kүnі keşegі XİX ğasır. Qazaqtar qaytıs bolğan kіsіnі beyneleytіn
үlken pұt quırşaq casap, oğan marqұmnıñ tіrşіlіktegі tәuіr kîіmderіn kîgіzіp
qoyıp, өlіmnіñ cıl uaqıtı tolğanğa deyіn kүn sayın azanda cәne keşqұrım
cılap-sıqtap, coqtau aytadı eken. Mұnday dәstүr Orta cүzdіñ keybіr
bөlіkterіnde kөbіrek saqtalğan dep kuәlandıradı A.Levşîn. Bұl zamanda
qazaq өzіn qaltqısız mұsılman sanağan. Өlіgіn aq cuıp, arulap, canaza
şığarıp, qұran oqıp attandıradı, degen A.Levşîn. Osığan calğas cağday
әlgіndey.
Mұsılmanşılıqqa den qoyğannan soñğı zamanda bіr qұday – Tәñіrі esіmі
cañaşa sıpat aladı. Xİ ğasır, Mahmұd Qaşğarî «Sөzdіgіnіñ» өzіnde «Tәñіrі»
– «Alla» atauınıñ sînonîmі ğana emes, Caratqan îenіñ eñ negіzgі esіmі
retіnde qoldanısqa tүskenіn kөremіz. Keyіnde mұsılman dіnіne bіrcola
kөşken Şıñğıs han cұrtınıñ, onıñ іşіnde bүgіngі qazaqtıñ ұğımı da osı
orayda.
Endі Eke Ұlıs, odan іlkі cәne calğas zamandardağı әrqîlı şet dіnder
turasında bіrer sөz.
On ұyğır әuletіnen şıqqan qağandardıñ Dala cұrtına manîhey dіnіn
kүştep tañbaq әreketі – aqır tүbіnde ұlıstıñ bіrcola ıdırauına sebep
bolğanı, al cetekşі taypa – ұyğırlardıñ qırğınğa ұşırap, bіrcola derlіk
coyılğanı, keyіnge tek atau-esіmі ğana qalğanı turasında ayttıq. Odan da
bұrınğı, Edіl boyındağı qұdіrettі Hazar qağanatınıñ kүyreuі de payımı
şolaq, aqılı kemіs, eñ soñğı qağannıñ negіzіnen kөşpendі, cauınger
cұrttıñ tұrmıs-kebі, dәstүr-saltımen mүlde үylespeytіn îudey dіnіn
qabıldauı cәne onı calpı cұrtqa kүştep taratu әreketі nәtîcesіnde
bolğan apat edі. Al Ұlı Dalada, Şıñğıs hannan bұrınğı zamanda hrîstîan
dіnіnіñ nestorîan tarîqatı boy kөrsete bastağanı belgіlі. Osı orayda,
ecelgі Tүrіk qauımınıñ cat cұrttıq әrqîlı dіnderge col beru sebebі nede
degen saual tuındasa kerek.
Caratuşı Kөk, odan soñğı kîe men îelerge negіzdelgen tәñіrі dіnі –
kөşpendі cұrttıñ өzіndіk tіrşіlіk kebі, tұrmıs-cağdayı negіzіnde tuındağan
ұğım-nanımdarınıñ cînaqtı kөrіnіsі bolatın. Ұlttıq, ұlıstıq îdeologîya
emes, halıqtıq col-cora men ğұrıp. Cazba negіzdegі berіk nîzamı, soğan
say өzіndіk ğîbadatı men mіndettі cosıq, rәsіmі qalıpqa tүspegen. Tәñіrі
әrbіr kіsіnіñ cүregіnde cәne sanasında ğana tұrğan. Al memleket retіnde
ұyısqan quattı qұrılımğa bұdan gөrі belsendіrek, әrі kөrnekі qұday үyі –
resmî ğîbadathana arqılı ұtımdı үgіt, pәrmendі nasîhat taratatın, eldі
ortalıqtandıratın, bіr үlgіge bağıttaytın basqa bіr dіn keregіrek bolıp
şığadı. X ğasırda kereylerdіñ, oğan calğas nayman, oñğıt cәne basqa da
belgіlі, belgіsіz, cekelegen ru-taypalardıñ hrîstîan dіnіne әuestenuіnіñ
negіzgі sebebі osında catır. Әytkenmen, atap aytayıq, әuestіk – sol sırttay
әuestіk qalpında ğana qalğanın kөremіz. Caña bіr dіn – nestorîan tarîqatın
qabıldau – tek sөz cүzіnde, onda da bîleuşі tap şeñberіnde ğana bolıptı.
Sonıñ өzі үstіrt әrі bayansız.
Keyіngі cәne bүgіngі Batıs zertteuşіlerі, onıñ іşіnde әsіrese orıs ğılımı
tүz tұrğındarınıñ hrîstîan dіnіn ұstanuına ayrıqşa mәn, mañız beredі.
Ұlı Dala men qalğan әlemnіñ arasındağı qayşılıqtıñ negіzgі bіr sebebі
dіnge tіrelіp tұrğanday. Mәselen, oysız tasırlıqtan aulaq cәne өrіsі keñ
Lev Gumîlev Şıñğıs hannıñ cәne onıñ mұragerlerіnіñ Orta cәne Alğı
Azîyanı caulau soğıstarın «Sarı krest corığı» dep atağan. Onda Әmіr
Temіrdіñ İrannan Altın Ordağa deyіngі, Tүrkîyadan Үndіstanğa deyіngі – Batıs
pen Şığıstağı bүkіl mұsılman әlemіn qırğınğa ұşıratıp, ayausız
oyrandağan qanıpezer corıqtarın qanday dіnge teluіmіz kerek? Europa
hrîstîandarınıñ cүz cıldıq, otız cıldıq, cetі cıldıq, şıntuaytına
kelgende, ğasırdan ğasırğa өtіp, eşqaşan tolastamağan өzara soğıstarın ne
deymіz? Qîsınsız dolbar.
Europanıñ mұsılman әlemіne qarsı krest corıqtarı bastalğanda, өzderі
әuelde bayıptağanday, «saratsînderdі» bіrden capırıp kete almağan, uaqıt
oza kele qaytadan tıqsırıla bastağan hrîstîan cұrtı endі beymәlіm ğana
emes, mүlde cұmbaq Arğı Şığıstan әldenendey ğacayıp, tөtenşe kөmek
kүtken. Oğan әuelgі sebep, qozğauşı kүş – qara-qıtay Elүy Daşı bolıptı.
Qaşqın hanzada kerey, nayman cәne basqa da dalalıq ru-taypalardan
qұralğan az ğana әskermen Cetіsudı alıp, odan soñ qarlұqtarmen qatarın
molıqtırıp, Sîrîya, Palestîna tarabında krestşіlerdіñ өzіn ıqtırğan
ataqtı Sәncar sұltandı talqandağanda, bұl mұsılmandardı qîratqan –
Şığıstağı beymәlіm hrîstîandardıñ İoann esіmdі patşası eken degen
laqap taraydı. Keyіnіrek, Orta Azîyağa Şıñğıs han kelіp kіrgende bayağı
laqap şındıqqa aynalğanday kөrіnedі. Esіmі de, cөn-cosığı da kүñgіrt
Şıñğıs han – bayağı presvîter İoannıñ tіkeley ұrpağı Davîd patşa bolıp
şığadı.
Tatarlar – hrîstîan eken, mұsılman ataulını cazalau үşіn attanıptı,
corıq şіrkeulerі bar, sîqırlı, ğacayıp kresterі bar, sondıqtan da kүştі,
quattı degen, cәne basqa da qîsınsız laqaptar keñіnen taradı, dep cazğan
ataqtı armyan tarîhşısı Kîrakos Gandzaketsî. Tіptі, kөp ұzamay Cebe men
Sүbіtay Qapqazğa kelіp kіrgende, olardıñ aldınan krest alıp, hrîstîan
әulîelerіnіñ suretterі beynelengen tu kөterіp şıqqan cağdaylar da
ұşırastı, deydі.
Kөp ұzamay bүkіl Şığıs cәne Ortalıq Europa oyran-topır, şat-şәlekey
bolğanda esіnen ayrıla үreyі ұşqan hrîstîan әlemі, endі, qauіp-qater kerі
serpіlgen kezde, qaytadan dіndes tuıstarınıñ cayın bіluge talap etedі.
Katolîk Papa men Frantsuz korolі tarabınan Şıñğıs han ұlısına attanğan
frantsîsk cәne domînîk monahtarınıñ negіzgі bіr maqsatı – belgіsіz cұrttı,
onıñ cay-capsarı men qauіp-qaterіn añdau ğana emes, dіn-qarındas, caña
odaqtas іzdeu talabı bolatın. Үmіt aqtalmaydı. Tatar patşalığındağı
hrîstîan qauımı turasındağı alıp-qaştı aqpar – bos laqap bolıp
şığadı. Soğan qaramastan, kүnі bүgіnge deyіn tarîhî cәne kөpşіlіk
әdebîette «dalalıq hrîstîan qauımı» turasındağı daqpırt talassız
şındıq retіnde әceptәuіr orın alıp otır. Endі osı oraydağı eskіlіktі,
naqtı, aqîqat derekterdіñ keybіrіn keltіre keteyіk.
Arıdağı mağlұmat – Şıñğıs hannan әldeqayda bұrınğı zamanda kereyler
men naymandar hrîstîan dіnіnіñ nestorîan tarmağın qabıldaptı degen
derek. Ayttıq, Kerey handığı men Nayman handığınıñ belgіlі bіr auır
zaman – Qîdan, Şүrcen өktemdіgіne qarsı kүres kezeñіnde basqınşıdan
іrgesіn bіrcola aulaq salu cәne tıñ tınıs, kөmekşі kүş іzdestіru
maqsatında nestorîan dіnіne beyіl bergenі ras, bіraq cat dіndі moyındau
bîleuşі top şeñberіnen ұzamağan, onıñ өzі şarttı tүrde ğana ekenіn
kөremіz.
Korol İoann turasındağı dabıra – qұr laqap, men onıñ bîlіgіnde bolğan
(bolıptı-mıs) nayman cerі arqılı өttіm, bіrdі-ekіlі nestorîandar ğana
ұşırastı, dep cazğan Rubruk.
Bұl İoannıñ bauırı, Oñ degen hannıñ cұrtı kerey men merkіt nestorîan
dіnіne catadı eken, al hannıñ өzі pұtqa tabınğan, cın-perі şaqıratın
pұtşı abızdar ұstağan, deydі odan soñ.
Bұl arada kerіsіnşe, hrîstîan – han da, «pұtqa tabınatın», yağnî ata-baba
dіnіn saqtap qalğan – calpı cұrt, nemese hannıñ өzі de eskіlіkten bіrcola
qol үzіp ketpegen.
Ұlı Dala şegіnde ekі ğasır bұrın өrken cayğan hrîstîan dіnі Şıñğıs han
zamanında mүlde ornığıp, bіrcola kүş salsa kerek qoy. Al şın mәnіsіnde
bәrі de basqaşa bolıp şığadı.
Үlken kөldі (Alakөl, – M.M.) tүstіk-şığıstan etektep, өkpek añğardan
(Coñğar qaqpası, – M.M.) өtkennen soñ, әulîe Petr kүnіnіñ qarsañında
nayman cerіne keldіk, dep cazadı Karpînî cәne bұl naymandardıñ «dіnsіz
mәcusî» ekendіgіn atap kөrsetken. Mұnda Petr cәne Pavel әulîelerdіñ
kүnіnde qalıñ qar caudı, ayrıqşa suıq boldı, deptі. Hrîstîan әulîelerіn
eske alıp, arnayı kүnіn atap catqan eşkіmdі kөrmegen. Bұl eldіñ cerіmen
bіrneşe kүn cүrdіk, deydі. Әldenendey dіn-qarındastıq elesіn añdamağan.
Arnayı elşіlіk basşısı retіnde Qaraqorımda, Kүyіk qağannıñ dәrgeyіnde
bolıp qaytqan Kîlîkîya-Armyan patşalığınıñ gundstablі (bas qolbası, bas
uәzіr) Smbat Sparapet өzіnіñ nağaşı ağası, Kîpr korolі Genrî Luzînyanğa
col-cөnekey, Samarqannan cazğan hatında bılay deptі:
Sіzge mağlұm bolğay, marhamattı Әulîe (yağnî papa, – M.M.) ұlı hannıñ
hrîstîan ekenіn, nemese emesіn anıqtau maqsatında, һәm onıñ hrîstîan
elderіne әsker cauıp, halqın qırğınğa ұşıratu sebebіn bіlmek үşіn
arnayı elşі cіberdі. Bұl saualğa oray han-patşa: caratqan qұday onıñ atababalarına cәne өzіne әlemdegі barlıq bұzıq cәne zұlım halıqtardı
qırıp-coyu turasında carlıq bergen, deptі. Al hannıñ өzі hrîstîan ba,
әlde coq pa dep sұrağanda, menіñ kіm ekenіm qұdayğa anıq, al eger papanıñ
өzі naqtı bіlgіsі kelse, osı elge kelsіn, kөzіmen kөrsіn, tatar cұrtındağı
cağday qanday ekenіn, degen kөrіnedі...
Kүyіk qağan papa İnnokentîy İV ge arnayı coldauında asa qatqıl aytadı:
«Sen өzіñnіñ hattarıñda bіzdіñ şoqınıp, hrîstîan boluımız qacetі
turasında cazıpsıñ. Qısqasın aytayıq, bіz tүsіnbedіk, qalay, qaytіp?
Sender, Batıs cұrtı, dүnîede tek өzderіñ, hrîstîandar ğana bar dep
sanaysıñdar, al basqalardı cek kөresіñder. Qұdaydıñ raqımı kіmge
tүsetіnіn qaydan ğana bіle qoydıñdar? Al bіz Tәñіrіnі (tүpnұsqa tәrcіmada