Şıñğıshan - 14

tağı qanşama cұrt qosılıp, rulı elge aynaluı – әdepkі qұbılıs. Mәselen,
Ruşîd-әd-Dînnіñ naqtı derekterіne qarağanda, Şıñğıs han cәne oğan
calğas zamanda, aynalası ekі-үş ata өter-өtpeste, Esugeyden tarağan keybіr
ұldardıñ erkek kіndіktі tұqımınıñ өzі cetі cүz, segіz cүz şañıraqqa
cetkenіn kөremіz. Yağnî, rudıñ tүp atası sanalatın tұlğanı mүlde terіske
şığaruğa bolmaydı. Sonımen qatar, kîіz tuırlıqtı kөşpendі cұrtta
ұlıstıñ ұcımı, eldіñ tұtastığı үşіn qatarlas, qanattas ağayındardıñ
basın qosaqtap, bіr atağa telî salu, tіptі, mүlde alıs, әyteuіr nәsіl, tegі
caqın rudı emşektes dep, qızdan tuğan dep ortaq ұcım qұramına engіzu –
үyrenşіktі cağday bolğan. Osı orayda, atalmış salcığұt ruınıñ tүp
tөrkіnі oğız nәsіldі selcүkten bөten emes der edіk. İX–X ğasırlarda Sır
boyına іrge tepken, odan әrі Kіşі Azîyağa qaray oyısqan selcүktіñ erteden
bөlіnіp, ata mekende qalğan bіr bұtağı Bұqatı-Salcı atanuı, keyіngі ұrpağı
qîyat qұramına tіrkeluі ğacap emes. Al qatağan ruınıñ atauı Seleñgіnіñ
tөmengі ağısında oñ cağalıqtan kelіp qұyatın Uda өzenіnіñ Hatağa tarmağına
qatıstı dep şamalanadı. Yağnî, әuelde sol aymaqta tұrğan.
Dәstүrlі şecіre boyınşa bіr ata, bіr anadan taraytın, tuıstas salcığұt pen
qatağan rularınıñ cұbı cazılmağan. Qonıs-mekenі tatarmen capsarlas,
Qұlın kөlіnіñ arğı cağı, Arğұn өzenіnіñ boyında bolğan. Terіstіk Qıtay
patşalığımen şekaralıq aymaq. Qalğan qîyattan şalğay, үnemі tatarmen bіr
topta. Ecelden-aq şүrşіtpen cağalas. Sol zamandağı sanı bіrşama, ataqtı,
bedeldі rulardıñ esebіnde bolğan. Alğaş әsker cîıp, tu kөtergen taytalas
zamanda Şıñğıs han salcığұt pen qatağanğa arnayı elşі cіberedі. «Caqın
ağayın tұrıptı, alıs cұrttıñ өzі bіzge qosılıp catır, qanımız ortaq,
ağalı-іnіlі tuıspız, endі tіze qosıp, dostasayıq!» – deydі. Qatağan men
salcığұt noyandarı kelіsіmge kөnbegenі өz aldına, qazandağı quırdaqtı
şөmіşpen betіne şaşıp, elşіnі qorlap, qanşama qattı sөzben keyіn
qaytaradı. Cәne kөp ұzamay, Şıñğıs hanğa qarsı qauım qatarınan
tabıladı. Nәtîcesіnde, ağayın arasındağı caulıq ımırasız sıpat
alıptı.
Bastapqıda taycuıtpen, keyіnde cүrîyatpen bіr odaqta şayqasqan ekі ru da
auır cağdayğa ұşıraydı. Ayrıqşa qırğın tapqan salcığұt boladı. Әuelgі
qat-qabat ceñіlіsten soñ amalsız bağınışqa keledі de, kөp ұzamay qayta
kөterіlіp, Şıñğıs hanmen cankeştі soğıs aşqan naymandarğa barıp
qosıladı. Oysıray ceñіlіp, tağı da qırıladı. Bіraq mүlde qұrıp ketpegen.
Sanı azayıp, qarımı qaytqan salcığұttıñ qalğan bөlіgі ertelі-keş caña
ұlıstıñ qұramına qosıladı, qatarlastar іşіnde kemşіn sanalğanımen,
ecelgі cora boyınşa, tuıs esebіnen şığarılmaydı, onıñ bіr belgіsі –
qîyatpen qұdalaspaytın rәsіm kүşіnde qalğan eken. Bұdan soñğı dәuіrlerde,
tañbalı tarîhta Noğay Ordası cәne Sіbіr handığındağı rular qatarında
ataladı, al Noğaylı men Sіbіr – Altın Ordanıñ bөlşek mұragerі ekenі
belgіlі, yağnî salcığұt – Coşı ұlısınıñ qұramında boldı degen sөz.
Mұnıñ tağı bіr ayğağı – keyіngі başqұrt halqınıñ іşіndegі, өzіnіñ tүp atauın
saqtağan şağın ru. Tağı bіr derek – ecelgі salcığұt (saldcak) bүgіngі
tuıstas tıba halqınıñ qұramında da cүr eken.
Egіzdes qatağan qauımınıñ tağdırı basqaşa qalıptasadı. Әldeneşe
maydanda oysıray ceñіlgenіmen, keyіngі, nayman soğısınan tartınıp
qalğan, eñ bastısı – үlken bіr bөlіgі әleyіm-tәleyіmde kerey Toğrıl (Oñ)
hanğa qosılıp, odan Şıñğıs hanğa өtken qatağan kөp ұzamay qayta oñaladı.
Coşı ұlısı men Şağatay ұlısı, oğan calğas handıqtar qұramındağı beldі
rulardıñ bіrі boladı. Әsіrese Qazaq Ordasında ayrıqşa kүşke cetedі. XVİİ
ğasırdıñ basında Oñtүstіk өñіrde tu kөterіp, Taşkent, Sayramğa bekіngen
Tұrsın han eñ aldımen osı, sanı kөp, cauınger qatağan ruına arqa sүyeptі.
Qatağan Tұrsın han atanğan. Aqırı, Tұrsın han Eñsegey boylı Er Esіm
hannan kүyrep ceñіlgende, qatağan ruı cappay qırğınğa ұşıraydı, qalğan
azğanası basqa rulardıñ arasına taratıladı; bіrqanşası bosqın tauıp,
Bұqar handığınıñ şegіne qaşadı. Bұdan bіraz bұrın qatağannıñ үlken bіr
bөlіgі Şığıs Tүrkstanğa qonıs audarğan edі, olar Esіm hannıñ osı өlkedegі
soğıstarında tozğınğa ұşırağan bolatın, al Bұqar handığında pana tapqan
qatağan keyіnde өzbek halqınıñ qұramına qosıladı. Bұl taraptağı
qatağannıñ basım kөpşіlіgі Soltүstіk Auğanstanda ornığıp, XİX ğasırdıñ
orta şenіne taman Qұndız aymağında үlken bîlіkke cetіp, bүkіl uәlayat,
taqau tөñіrekke әmіrіn cүrgіzedі. Al qatağannıñ qazaq arasındağı, өzіnіñ
tuma esіmіn saqtağan şağın bіr tobı qañırat taypası, cetіmder ruınıñ
qұramına enіptі.
Qazaq şecіresіnde bayağı qatağannıñ bіr tarmağı şanışqılı esіmіmen
saqtalğan degen ұğım bar. Şın mәnіsіnde, ayttıq, şanışqılı – ecelgі qîyat
taypasınıñ qұramında bolğan şanşığұt ruınıñ calğası. Sanı az, nemese
әrqîlı sebeppen azayğan atalardıñ basqa, үlkenіrek ru qұramına enuі –
qalıptı cağday. Bәlkіm, qatağan derbestіgі kezіnde şanışqılı osı taypağa
kіrіkken şığar. Eldіñ esіnde qalğanı – sodan. Alaş şecіresі şanışqılı,
qatağan, qañlı үşeuіn bіr ata – Qoğamnan taratadı. Tarîhî derekterge
qarasaq, qañlı – mүlde basqa tarap – Qıpşaq Dalasında qalıptasqan
taypa. İә, aytpaqşı, qañlınıñ qұramındağı bіr ata – şanışqılı
esіmіnde, al kәdіmgі şanışqılınıñ өzіnіñ bіr tarmağı – qîyat eken. Mіne,
osınday cağdaylardıñ barlığı da rulıq, taypalıq bіrlestіk tek atalıqcүye, analıq-cүye ğana emes, sayasî, әleumettіk negіzde cәne qұralatının
ayqındasa kerek.
Osı rette, Rәşîd-әd-Dînnіñ «Tүgel tarîhı» cәne «Qasterlі şecіrede»
nîrun bіrlestіgіne tіrkelgen qîyat negіzdі rulardıñ keybіrіne toqtala keteyіk,
atap aytqanda: barın cәne arulat, keneges qatarı...
Şecіre boyınşa, barın ruınıñ tүp atası – Bodanşardıñ qұmadan tuğan
bel balası Bağrıday. Barın qîyat әuletіnde ekіnşі qatar sanalsa da,
qұrmetten qalmağan. Baykөldіñ tүstіk-batısı, Añqara өzenіnіñ sol caq
qabağında qonıstanğan eken. Ұlıstı ұyıstıru kezeñіnde, bastapqıda
keybіr taptarı qayşı kelgenіmen, kөp ұzamay tүgeldey Şıñğıs han cağına
өtedі. Bұdan soñğı corıqtar kezіnde qol bastağan noyandar kөp şıqqan.
Şıñğıs han barın ruın Bodanşar tұqımınıñ bөrcіgennen soñğı atalı
әuletі sanap, kөz kөrgen qұrmettі aqsaqaldarın tөrdіñ tөbesіne otırğızadı
eken. Altın Ordadan soñğı Qazan cәne Qırım handıqtarında barın
bekterі ordanıñ tөrt tіregіnіñ bіrі sanalıp, qaşanda bîlіk basınan
tabılğan.
Barın tabınan Şıñğıs hannıñ tuı astında bolğan, qol bastağan Barıntayqorşı-noyan, Mұñqal-Tұrqan-noyan, ağayındı Nayaqa-noyan men Alaq-noyan
esіmderі belgіlі.
Rәşîd-әd-Dînnіñ aytuınşa, barınmen caqın tuıs rulardıñ bіrі – dүrben.
Şıñğıs hannıñ bastapqı kezeñіnde taycuıt cağında bolğan, kөp qarsılıq
casağan. Aqırı ceñіlіp, keşu alıp, үlken ұlıs qұramına qosılğan.
Keyіnnen Dәştі-Qıpşaqqa, tatar atınıñ tұyağı cetken basqa aymaqtarğa da
keñіnen taralıptı. Tarîhî derekterde Altın Orda men Şağatay memleketі
ıdırağannan soñğı handıqtar qұramındağı rular qatarında ataladı.
Dәştі-Qıpşaqtağı dүrben qauımınıñ basım kөpşіlіgі XV ğasırdıñ
soñında Şәybanî hanmen bіrge Orta Azîyağa auadı da, keyіnde dүrmen
atımen өzbek halqınıñ qұramına qosıladı.
Kezіnde ataqtı Rәşîd-әd-Dînge Şıñğıs han tarîhı cәne bүkіl Eke Ұlıs
şecіresіne qatıstı mol mağlұmat bergen ұlұğ әmіr Bolat-әka osı dүrben
ruınan.
Ecelgі şecіre qîyat-nîrun tabınıñ basım kөpşіlіgіn Bodanşardıñ şөpşegі
Qaydu-hannan taratadı. Үlken ұl Baysұñqardan bastau alatın Şıñğıs
hannıñ tіkeley әuletі turalı ayttıq. Ekіnşі ұl Şaraqa-Lîngүmnen taycuıt
ruı өsіp-өnedі dedіk. Kence ұl Şaucın-Qұqұr – іrіlі-uıqtı segіz rudıñ atası
sanaladı. Bұlar: «Tүgel tarîh» boyınşa – qartaqan, sîcuıt, «Qasterlі
şecіre» boyınşa – qonqotan, arulat, oronar, sүnît, qabtұrqas cәne
keneges.
Sîcuıt turalı naqtı derek – bұl rudıñ Mүñgedu-noyan bastağan үlken bіr
bөlіgі әuelde Coşı hanğa enşіge berіledі, odan soñ Batu han әskerіnіñ
qұramında boladı, Altın Orda şegіnde tұraqtaydı cәne keybіr өkіlderі
bîіk mansapqa cetіptі.
Rәşîd-әd-Dîn өz tarîhında qonqotan men arulat ekeuіn nîrun-qîyat
әuletіnen tısqarı, үrәuіt ruınıñ ekі tarmağına catqızadı. Qaytkende de
qonqotan – qîyatpen qoñsı qonğan, qarındas ata ekenі kөrіnedі. Al arulat –
Şıñğıs han dәuіrі cәne odan soñğı zamanda qolbası noyan, belgіlі bekter
şıqqan іrgelі ru bolğan. Үrәuіttіñ үşіnşі tarmağı үlken ata esіmіmen, үrәuіtkeleñgіt ataladı. Sүnît ruı da osı arulat qatarlas, үlken tұlğalar şıqqan
bayırğı atalardıñ bіrі. Qabtұrqas pen keneges dәl osı tañbada «Tүgel
tarîhta» atalmaydı, bіraq cazıluı үyles, «qabtarun», «kelengît» degen
ataular bar, naqtılap oqısaq, qabtұr, keleñgі bolar edі; mұnıñ bіrі –
sүnîtten bөlіngen ata, ekіnşіsі – үrәuіttіñ kіşі tarmağı. Keyіngі derekterde
manağı qartaqan, osı qabtұrqas atala qoymaydı, al keneges – DәştіQıpşaqtağı belgіlі rular sanatında cүredі. Keyіnde өzbek, noğay
halıqtarınıñ qұramına engen. Qazaqta nayman sarcomart іşіndegі şağın
ata.
Al osı qatardağı sîcuıt, arulat (arlat), sүnît, үrәuіt ruları Coşı
ұlısında da, Şağatay ұlısında da berіk іrge tepkenіn kөremіz. Ұlұğ ұlıstar
ıdırağannan soñğı kezeñde kîіz tuırlıqtı kөşpendі cүrt qұramında qala
beredі, uaqıt oza kele keyіngі qazaq, өzbek, qırım-tatar, noğay halıqtardıñ
qұramına sіñіsіp ketken.
Atalmış rulardan Şıñğıs han zamanında ayrıqşa belgіlі tұlğalar:
qonqotan Kөkeşі baqsı, arulat Bauırşı-noyan, үrәuіt Baday men Qaşlıq,
sîcuıt Mүñgedu-noyan, keneges Qұnan-noyan, sүnît Qadan-kebteuіl cәne bұdan
keyіngі kezeñdegі tarîhtan da tanımal sүnît Şormağan-noyan boldı.
Rәşîd-әd-Dîn osı qatardağı, Tүmbîne tұqımınan tıs, bіraq nîrun әuletіne
catatın tağı ekі ruğa orın bergen. Bұlar – suqan cәne kүnğîyat, soñğı
ataudıñ tөrkіnі qîyat sөzіnen tuındağanday. Bұl ekі ru şındığında da qîyat
taypasınıñ şağın ataları eken, bөrcіgen tұqımına tım caqın bolsa
kerek, Şıñğıs han taycuıtpen aşıq kүreske bekіnіp, әsker cînay
bastağanda cұrttıñ aldımen cetіp, aqırına deyіn sertten taymaydı,
bastap kelgen kүnğîyat Dәkî-bahadұr eken. Bұl ekі atanıñ deregіn keyіngі
tauarîh, şecіrelerden ұşırata almadıq. Bіraq coyılğan coq, tuıstas
kөptіñ іşіnde kettі degen sөz.
Mañğıt, cүrîyat qatarı
Rәşîd-әd-Dînnіñ «Altın dәpterge» negіzdelgen ata-tek şecіresі boyınşa,
Bodanşar әuletі Qaydu-hannıñ nemeresі Tүmbîne-hannıñ toğız ұlı
bolıptı. Toqaldan tuğan tөrteudіñ үlkenі – Şıñğıs hannıñ babası Qabұlhan dedіk. Qabұl-hannıñ nәsіlі ecelgі qîyat atauın ұstanıp qaladı. Aldıñğı-
soñğı segіz ұldıñ tұqımı tağı qanşama ruğa ұytqı boladı. «Qasterlі
şecіrenіñ» aytuınşa, bұlardıñ keybіrі Tүmbîneden emes, arıdağı Qayduhannıñ әkesі Qaşı-Kүlіktіñ ağa-іnіlerіnen bastau aladı. Bіz añızdıq eposqa
emes, derektі tauarîh kuәlіgіne beyіmbіz; qaytkende de bіr әulet, bіrge tumasa
da, tұrmıs, tіrşіlіk, tağdır tuıstırğan qarındas cұrt.
Şecіre Tүmbînenіñ үlken ұlı Caqsıdan үş arıs – ұrұt, mañğıt, nұyaqın
ruların taratadı. Tatan dalasındağı azamat soğısınıñ әuelgі kezeñіnde
bұl үş atanıñ da kөpşіlіk bөlіgі taycuıt odağında bolğan. Ұrұt pen
mañğıttıñ bіrdі-ekіlі tarmağı ğana Şıñğıs handı caqtaptı. Әskerі az bolsa
da, Qұyıldar-şeşen, Kәktay-noyan sîyaqtı ceke batırları үlken kүş
bergen. Şıñğıs hannıñ mıñbası әmіrlerіnіñ qatarında Caday-noyan men
Mөñke-Qalca-noyandar ataladı. Keyіnde mañğıt әuletі Altın Ordada
ayrıqşa quatqa cetedі. Qıpşaq ұlısın qayta kөtergen tarîhî tұlğa әrі epos
qaһarmanı Edіge bîdіñ sүyegі osı mañğıt boladı. Ұrұt ruı da belgіlі
taypalar qatarında ataladı. Dүnîe өzgerіp, zaman auğan şaqta bұl ekі әulet,
ұzaq tarîhî kezeñdegі basqa da tuıstas cұrtpen bіrge, Altın Orda men
Şağatay ұlısınan tarağan handıqtar cәne osı oraydağı tүrіk-tatar tektі
halıqtardıñ qұramına qұyılğanın kөremіz. Cәne eleusіz ketpegen. Mañğıt
ruı cetekşі qauımğa aynalğan Noğay Ordası baz-bazında Mañğıt ұlısı
atanğanı belgіlі. Al keyіnіrek, basım kөpşіlіgі Dәştі-Qıpşaqtan ığısıp,
Şәybanî hanmen bіrge, corıq colımen tүstіk tarapqa cılcığan mañğıt
uaqıt oza kele, Bұqar handığında үstemdіkke cetіp, el bîleuşі Mañğıt
әuletіn (1753–1920) negіzdeydі. (XX ğasırdıñ basında Bұqar handığında
toqsan toğız mıñ mañğıt bolğan eken.) Mañğıttardıñ bұl tobı bүgіnde
ruın coğaltıp, өzbek arasına sіñіsіp ketken. Al qazaq іşіnde qalğan mañğıt
өzіnіñ ataulı esіmіmen (mañğıtay) qoñırat, calayır taypalarına cәne
әlіmұlı bіrlestіgіnіñ şөmekey, qarasaqal rularına qosılğan eken.
Tүmbîneden tarağan, mañğıtpen qatarlas şıqqan tağı bіr rular – barlas,
qadarqın (adarqın), budat, besut (yîsut). Ұsaq ata emes, bәrі de іrgelі,
belgіlі.
Besut – kence ұl Qıtataydıñ әuletі dep sanaladı. Şındığında, Xİİ
ğasırdıñ bas kezіndegі tarîhî әdebîette tañbalanğan besuttıñ tүp-tamırı
tım әrіde ekenі bayqaladı. Rudıñ tүp atası sanalatın Qıtataydıñ tuası
esіmі – Coşı-Naqı-otşıgen, Qıtatay atanuı – qîdan (qıtan, qıtay)
cұrtımen aradağı, sіrә, bodandıq qatınasqa baylanıstı, yağnî sol bіr
kezde besut ruın bîlegen bek deuge tîіspіz. Şүrşіtter qîdan cұrtın
Soltүstіk Qıtay patşalığınan kүşpen ığıstırğan kezde besut bұrınnan
үyrenşіktі әulettі caqtağan belgіlі rular qatarında kөrіnedі cәne bіrşama
bөlіgі Elүy-Daşımen bіrge Şığıs Tүrkstan Cetіsu tarabına qaray auıp
ketіptі. (Bүgіngі Qıtay tarabındağı keybіr qazaq ğalımdarı arğın bәsentîіn
osı besuttіñ cұrağatı dep esepteydі.) Ata-cұrtta qalğan besuttіñ qarasını
da bіrşama bolğan sîyaqtı, arada alpıs-cetpіs cıl өtіp, Şıñğıs han atqa
mіngende Ұlı Daladağı cauınger rulardıñ aldıñğı sapında boy
kөrsetedі. Bastapqı kezeñde Şıñğıs hanğa ayrıqşa qarsılıq
tanıtqanımen, kөp ұzamay dәrgeyіne kelіp, kүş qosqan cәne aqırına deyіn
aynımaptı. Besut ruınan Şıñğıs hannıñ aydının asırğan, tarîhqa әygіlі
Cebe-noyan şıqqan. Besut tarîhî әdebîette Altın Orda qұramındağı rutaypalar sanatında kөrіnedі.
Budat – ruı da үnemі үlken esepte bolğan, Şıñğıs han tu kөtergen sәtte
qarsılıq tanıtqanımen, şeşuşі kezeñde eleulі kүş qosadı, sondıqtan da
keyіngі әuletі ұlısta qұrmetke cetedі.
Barlas – өsken, өngen atalardıñ bіrі. Şıñğıs hannıñ bas qolbasılarınıñ
qatarındağı Qұbılay-noyan şıqqan. Şağatay ұlısında ayrıqşa kөterіledі,
әygіlі Әmіr Temіr osı barlastan. Bұl barlastıñ kөpşіlіgі XV ğasırdıñ
basında Babұrmen bіrge Auğanstan asıp, odan soñ Үndіstandı caulağan; Ұlı
Moğol împerîyasında erkіn casap, өzіnіñ atımen XİX ğasırdıñ soñına deyіn
cetіptі.
Al qadarqın – Altın Ordada әygіlі bolğan; qazіr bұlardıñ kөpşіlіgі DәştіQıpşaqta, Noğaydıñ casağında cүr, dep cazadı «Tүgel tarîh». Alayda,
dara bîlіkke ұmtılğan Noğay ұlıs hanı Toqtıdan ceñіlіs tapqannan soñ
qadarqın ruı da tozğındap, bұrınğı quat, bedelіnen ayrılğan eken.
Şıñğıs han zamanında Mұqұr-Qұran degen basşısı bolıptı.
Osı qatardağı cүrîyat (cadcırat, cadaran, cұrat) ruınıñ өzgeşe tağdırı
bar. Bұl cağday osı rudan şıqqan, әuelde Şıñğıs hannıñ andası, keyіnde
eñ bastı qarsılası bolğan, tіptі, eldіñ ekіnşі bіr tarabında qabattasa han
kөterіlgen Camұqa-şeşennіñ kүres colına baylanıstı.
Rәşîd-әd-Dîn tauarîhı boyınşa, cүrîyat ruı manağı Tүmbîne-hannıñ
Qabұl-hanğa teteles cetіnşі ұlı Ұdұr-Bayannan taraydı. Al «Qasterlі
şecіrenіñ» aytuı mүlde basqaşa.
Bayağı nұrdan caralğan Bodanşar Tүñgelіk qorığında otırğan bağımsız
cұrttı bodandıqqa keltіretіn edі ğoy. Osı şabındıdan tүsken, tөrkіnі
ұrañqay bіr kelіnşektі өzі aladı. Әyel cүktі kelgen eken, odan tuğan ұldıñ
atın, cat rudıñ balası ğoy dep, Cadcıraday qoyadı. Keyіn odan cadaran
(cүrîyat, cadcırat) ruı taralıptı. (Bұl әyel keyіn Bodanşardıñ өzіnen
tağı bіr bala kөteredі, qұmadan tuğan soñ, atın Bağarın (Bağrıday) qoyadı,
odan barın ruı taralğan eken, mұnı ayttıq.) Әygіlі Camұqa-şeşen sol,
cattan tuğan olcabay ұldıñ tіkeley ұrpağı degen kәulіk berіledі.
Sanamalap aytqanda, Cadcıradaydan Tүgүday, odan Bөrі-Bұlcır, odan
Qara-Qadağan. Qara-Qadağannıñ ұlı – Camұqa. Yağnî, Cadcıraday –
Camұqa-şeşennіñ besіnşі atası. Өgey әke Bodanşar tұstas belgіsіz kіsі –
altınşı ata boladı.
Bұl Bodanşar, bіz bіlemіz, Şıñğıs hannıñ onınşı atası. Şıñğıs han men
Camұqa-şeşen qұrbılas, al Bodanşar zamanına deyіn bіreuі – on ata,
ekіnşіsі nebәrі altı ata. Bұlay bolmaydı. Belgіlі әuletten tarağan, tұstas
kіsіlerdіñ ata sanı, arada onşaqtı buın өtkende bіr, assa ekі ata ğana
ayırımda boluğa tîіs. Әkeden bala ertelі-keş tuıp catadı, bіraq buınnan
buın almasa kele, atalardıñ calpı esebі teñdіkke caqın boladı. On ata,
ğılımda qalıptasqan esep boyınşa, şamamen үş cүz cıl desek,
Camұqanıñ ataları ortaşa, otız cıl emes, үnemі elu-alpıs cıl aralatıp
tuğan boladı. Yağnî, qîsınsız. Rәşîd-әd-Dîn kuәlandırğan Tүmbîneden
bastap taratsaq, Şıñğıs han besіnşі ұrpaq boladı eken. Eger rulı elge
esіmіn bergen Calcıraday – manağı, osı әulettіñ tүp atası sanalatın ҰdұrBayannan taraladı desek, Tүmbîne Camұqanıñ da besіnşі әlde altınşı
babası bolıp şığadı.
Bүkіl cүrîyat ruın, onıñ basşısı Camұqanı coldıbay casaudıñ sebebі
ayqın. Cүrîyat – qatardağı qarsılas emes, han şığarmaq bolıp otırğan ru,
al Camұqa tek Cүrîyattıñ ğana kөsemі emes, bүkіl nîrun әuletіnіñ ğұzırlı
әmіrlerіnіñ bіrі cәne үlken taqqa talas tұlğa. Sondıqtan da «Qasterlі
şecіredegі» derek – cay ğana cañsaq emes, sayasî һәm qarulı kүres kezіnde
oydan şığarılğan laqaptıñ bіr ұştığı. Ata-tegі belgіsіz kіsіnіñ han
saylanuğa haqısı coq demek. Camұqanıñ aqılı men qabıletіn atap
kөrsetetіn Rәşîd-әd-Dîn onı әrі ayar, әrі zұlım adam retіnde beyneleydі,
bіraq tuası tegіn bұrmalamağan. Camұqa da «nұrdan caralğan Bodanşar»
әuletі ekenіn kuәlandıra otıra, onıñ ceñіlіske ұşırau sebebіn basqa
taraptan іzdeydі, aqır tүbі Şıñğıs hannıñ үstemdіkke cetuі – cazmıştan
ğana emes, өzіnіñ ceke basınıñ qasîetіnen cәne ұlıstağı cұrttıñ ortaq
mүddesіnen tuındadı dep bіledі. Camұqanıñ anıq Bodanşar әuletі
ekendіgіnіñ tağı bіr dәlelі – sol «Qasterlі şecіrenіñ» өzіnde, Temucіnnіñ
әzіrge tatu andasına qarata aytatın: «Bіz ekeuіmіz bіr atanıñ balası, qandas
tuıspız» degen sөzі.
Cүrîyat ruınıñ sanı tım kөp bolmağanğa ұqsaydı. Qarsı soğıstar kezіnde
qırılğanı, talauğa tүskenі өz aldına, ceñіlіp, can sauğalağan azğana bөlіgі
bosqın үstіnde merkіtterdіñ tosqauılına ұşırap, bіrcola qîraydı.
Şıñğıs hannan soñğı derekterde cүrîyat (cұrat) ruı әredіk atalğanımen,
ұlıs өmіrіnde eşqanday ıqpal, әserі bolmağanı kөrіnedі. Şıñğıs hannıñ
qızmetіne kіrgen kөrnektі tұlğalar qatarında tek Ұlұğ-bahadұr degen kіsі
ğana bar eken.
Tүmbîne әuletі esebіndegі rular qatarında dulat ta ataluı – şetіn cağday.
Dulat (duqlat) – segіzіnşі ұl Burұldcar-Duqlannan taraydı dep kөrsetіlgen.
Ұlı Dalada şağın ekі top bolğanı añdaladı. Bіrіnşіsі – bayauıt-duqlat,
sıñayına qarağanda, bayauıt іşіndegі kіşі ata; bұrnada, Qambağay hanğa
tіlektestіgі үşіn tatar şapqınına ұşırap, tүgelіmen qırılıp ketіptі. Al
ekіnşі, negіzgі top – Azamat soğısına deyіn cetedі. Taycuıttarmen taytalas
kezіnde Şıñğıs han cağında boldı deydі Rәşîd-әd-Dîn. Bіraq bұdan soñğı
kezeñ, өz tұsındağı dulat turalı eşqanday mağlұmatı coqtığın aytadı.
Bұl duqlat, әlbette, arğı tүbі Ұlı Dalada өsіp-өngen үlken dulat
taypasınıñ tım әrіde, үyіrіnen bөlіnіp qalğan bіr bөlşegі ekenі kүmәnsіz.
Dulat turalı eñ eskіlіktі mağlұmat – Ұlı Ğұn împerîyasınıñ ıdırau
kezeñіne sәykesedі. Mîlәdî ІІ ğasırda, qıtay, sәnbî tepkіnіmen ata cұrttan
ığısqan basqa da rularmen bіrge, keyіngі Qazaq Dalasına kelіp
qonıstanıptı. Bұl ecelgі Ğұnnıñ bіr para cұrtı caña bіrlestіk qұramında
odan әrmen cılcî kele, Edіlden asıp, aqırı ІV–V ğasırlarda Europanı
caulağanı belgіlі. Ataqtı Attîla osı qatardağı dulat taypasınan şıqqan.
Attîladan soñ Qara teñіz cağalauına qaytıp oralğan el әuelde Tүrіk
qağanatı qұramına enedі de, keyіnіrek, ҮІІ ğasırda Bұlğar qağanatı bolıp
ұyısadı. Bîleuşі әulet – tağı da dulat taypasınan eken, Bұlğar handarı
өzderіn Attîlanıñ tіkeley ұrpağı sanağan. Kөp ұzamay, bұl taraptağı
halıqtıñ negіzgі bөlіgі Hazar qağanatına qosıladı, odan keyіnde – Qıpşaq
ұlısı, aqırı Altın Orda qұramına qұyılğan. Al qazіrgі qazaq cerіnіñ
şegіnde qalğan dulattar V ğasırda Tele qauımdastığınıñ qatarında
kөrіnedі. ҮІІ ğasırda – Batıs Tүrіk qağanatındağı negіzgі, үstem taypalardıñ
bіrі. Batıs qağanat qұlağannan soñğı dәuіrdegі tarîhî әdebîette naqtı atala
qoymaydı, әytkenmen, әldeneşe ğasır boyı үlken esepte bolğan ordalı
cұrt qandı-bұlğaq, әleyіm-tәleyіm zamanda үlken şığınğa ұşırağanımen,
coğalıp ta, coyılıp ta ketpegen, іlkіdegі qonıs ıñğayına qarağanda, kүre
coldardan şalğay, Alataudıñ etegі, İstıqkөl tөñіregіnde kөşіp cүrse
kerek. Şıñğıs hannıñ Sartauıl corığına qatıstı derekterde
ұşıraspaydı. Ayttıq, tek Ұlı Dalada qalğan şağın bіr tobı ğana Rәşîd-
әd-Dîn tauarîhına іlіnіptі.
Qalıñ dulat arada cүz elu cıl өtkende Şağatay ұlısınan derbestengen
Moğұlstan memleketіndegі bastı rulardıñ bіrі bolğanın kөremіz. Moğұlstan
ıdırağannan soñğı cerde kөpşіlіk qauımı Qazaq Ordasınıñ qұramına
engen. Qazaqtağı dulat – sanı mol, іrgesі berіk cұrt. XVİİİ ğasırda casağan
ataqtı Үysіn Tөle bî, Abılay zamanındağı qazaqtıñ bas batırlarınıñ bіrі
Mүyіzdі Өtegen, Kenesarı hanmen aqırına deyіn bіrge bolğan Bayzaq batır,
XİX ğasırda casağan Maykөt aqın, XİX–XX ğasırlar şegіnde casağan aqın,
cırşı Qazanğap Baybolұlı, German-sovet soğısında ataqqa şıqqan
Bauırcan Momışұlı osı, ecelgі dulat nәsіlіnen.
Sonımen, bіz arıdağı qîyat әuletіnіñ bergі, Alan-Qұbanıñ nұrlı qұrsağınan
caralğan nîrun taypasına tîesіlі barlıq ata – bөrcіgіtten bastap,
taycuıttan өtіp, qatağan, salcığұttan mañğıt, cүrîyatqa deyіngі aralıqtağı,
tүbі bіr sanalatın rulardı tүgel adaqtap, әrqaysısı turalı şağın aqpar
berdіk. Endіgі kezektegі әñgіme – nîrunmen qanattas dәrlekіn tabı cәne
Şıñğıs han dәuіrі qarsañında үlken sanatta bolğan ceke rular men derbes
handıqtar qұrıp otırğan atalı, іrі taypalar turasında. Oğan calğas – Tatar
Dalasınıñ şetkerі aymaqtarında cәne odan sırtqarı өñіrde kүn keşken
oyrat tektі cұrtqa toqtalatın bolamız.
Ұrañqay һәm dәrlekіn tobı
Şecіre boyınşa, bayağı Ergene-qoñnan şıqqan Nүkүz ben Qîyan әuletіnіñ
nîrun tabınan sırtqarı barlıq ruı dәrlekіn ataladı. Tүstep sanasaq:
ұrañqay, qoñırat, үrәuіt, qauşın, sұldұs, іldүrkіn, bayauıt, keñgіt. Bұlardıñ
іşіnde qoñırat turalı sөz keyіnіrek, өz aldına. Ұrañqaydan bastayıq.
Ұrañqay ruınıñ tүp tarîhı Vİ ğasır, Tele taypa bіrlestіgіnen bastau aladı.
Ecelden-aq Ұlı Daladağı eleulі oqîğalardıñ bel ortasında bolğan qauım.
Atı өşpegen, qalıbınan cazbağan. «Tүgel tarîhtıñ» aytuı boyınşa,
ұrañqay Ergene-qoñnan şığar col – temіr taudı erіtu kezіnde cetpіs oşaq
cağıp, cetpіs kөrіk basqan mıqtılardıñ qatarında bolıptı, yağnî өz
tұrğısındağı ataqtı, іrgelі rulardıñ bіrі. Sanı tolımdı, cauınger qauım.
Әuel bastan-aq Şıñğıs han cağında bolğan, kөp kүş qosqan, cәne şeşuşі
qızmet atqarğan taypalar qatarında. Ұrañqaydan әlemdіk soğıstar
tarîhındağı eñ ұlı qolbası atanuğa tîіs Sүbіtay-bahadұr şıqqan. Şıñğıs
hannıñ eñ senіmdі әmіrlerіnіñ bіrі Celme osı ұrañqaydan. Celmenіñ ұldarı
Esu-Bұqa-tayşı men Esun-Tua-Tarqı Şıñğıs han әskerіnde mıñbası bolğan.
Rәşîd-әd-Dîn ұrañqaydıñ ağayındas taypalar іşіnde keybіr әdet-ğұrıp
өzgeşelіkterі bolğanın aytadı. Mәselen, bүkіl qîyat qauımı, kөşpendі kөp
cұrt kүn kүrkіrep, nayzağay oynağanda qattı qorqıp, үyde tığılıp otıradı
eken, al ұrañqaylar sırtqa şığıp, kөkke, bұltqa qarap ayqaylap, ses
kөrsetedі, solay qaһarlansa, cay tүspeydі, kүnnіñ kүrkіrі toqtaladı dep
bіletіn kөrіnedі. Sonday-aq, basqa cұrt sîyaqtı, qұrbandıq retіnde cerge aq
tөkpeydі, aq tөgіlse, malğa pәle keledі dep eseptegen. Bұl taypada zіkіr
oynap, cın şaqıratın cәne sol cındarmen sөylesіp, әrqîlı kep
şığaratın baqsılar bar, әsіrese ұrañqaydıñ şet cұrtı BarğұcınToqımda baqsı kөp deydі. Qalıñ ұrañqaydıñ bөlşek bіr tobı – orman
ұrañqayı ataladı eken. Bұlardıñ tұrmıs-tіrşіlіgі өzgeşerek. Kîіz үy,
kөterme şatır coq, añ terіsі, qabıq, bұtaqtarmen cabılğan ağaş
kүrkelerde tұradı. Kîіmderі de añ eltіrіsіnen. Sîır, qoy-eşkі degendі
bіlmeydі. Mal bağudı eñ үlken qorlıq sanaytını sonşa, şeşelerі
qızdarına rencіgende senі qoy bağatın cұrtqa ұzatam dep qorqıtadı eken.
Sarlıq ұstap, bұğı үyretkenіmen, negіzgі kәsіbі añşılıq bolğan. Qısta qar
qalıñ tүskende ayaqtarına şañğı dep atalatın ұzın taqtayşa baylap,
sırğanap cүrіp añ aulaydı eken. Bіraq bұl – kәdіmgі ұrañqaydan mүlde basqa
qauım deydі Rәşîd-әd-Dîn. Saltı bөlek, atauı ortaq bұl ekі ru – erterekte
bөlіngen bіr taypa ekenі kүmәnsіz.
Bүgіnde ұrañqay esіmdі үş cұrt belgіlі.
Bіrі – ұrañqay-saqa, orısşa tanım boyınşa yakut, Sovet împerîyası
qұlağannan soñğı cerde saqa atauın bekіtіp aldı. Sol eskі zamandardan
bastap, Baykөldіñ (Bayqaldıñ) sırtımen, Lөnә (Lena) өzenіn boylay otıra
terіstіkke qaray tınımsız cılcığan ұrañqay-saqa aqırı ұlı darîyanıñ
cәne onıñ үlken bіr salası Vîlүydіñ ұzına boyına ornığadı, bіraq keyіngі
tarîhî dәuіrde bүkіl tүrіk qauımınan oqşau qalğanımen, өzіnіñ tegіn
ұmıtpağan. Orıs өktemdіgі zamanında hrîstîan dіnіne enіp, ecelgі soyların
өzgertse de, bayırğı salt-dәstүrіn, ana tіlіn saqtağan, qazіr Resey
qұramındağı avtonomîyalıq respublîka.
Ekіnşіsі – ұrañqay-tıba, orısşa tuva, ol da Resey qұramındağı
avtonomîyalıq respublîkanıñ bayırğı cұrtı, өzderіn resmî tүrde tıba
ataydı. Ecelgі ata qonısı – Kem (Enîsey) өzenі cәne onıñ bastapqı
tarmaqtarı boyında otır, dәstүr-saltın, tіlіn saqtağan; orıs bîlіgіndegі
Sіbіr şegіnde qalğan, azıp-tozıp, azayğan, qұrıp bіtuge caqındağan
altaylıq, sіbіrlіk basqa ağayındardan mүlde өzgeşe, qarasını bіrşama,
ornıqtı, tolımdı tүrіk halıqtarınıñ qatarında sanaladı. (Bayağı Rәşîd-
әd-Dîn daralap kөrsetken orman ұrañqayı (oyn-ұrañqay) bүgіnde osı tıba
halqınıñ qұramında.)
Ұrañqay esіmіne calğas үşіnşі qauım – Qazaq Altayınıñ arğı betі, endіgі
Moñğol ұlısınıñ batıs aymağındağı atı bar da, zatı coqqa caqın, sanı
şekteulі, qalmaq ұrañqay ruı; bұrınğı orıs oqımıstıları bұl tәcіұrañqay – әuelgі tobınan bөlіngen, negіzі tүrіk tektі, keyіnnen ğana, caña
ortada moñğoldanğan cұrt dep tanığan. Keyіnіmіz, әrîne, Şıñğıs han
zamanı, ұlı qağannıñ nemere-şөberelerіnen soñ, Tүpkі handıq – Eke
Ұlıstıñ astanası da, tіrlіk-tınısı da Qıtay qoynauı, Pekînge auısqan
sebeptі el ekіge carılıp, әuelde Arıq-Bұqa men Qұbılay, oğan calğas,
Qұbılay men Qaydu arasındağı qırıq cıldıq qırğın kezeñіnde, bұrın
aldı qozğalğan ecelgі cұrtı endі tүp kөterіle, Batıstağı ұlı memleketter
şegіne qonıs audarıp, bayırğı Tatar Dalası ecelgі tүrіktіk keypіnen
ayrılğan zaman, yağnî XV–XVİ ğasırlar. Ecelgі tүrіk qauımınıñ kүştі,
quattı cәne sanı mol basım kөpşіlіgі Şalqar Dalanıñ şığıs bөlіgіn tastap
şıqqannan soñ, bұl taraptağı moñğol tektіlerdіñ үles salmağı eselep
artqan edі cәne bosap qalğan, otı mol, suı mol, baytaq qonısta, uaqıt oza
kele, berіk ornığıp qana qoymay, qarqınmen өsіp-өnuіne cağday tudı.
Nәtîcesіnde, atalı, aydındı tүrіk taypalarınıñ өzіnіñ tım arı – Qıtay
іşіnde, memleket qұruşı qauım cәne onı saqtap tұruşı qarulı kүş
retіnde qonıstanıp otırğan cekelegen toptarı men bөlşekterі, әrtүrlі
sebeppen baba cұrtınan şıqpay qalğan әrqîlı ata balası bіrte-bіrte
tүgelіmen tүrіktіk tegіn ұmıtadı, dәstүr-saltınan da, ana tіlіnen de
ayrıladı. Bұl – calğız tәcі-ұrañqay ğana emes, bүgіnde Іşkі Moñğolîyada
aymaq atauı retіnde ğana qalğan nayman, іlkіde cәne keyіnde torğauıtqa
sіñіsken kerey cәne keybіrіnіñ atı ğana bar, kөbіnіñ elesі de coq tağı
bіrqanşa ru, taypalar. Kerek deseñіz, bіzdіñ taraptağı tuıstas өzbek,
әzіrbaycan, başqұrt, tatar halıqtarınıñ іşіne kіrіkken ecelgі rulardıñ
өzіnіñ cөn-cobası tek tarîhî derek retіnde ğana ataladı. Arğı baba –
ecelgі tүrіk ru-taypalarınıñ dañqtı esіmіmen qosa, өzіndіk qұrılım, bar
bolmısın kүnі bүgіnge deyіn saqtap qalğan – qazaq qana.
Hoş. Kүrenіmіzge qaytıp oralayıq.
Rәşîd-әd-Dîn şecіresі boyınşa dәrlekіn tabındağı үrәuіt, odan taraytın
qonqotan, arulat turalı azğana derektі өtken taramda aytıp kettіk.
«Qasterlі şecіre» bұl rulardı Tүmbîne әuletіne catqızadı, bіz «Tүgel
tarîhtı» maqұl kөrgenіmіzben, sөz orayına qaray, іlgerі salıppız.
Bayauıt ruı Seleñgі, onıñ bіr salası Caday (Dcîda) өzenderіnіñ añğarında
qonıstanğan eken. Kөpşіlіk qauımı әuel bastan-aq Şıñğıs han cağınan
tabıladı. Bolaşaq qağan alğaş atqa mіnіp, taycuıt odağına qarsı casaq
cînağanda, on үş kүren әskerdіñ bіr kүrenі, yağnî bіr mıñdığı osı
bayauıttar bolğan. Sondıqtan da keyіngі kezeñde үlken qұrmetke cetedі.
Altın Orda zamanında Dәştі-Qıpşaqtağı belgіlі taypalardıñ qatarında
sanalğan.
Temucіn alğaş kүres colına tүsken taytalas kezeñde onıñ erekşe qasîetіn
kөpke әygіlep, bolaşağın bolcağan, sөytіp, cұrttı үyіrgen, keyіnde Şıñğıs
hannıñ өkіl әkesі bolıp tanılğan bayauıt Sorqan degen aqsaqaldıñ esіmcөnі mağlұm. Şıñğıs han әskerіndegі mıñbasılar qatarında Oñğұr-noyan
ataladı.
Keñgіt turalı mağlұmat coqqa tәn. Bar derek – Coşı hannıñ enşіsіne
berіlgen әsker іşіnde boluı. Bұdan soñğı cerde Coşınıñ үlken ұlı
Ordanıñ ğұzırındağı cұrt qatarında. Mıñbası әmіrіnіñ atı Qotan eken.
Berіde Noğay Ordasınıñ qұramında cүrgenіn kөremіz.
Sұldұs – sol zamanda, Tatar Dalasındağı kөrnektі rulardıñ bіrі eken. Tүp
qonısı – Seleñgіnіñ bastauı. Taycuıttarğa tәueldі bolğan. Әuelgі soğıstar
kezіnde taycuıt şebіnen kete almaydı, bіraq tүbіnde Şıñğıs hanğa
qosılğan. Bұdan soñ qұrmetke kіrіp, belgіlі bahadұr, noyandar şığarğan.
Aqırı tөrt ұlısqa tүgel taraydı. Şağatay dәuіrіnen soñğı Aqsaq Temіr
casağında eñ negіzgі cauınger kүşterdіñ bіrі bolğan. Kezіnde taycuıt
tұtqınınan qaşqan Temucіn balanı acaldan qұtqarğan Sorqan-Şîra cәne
onıñ keyіnnen cetіlgen ұlı Cılauqan-bahadұr osı sұldұs ruınan.
Sұldұstıñ bіr tarmağı, derbestengen іldүrkіn ruı әuelgі soğıstar kezіnen
bastap Şıñğıs han tөñіregіne ұyısqan eken. Bastı kіsіlerі senіmge kіrіp,
elşіlіkke cүrgen.
Qauşın ruı da іşkі soğıstar kezіnde Şıñğıs han cağında bolğan, әsker
bastağan noyandarınıñ atı tarîhtan belgіlі. Keyіnde kөpşіlіgі Şağatay
ұlısına engen cәne negіzgі casaqtar qatarında sanalğan. Altın Ordadan
soñğı Noğay Ordası, Qazaq Ordasına qatıstı derekterden qauşın atın
ұşırata almadıq. Şıñğıs hannıñ zamanında qauşınnan Borağұl-noyan
şıqqan. Cәne de Coşınıñ qarauına berіlgen, keyіnde Batu han әskerіnіñ
oñ qanatın basqarğan Qauşın-Bayqı esіmі belgіlі.