Köşpendıler - İİİ - Qahar-21

Baitabyn qiiäly iendı Aqbökennen bırjolata susyp, Altynşaşqa audy. Altynşaşty iekı-aq ret körgen. Bıraq köz aldynda paida bolğan suret qarañğy meñıreu tünde adasyp jürgen şağynda körıngen ot tärızdı köñılın serpıltıp tastady. Äitse de bıreudıñ qosağy turaly oilaudyñ künä iekenın Baitabyn jaqsy bıledı, sondyqtan oilamaiyn dep Altynşaştyñ beinesın özınen san qudy. Bıraq onysyna aqylğa boi bermes qiiäl degen asau küş könbei-aq qoidy. Jalğyz qalsa-aq Altynşaş qasyna jetıp keledı, sezımın ierıksız oiatyp, özımen bırge bır ğajaiyp jastyq-şattyq düniesıne ala jöneledı...
Qazır de Baitabyn osyndai jağdaida iedı. Özı jerde, qiiäly kökte. Ai bağana tuğan, iel jata bastağan. Osy otyrğanym jeter iendı dep Baitabyn ornynan türegele berıp iedı, kenet Altynşaş beinesı tağy da köz aldyna tūra qaldy. «Men keldım ğoi, qaida barasyñ?» — dep külkıge kömılgen kümıs tısın körsete ierkelei töbe basynan jıbermedı. Baitabyn kenet boiyn bilep ala jönelgen köñıl dauylyn basa almai, sezım kemesıne mınıp, şattyq teñızınde jüze berdı. Jas batyr osyndai top jaryp ūlan-asyr qimyl ieterdei quanyşty jağdaida otyrğanda tüngı salqyn jel äldeqaidan kökıregın küidırgen armanyna şipa bolar bır ädemı ündı jetkızdı. Yntyğa tyñdai qaldy. Qyz änı. Oqta-tekte şyqqan dauystardan tömengı tūsta qyz-bozbala altybaqan teuıp jatqanyn Baitabyn bağana añğarğan. Bıraq qiiälynda paida bolğan Altynşaşty aidalağa jalğyz tastap ketuge qimai, qyz-bozbala quanyşyna män bermei özımen özı bolyp otyra bergen. Al mynau än, būrynğy änderdei iemes, jas jıgıttıñ onsyz da lepırgen köñılın uşyqtyryp äketıp barady. Būl «Töbe basynda nege jalğyz otyrsyñ, men senı tastap kettım ğoi. Qazır altybaqandamyn, jet jyldam», — dep būiyrğan Altynşaştyñ dausy tärızdı. Būl ün mai qarağai tastağan ottai, jüregıne bır jalyn lap berıp, iendı otyrğyzar iemes. Ol Altynşaştyñ dausyn älı künge deiın bır ret te iestıgen iemes, al mynau oğan sol Altynşaştyñ dausy sekıldı körındı. Jürek solai jorydy. İestıp tūrğany Altynşaştyñ änı iekenıne jas batyr iendı kümän keltırmedı. Sonyñ ünı dep bar sezımı, jany, tänı yryq bermei «jür-jürlei» bastady. Äitse de Baitabyn ornynan qozğalmai «tek än bıtıp qalmasa ieken» dep tyñdağan üstıne qūmarlana tyñdai tüstı. Dauys şynynda da ierekşe iedı. Änşı qyzdyñ kömeiıne toqsan būlbūl qonyp alyp, tolyqsi sairağandai. Jalğyz şyqqan än qobyz, dombyra, qurai dybystarynyñ bärınıñ sūlu yrğağyn bır sazğa tüsırıp tynyq tündı äldilegendei... Qyz ünınen bırese özınıñ qyzyq däurenımen qoştasqaly tūrğandai qaiğy iestıledı, bırese janyñdy almas qylyştai kekke qairar jıger, al kei şaqta köñılıñe saia bolar quanyş tolqidy... Bır adam bükıl älemnıñ bar sūlulyq beinesın öz dausy arqyly özgege jetkızgısı kelgendei... Än bırde asqaqtap, köktı şaryqtai, bır mezet jel qūlpyrtqan kögal şöptıñ basyndai qūlpyra tüsıp, nemese jardy ūrğan teñız tolqynyndai küşeie qarqyndap, al älden uaqytta baryp, qara tasty äzer jaryp şyqqan tas būlaqtai aqyryn ğana syldyr qağyp älsırei, myñ būralyp jüz qūbyldy.
Baitabyn iendı şydap otyra almady, altybaqan jaqqa jüre berdı. Än salğan şynynda da Altynşaş iedı. Ol bağanağy Kenesary ordasynan şyqqannan keiın, üiınde şydap otyra almai, altybaqanğa kelgen. Jastyq degen bır laulağan jalyn iemes pe, jürektegı qaiğyny da, Ojarğa degen kektı de, qorğasyndai ierıtıp, özınıñ ystyq qūşağyna aimalai qysyp, böten düniege ala jönelgen. Altynşaş däl osy sätte Ojardy ūmytyp, qūrby-qūrdastarynyñ quanyşyna iere, altybaqan teptı, än saldy. Qaiğy kölkıgen köñıldı qyzyl şoq jastyqtyñ qyzuyna jeñgızdı.
Baitabyn qyz-bozbalalardyñ jiynyna jetken kezde, Altynşaş altybaqannan tüstı. Aily tünde aidaladan paida bolğan jas batyrdy körıp Altynşaş Baitabynnyñ qasyna keldı. Ojarmen bırge ketken jıgıttı bırden tanydy. Quanyp qalğandai.
— Sau-sälemet qaittyñyz ba batyr? — dedı ol Baitabynğa jaqyndai.
Küle qarağan Altynşaş Baitabynğa hor qyzynan bırde-bır kem körıngen joq. Jastyq mereiın, sūlu körkın jas batyrğa ädeiı arnap aşqandai, Altynşaş ta aily tünde bozañqy tartqan aq betın taqai, ülken qaraqat közderı külım-külım ietedı. Baitabynnyñ jüregı lüpıldep, bar denesı küiıp-janyp barady. Boiyn bilei jönelgen jalyn sezımdı äzer basyp:
— Özıñız de amansyz ba, Altynşaş, — dedı, — Ojar ağa bır şaruasy bolyp joldağy auylda qaldy.
Kelınşek sylq-sylq küldı.
— Ağañyz turaly qam jemeñız. Jolyn tauyp qaitar.... Men sızdıñ sau-sälemet kelgenıñızge quanyştymyn... Jüregım tym alañdauly iedı.
— Nege? — dedı Baitabyn söz astaryna tüsınbei.
Būl kezde Baitabyndy qorşağan qyz-kelınşekter qaitadan altybaqanğa qarai bettedı. Altynşaş pen jas batyr az uaqyt oñaşa qaldy.
— Nege derıñız bar ma, — dedı kürsınıp Altynşaş, — janyñyzdağy serıkterıñız mağan qauıptı körınıp iedı.
— İapyrmai, sız de solai oilap pa iedıñız...
Altynşaş pen Baitabyn söilese kelıp bırın bırı iendı şyn tanyğandai.
Boidy bilegen asau sezım qoia ma, tañ syz berıp kele jatqan şaqta, auylğa qaitqan qyz-bozbaladan iebın tauyp bölınıp, būlar keiın qaldy.
Bır apta öte, şyqtana bastağan qalyñ ködenıñ arasynda, iekı jas bırın-bırı aimalai qūşaqtap, jastyq mauyqtaryn basty.
Kümıs kesedei bop jarqyrai tuğan Şolpan jūldyzy, sender de men tärızdı älem betınde jarqyrai tüsıñder degendei, qūmar qūşağyndağy iekı jasqa alys-
tan jymyñ qağyp qarap tūrdy.
Baitabyn būl qylyğyn jüregımdı örtegen läzzat quanyşynyñ qalauy dese, Altynşaş qastasqan ierıme degen kektıñ alğaşqy qaituy dep ūqty.
Osy bır baqyt tüngı kezdesken iekı albyrt jürektıñ jıbek jıptei näzık sezımderı bırte-bırte ülken mahabbatqa ainaldy.
İerteñıne, iel jatqan kezde Baitabyn men Altynşaş osy arada tağy kezdestı. Arğy küngı tünderı de osylai öttı. Ojar kele qoimady. Bırıne bırı qūmarta tüsken iekı jas, añdyğan köz bar iekenın añğarmady. Künde iel jata Altynşaştyñ qara şapanyn jamylyp qara tünde sai boiyna baratynyn jäne onyñ tañ syz bere qaitatynyn Ojardyñ oñ közı men sol közı Sämen baiqap qalğan. Läzzat quanyşyna berılıp, tas qainardai ystyq qandary būlqysyp oinağan iekı jas mūny sezbegen. Kündegı kezdesetın uaqyttaryn añsai kütumen bolğan.
Söitıp jürgende arada on şaqty kün ötıp kettı. Baitabyn bügın de dağdyly ädetınşe saiğa baryp Altynşaşty küttı. Bıraq kelınşek kelmedı. Tün ortasy da auyp kettı. Ojardyñ älı qaitpağanyn bıletın Baitabyn, tañğa juyq qalğanda «Altynşaşqa ne boldy?» dep şydai almai ūrlana kelınşektıñ üiıne qarai bettedı. Üi mañynda suytqan at, ne bolmasa tünde kelgen kölık körınbeidı. «Ojar älı oralmağan ieken» dep öz oiyna sengen Baitabyn aq otaudyñ ırgesıne ietpettei jatyp, üi ışıne qūlaq saldy. Azdan keiın ol äieldıñ talmausyrağan, qinalğan dausyn iestıdı. Bır sūmdyqtyñ bolğanyn jüregı bırden sezdı. Atyp tūryp, iesıktıñ ışınen ılgen tiegın jūlyp tüsırıp, üige kırıp keldı. Baitabynnyñ bırden körgenı, qara köleñke üidıñ ortasynda terıs qarap tūrğan Ojar boldy. Bılegıne deiın sybanyp alğan. Oñ qolynda jüzı suyq aq qanjar. Anandai jerde tobylğy sapty juan örımdı qamşy... Aiağynyñ astynda, üstındegı köilegı para-para bolğan, ūzyn qolañ şaşy üidıñ teñ ortasyna deiın jaiylyp, appaq denesı qan-qan bop ietpetınen Altynşaş jatyr...
Ojar äneukünı Baitabyndardan ädeiı bölınıp qalğan. Ol Taimastyñ bügın-ierteñ keletının bıletın. Taimastyñ Seiten iekeuınıñ sözın iestıgen-iestımegenıne közı anyq jetpeitın-dı. Sondyqtan bır sybys bılıngenşe boi tasalağandy jön körgen. Habardar bolyp tūrudy Sämenge tapsyrğan. Körşı auyldyñ qystauynda tyğylyp jatqan Ojarğa sazdy jerdıñ sary jylanyndai sybdyryn bıldırmei jürgen sary jıgıt äneukünı Kenesary men Taimastyñ Altynşaşty şaqyrğanyn, Altynşaştyñ olardan qatty jüdep şyqqanyn, al qazır Baitabynmen köñıl qosyp jürgenın jetkızgen. Ojar özınıñ äşkerelengenın tüsıngen. Bırden Qoñyrqūlja aulyna qaityp ketuge Altynşaşqa degen aşu tūsau bola bergen. Jansyz kelıp ony öltırıp, Kenesary jasağynan bırjolata qaşudy oilağan. Sol tılegın oryndauğa atyn saidyñ ar jağyna tastap, iel äbden ūiqyğa kırgende ūrlana üiıne kelgen. Būl kezde Altynşaş jaña ğana Baitabynğa jetpekşı bop kiınıp jatqan-dy. Qatyny oñaşada qolğa tüsken Ojar, oğan tösegınıñ ırge jağyna tyğyp qoiğan qanjaryn aluğa mūrşa bermei, ışten teuıp bırden iesınen tandyryp tastağan. Sodan keiın Altynşaş közın aşqan kezde auzyna oramal tyğyp ünın şyğartpai, Taijan men Seitendı qalai ūstap bergenın iestırtıp, «Baitabynmen oinas boldyñ» dep qamşynyñ astyna alğan. Ol Altynşaşty iendı qanjarmen bauyzdamaq bop tūrğan mezgılınde üige Baitabyn kırıp keldı. Mūny kütpegen Ojar, artynda tağy kısıler bar ma dep qauıptenıp säl kıdırıp qaldy. Osy kıdıru Baitabynğa jettı, ol atylğan arystandai sekırıp baryp, Ojardyñ qolyndağy qanjaryn jūlyp aldy. Sodan keiın iekı batyr jıgıt arystan men jolbarystai aiqasa kettı. Baitabynnyñ qoly Ojardyñ tamağyna būryn jettı. Ojar qanşa būlqynğanmen, qūryştai berık qaruly qol bosatpady. Qos qolymen Ojardyñ öñeşın qysqan qalpynda Baitabyn qatty da qaldy. Tynysy tarylyp, boiynan quaty qaşqan Ojar älden uaqytta Baitabynnyñ keudesınen itergen qos qolyn bosatyp jıberıp, opyrylğan tomardai düñk iete qūlady. Baitabyn Ojardyñ öñeşın sol qolymen qysa tüstı de, oñ qolymen jerde jatqan qanjardy alyp, naq jürek tūsynan qūlaştai ūryp sabyna deiın kırgızdı. İentıge demın alyp azdan soñ ornynan türegeldı. Ol iendı ūşyp baryp Altynşaştyñ auzyna tyqqan oramaldy jūlyp tastap, keudesıne qolyn saldy. Talyqsyp jatqan kelınşektıñ jüregı baiau soğuda ieken.
Osy kezde adyr basyna qyzğylt nūryn şaşyrata tögıp kökjiekten kün şetı körıne bastady. Azdan soñ örısı keñ, şalğyny mol dala toiğa daiyndalğan qyz-kelınşektei, qyzyldy-jasyldy jaz aiağynyñ gülıne bölenıp, saltanatty sänımen şyqqan kündı qarsy aldy. Möñıregen siyr, mañyrağan qoi, oianğan auyl özınıñ ädettegı tırşılıgımen jaña ğana tynyş jatqan dalany u-şuğa böledı.
İendı Baitabyn auyldyñ üreilengen qatyn-qalaşyn, mal örgızuge ierte oianğan kärı-qūrtañ käriiä-aqsaqaldaryn soñynan ierte, qanğa boialğan Altynşaşty jas balaşa iekı qolymen bauyryna qysa qūşaqtap ūzyn qara şaşyn jerge şūbalta, Kenesarynyñ ordasynyñ qasyna keldı.
Sergek ūiyqtaityn sūltan daladağy u-şudy iestıp, syrttağy küzetşılerdıñ habaryn kütpei, iyğyna qara qūndyz ışıgın ıle sala asyğa üiden özı şyqty.
— Batyr, — dedı Baitabyn tıze bügıp, Altynşaşty qolynan tüsırmei, — basymdy alsañ mınekei, men jaña öz qolymmen Ojardy öltırdım. Jazyğy boldy.
Kenesary säl oilanyp qaldy. «Ojardyñ böten de jazyğy bar. Öltırgenıñ dūrys bolğan. Bıraq sen de mağan boryştar boluyñ kerek».
— Jaqsy, Baitabyn, keştım bır künäñdı, — dedı sūltan älden uaqytta.
— İeger ol künämdı keşseñız, — dedı Kenesarynyñ betıne tıke qarap, quanyşyn äzer jasyryp Baitabyn, — Arqadan tañdağan qyzyñdy beremın degen uädeñız bar iedı. Tañdağanym osy Altynşaş bolsyn, qiyñyz mağan.
— Qidyq, Baitabyn.
Adam balasynyñ san aluan qiyn jağdaiyna ietı üirengen Kenesary, Altynşaştyñ mūndai küige qalai jetkenın sūrağan joq, Baitabynnyñ tılegın oryndady da, qaitadan ordasyna kırıp kettı.
Altynşaş iekı jetıden keiın jaralarynan aiyğyp, tösegınen basyn köterdı. Terısaqqan men Ūlytau mañyn jailağan qalyñ Altai, Qarauyl, Taraqty, Törtuyl, Qozğan, Bağanaly bolyp jinalyp, Altynşaş pen Baitabyndy ūlan-asyr toi jasap qosty. At şaptyrylyp, baluan küres te boldy. Būl toiğa joryqtan qaitqan Ağybai, Jekebatyr, Janaidar, Qūdaimendı, Būqarbai qatynasty. Toidy Kenesary özı basqardy.
Kenesary kei jağdaida «Köppen keñesıp pışken ton kelte bolmas» degen ieskı qağidany ūmytpaityn. Būl oğan tek dūrys şeşım tabuğa ğana iemes, alda-jalda tüsken joldary qauıp-qaterge aparyp soğa qalsa, jalğyz özı aiypty bolmas üşın kerektı iedı. Būl joly da söittı. Toi bıtken tünı jasyryn keñeske üzeñgıles serıkterın, özıne bağynyşty ru basşylaryn şaqyrdy. Olarğa Kışı jüzdıñ jerıne köşudıñ kerektılıgın aitty. Aqyldaryn sūrady. Jinalğandar, qara būqarağa tuğan jerden ketudıñ qiyn iekenın tüsınse de, böten lajdary bolmağandyqtan, küz köşuge köndı.
Kenesary mäjılıstı bıtırıp dalağa şyqqanynda tañ qūlaniektenıp atyp qalğan ieken. Bıraq toi älı taramapty. Tömengı saidan qyz-kelınşekterdıñ, bozbalalardyñ altybaqan teuıp jatqan dabyrlary, külgenderı, söilegenderı tynyq tünde sampyldap iestılıp tūrdy. Kenet bır qajyrly dauys yrğaqty ändı şyrqai jöneldı. Kenesary tyñdai qaldy.

Ūşar kölıñ, sağynyp, qonar kölıñ,
ärqaşanda, ier jıgıt, tuğan ielıñ.
Sonyñ ğana jüregın tebırenter
Quanyşyñ, şattyğyñ, qaiğy-şerıñ...
Ony tastap ketkende alys jaqqa,
Sozğan qolyñ jeter me ataq, baqqa?
Qanşa jüirık bolsañ da, ögei jerdıñ
Öz şabysy sanalar arğymaqqa...
Öleñ däl özıne arnalğandai, Kenesary kenet tūnjyrap kettı. «İä, öz ielıñde, öz jerıñde senıñ qūnyñ bölek. Al böten jaq būny qalai bağalaidy? Kösemımız dep soñynan iere me, joq pa? Şaqyruyn şaqyrsa da, būlardy älı Jolaman qalai qabyldaidy? Öz ielı, öz jerı...»
Demek, «Täuekel, ne bolsa da barğan soñ körermız!» degendei, Kenesary qolyn bır-aq sermedı de, öz ordasyna qarai bettedı.
Osy toidan iekı apta ötken soñ, japalaqtap ieñ alğaşqy qar jaua bastady. Däl osy kezde oñtüstıkke qūlağy tıgulı sūltan Qaratauda ata-meken jerıne ie bop qalğan azğantai Qoñyrattan bır jyly habar aldy. «Mädelıhan ögei şeşesı Hanpadşaiym sūluğa üilenıptı. Taşkentke közın tıgıp jürgen Būhar ämırı Qoqan hanynyñ būl şariğatqa jatpaityn künäkar ısın şırkeu ietıp Mädelıhanğa bükıl mūsylman qauymyn qarsy qoimaq äreketıne kırısıptı. Sırä, būl aiqas tübı soğyspen bıtetın şyğar» degen. «Ür-rit soq, ür-r-rit soq, soq! — dedı iekı özbek töbelesse azban qoşqarlardai mañdailary jarylmai toqtamaitynyn bıletın Kenesary ışınen, — ieger Būhar men Qoqan soğysar bolsa bırın bırı älsıretpei qoimaidy. Mıne däl sol kezde Qoqannan bükıl Syr boiyn bölıp aluğa bolady. Bıraq öitu üşın özıñ de küş jinauyñ kerek. Al küştı Kışı jüzsız jinai almaisyñ».
Kenesary osyndai şeşımge keldı. Ol mañaiyna jinalğan qalyñ äskerın jaz şyğa tabysarmyz dep auyldaryna taratty. Özı üş jüz töleñgıtı men qasyna iergen bes batyryn alyp, küzdıñ qar aralas qara suyğynda Torğai men Yrğyz boiyndağy Kışı jüz ben Qypşaqtyñ jerıne qarai köştı.
Üşınşı bÖlım

İ

Orynbor äskeri gubernatory graf Vasilii Alekseeviç Perovskii, jūmsaq oryndyqqa şalqaia tüsıp, kögıldır közın säl jūmyp, keñ mañdaiyn ūzyn sausaqty sol qolymen sipai tağy da oiğa kettı. «Batys Sıbır gubernatorynyñ qaramağynan köşıp kelıp Kışı jüz iereuılşılerıne qosylğan Kenesary sūltanmen tıl tabuğa qalai mäjbür bolyp iedı?.. İä, iä, ol kezde pomeşikterdıñ tepkısıne şydai almağan Orynbor ölkesınıñ basybaily qaraşekpenderı men kazak-orystardyñ tügeldei patşa ükımetıne qarsylyq körsetken qozğalysy bas-talğan iedı ğoi. Ol az bolğandai Arqadan Kenesary kelıp İelek, Yrğyz, Torğai boiyndağy qazaq auyldary tegıs iereuılge şyqty iemes pe... Orynbor iekı ottyñ ortasynda qalmady ma. İekı otty bırdei söndıruge küş jetpegen soñ, amal joq, qazaq iereuılşılerımen tıl tabuğa mäjbür bolğan joqpyz ba?.. Onda da bız iemes, aldymenen Kenesary sūltannyñ özı bıtım sūrady iemes pe? İä, iä, özı sūrağan. Qalai dep jazyp iedı ol sonda hatynda?» — Vasilii Alekseeviç ieluden asyp ketkenıne qaramastan, jas jıgıtterşe ornynan ūşyp türegelıp, sūñğaq boiyn tıp-tık ūstap, aiağyn syptai basyp būryşta tūrğan temır şkaftan bır papkany alyp ışındegı qağazdardy qarai bastady... «Mıne, mıne osy qağaz... Bır myñ segız jüz otyz toğyzynşy jyly iağni qazaqşa Doñyz jylynyñ nauryz aiy delıngen» Perovskii iendı auzyn jybyrlatyp oqi bastady — «Atamyz Abylai hannan berı bız orys jūrtşylyğymen bır tuysqan adamdai tatu-tättı ömır sürıp kele jatyr iedık, tek Sıbır gubernatorynyñ adamdary maza bermegendıkten, amalsyz soğysuğa mäjbür boldyq... Al sızdıñ jerıñızge keluımızben ieş uaqytta da Rossiiäğa qas bolmağanymdy aitqym keledı, jäne menıñ osy sözımdı joğary jaqqa jetkızuıñızdı ötınemın»... Graf qağazdy bylai qoiyp tağy oilana qaldy. «Rossiiäğa qazaqtardy bağyndyruda menıñ saiasatym äuel bastan-aq kniaz Gorçakovtıkınen özgeşe bolatyn... Ölke boiynşa köterılgen orys mūjyqtarynyñ qimylyn ieske alyp, men qazaqtardy kniaz sekıldı qylyştyñ küşımen iemes, beibıt jolmen bağyndyrğan jön dep bılgem, sondyqtan da Kenesarynyñ ötken künäsyna keşırım sūrap, jañağy hatynyñ köşırmesın Soğys ministrı Çernyşev pen vitse-kantsler Nesselrode myrzağa jıbergen iedım ğoi, — Perovskii aldyndağy papkany tağy aqtara bastady. — Sol resmi hatym myna qağaz ğoi. «Märtebelı myrzalar, iereuıl ūiymdastyryp bas kötergen Qasym ūly Kenesary sūltannyñ osy jıberıp otyrğan hatynan, ieger patşa ağzam oğan keşırım ıstese, onyñ bızge moiyn ūsynyp bağynatynyn özderıñız de körıp otyrsyzdar». İä, osy hattyñ aiağynda būdan bylai qarai Orynbor jerıne köşıp kelgen qazaqtardyñ ısıne Sıbır general-gubernatorynyñ kırıspeuın ötıngen iedım men. Solai dep kniaz Gorçakovqa Soğys ministrı būiryq ta bergen. Bıraq ol būiryqty kniaz qalai qarsy aldy? Kniaz aşuğa mınıp mağan hat jazğan»... — Graf aqyryn iezu tartyp külımsıredı de Gorçakovtyñ hatyn tauyp alyp oqi bastady. — «Orynborğa jatatyn qyrğyz-qaisaqtardy basqaru osy uaqytqa deiın menıñ oilamağan ısım. Bar maqsatym Kenesarynyñ qanqūily tobyrynan öz general-gubernatorlyğymdy aman saqtap qalu bolatyn. Qyrğyz-qaisaqtarğa köne zamandağydai bostandyqtaryñdy qaitaryp äperem dep sendırıp, özınıñ iel tonauşylyğyn bürkei bılgen Kenesary bülınşılıgınıñ qaupı küştı. Osy sebepten, oñai mal tabudan görı, ieskı zamandağy ierkınşılıkterın qaitaryp aludy arman ietıp, onyñ soñynan iergender köp».
Graf tağy oilana qaldy.
«Orynbor Omby iemes. Mūnda orys oqyğandarynyñ demokratşyl toby bar. Köterılgen halyqty Gorçakovtai qanğa batyrsam, sol özım syilasatyn, keide pıkırımen sanasatyn orys oqyğandary ne aitady? Olardyñ da oiyn ieske alu kerek. Türkıstan tarihy jönındegı ieñbekterımen äigılı bolğan, özımmen bırge jūmys ıstep jürgen V. V. Veliaminov-Zernov, orys tüsınık sözdıgın jasauşy V. Dal qazaqtardyñ Rossiiä imperiiäsynyñ qol astyna kıruı tübı progresşıl jol, sondyqtan olardy qarudyñ küşımen iemes, aqylmen bağyndyru kerek degen pıkırde iemes pe... Būl oidy osy Orynbor şekara Komissiiäsynyñ bastyğy bop köp jyldan berı qyzmet ıstep kele jatqan general-maior V. F. Gens te qoldaidy. Äitse de osy general-maior qyzyq adam, özı Rossiiä patşalyğyna bağynbadyñ dep qazaqtarğa qarsy soğysady, söitıp jürıp olardyñ jetım balalaryn üiıne jinap jetımhana aşady. Jäne jūrttan jasyryp qazaqtardyñ tarihy men etnografiiäsy jönınde ieñbek jazady. Būlar az bolğandai Orynborğa aidalyp kelgen poliaktyñ belgılı azamattary da halyqty qyrğannan görı aqylmen köndırgen jön deidı. Osyndai oilaryn Mitskeviçtıñ jan aiaspas dosy, Orynbor muzeiın aşqan Tomaş Zan da, şekara komissiiäsynda qyzmet ısteitın daryndy aqyn İ. V. Vitkeviç te ötken jyly özıme kelıp aşyqtan-aşyq aitty...
Qaramağymdağy qazaq ielın qanğa batyryp, iereuılın basqanda köñıldes syrlastarym, Peterburgtağy belgılı orys ädebietşılerı ne aitady? Özımnıñ bauyrym, belgılı jazuşy Anton Pogorelskiidıñ betıne qalai qaraimyn? Bärı de qan tögudı jek köredı, menen bırden bezbei me?».
Perovskii tağy da tūnjyrai qaldy.
«äitse de men öz oilağanyma jetken iedım. Rossiiä patşalyğy men qazaq ielınıñ arasyndağy qaişylyq qai türde bıtetının Kenesary da, men de anyq bılmegenmen, äzırge qan tögıs şabuyldy iekı jaq bırdei toqtatqan iedık qoi... Batys Sıbır şekarasyndağy anda-sanda būrq iete qalatyn janjaldy iesepke almasaq, Orynbor şekarasyndağy bekınıster men kazak-orys stanitsalaryn şabuyn Kenesary bırjola toqtatty dese de bolady... Onyñ iesesıne patşa ağzam ötken qyrqynşy jyly Kenesarynyñ bar künäsyn keşırıp, amnistiiä berdı... Jäne aidalyp, sottalyp ketken tuğan-tuystaryn tegıs qaitardy...»
Graf bırdeme oiyna tüskendei ornynan türegelıp temır şkaftan iekınşı bır papkany aldy.
«İä, iä, patşa ağzam menıñ tılegım üşın özınıñ būrynğy ukazyn būzğan joq pa iedı? Ol ukazda...»
Perovskii Ukazğa köz jügırtıp oqi bastady. Būl Bırınşı Nikolai patşanyñ bır myñ segız jüz otyz segızınşı, qazaqşa İt jyly mamyr aiynyñ bırınde bergen Ukazy iedı. Onda «Qylmystary üşın arestant rotalaryna jıberılgen qazaqtar, merzımdı uaqyttary bıtkennen keiın de tuğan jerlerıne qaitarylmai, äsker qyzmetıne jaraityn senımdılerı soldatqa berılıp, al özgelerı İrkut guberniiäsyna jer audarylsyn», — degen.