Köşpendıler - İİİ - Qahar-01

QAHAR
(KÖŞPENDİLER – 3)

Bırınşı bölım

İ
Ai säulesı jüdep, qyrqa üstı aq şolañ tarta qūlan iekte-
nıp atyp kele jatqan tañmen bırge şaşaqty sasyr, tüie japyrağy aralas, at qūlağy körınbeitın kök şalğyndy yldidan qalyñ köş körındı.
Azdan soñ kögıldır aspandy altyn säulesımen şarpi, qyzaryp kün de şyqty. Töñırek sandyqtan suyrğan gauhar tastai jalt-jūlt oinap ğajaiyp säulettı türge iendı. Jaz ortasy auğan şaq iedı. Dalanyñ sänge bölengen kezı ötıp, sūlu ajary kemi bastağanymen, kün säulesıne bökken jasyl şalğyn semız maldyñ tügındei qūlpyryp tūr. Qalyñ şöp arasynan syñsyğan qyp-qyzyl qoi büldırgenınen, siyr büldırgenınen köz tūnady. Äbden saumaldanyp saiau bere bastağan qymyzdyq ta şoğyrlana kezdesedı. Mezgılı ötıp bara jatqan qalyñ balausa, kök şalğynnyñ hoş iısı tañğy kırşıksız taza auamen aralasyp mūryndy jarady.
Kün säulesıne şomylğan köştıñ betı küngei tūs. Köş basynda teñ üstıne qyzyl ala masaty kılem jabylğan külsary atan jetektegen, solğyn reñdı kärı şal. Astynda tobylğy küreñ at, üstınde qoñyr tüie jün şekpen, basynda tört salaly pūşpaq börık. Onyñ soñynan tızbektelgen attyly, tüielı qalyñ keruen. Keibır qomdy tüielerde ağarañdağan äiel kimeşekterı körınedı. Şañyraq doñğalaqty iekı aiaq şiqyldaq arbalarda kempır-şal, bala-şağa... Qyz-kelınşek, bozbala at üstınde. Bıraq būlar ädettegıdei än şyrqap, äzıldese söz qağysyp, bırın-bırı quyp jaryspaidy. Ün-tünsız tūnjyrap qalğan. Köştıñ oñ jağynda qalyñ jylqy. Qyrqany büiırlei tasyr-tūsyr jıtı basyp kele jatyr. Köş soñynda qara mal, odan ärı jüre jaiylğan qotan-qotan qoi-ieşkı.
Köş jürısı şūğyl. Pysqyrğan jylqy, anda-sanda bozdağan tüie. Üstıne qauyrt kelıp qalğan mal tuiağynan sasyp, qiiäq pen şi tübınen pyryldai ūşqan bödene men japalaq.
Asyğa qimyldağan qyruar iel yldidağy masağy kere qarys qalyñ balqurai kömkergen aidyn kölge qarai bettedı... Tañ äletınen jau quğandai jöñkıgen jūrt bır jamanatty añğartqandai. Olardy qorşauğa alyp, suyt kele jatqan soiyl-şoqpar ūstağan jüzden artyq ier azamattar toby bar. Bärınıñ de astynda sümbıldei säigülık jüirık, şaiqala yrğalğan jorğa. Tüsterı suyq. Şekpen-şapandarynyñ ietek-jeñı türıñkı. Būlardyñ ışınde qaiyñnyñ bezındei berık, qazan tastai şombal, törtpaq kelgen bıreu ierekşe közge tüsedı. Astynda iesık pen tördei, ai tabandy jaima jal qara kök aiğyr. Taqymynda kelte şoqpar, qaryna temır bauyrly qaiyñ soiyl ılgen. Ülken ötkır qara közdı, ūzyn, qoiu qara mūrtty adam. Tañmen bırge aşyla tüsken qara sūr jüzı aq sūpydai. Būl osy köştıñ basşysy, Baianauyldağy Qarjastan şyqqan Aznabai ūly Seiten. Qazırgı betı Balqaş kölınıñ mañyndağy keñ alqap. Al arğy maqsaty osydan üş jyl būryn Altyn, Altai, Toqa, Uaq rularynyñ qyryq myñ şañyrağyn iertıp Qoqan handyğy qarauyndağy Syr boiyna ötıp ketken Qasym törenıñ balalary İesengeldı, Sarjanğa qosylu.
Seitenmen üzeñgıles tüksigen qabaqty, kesken tomardai kelte qara sūr jıgıt keledı. Sary ala qynapty qisyq taban kelte qylyş tağynğan. Kısı öltırgen adamdai tüsı zärlı. Būl Qubet ūly Ojar. Bır kezdegı barymtağa da, jauğa da qatar şapqan Seitennıñ üzeñgıles dosy. Soñğy üş-tört jyl ışınde Aqmola ağa sūltany Qūdaimendenıñ Qoñyrqūljasynyñ qasynda bolyp, jaqynda ğana öz ielıne qaityp kelgen.
Mañyrağan qoi, möñıregen siyr, kısınegen jylqy ünıne dabyrlai söilegen adam dausy qosylyp, tañerteñgı tabiğattyñ beikünä tamyljyğan şyrqyn būzyp, keñ dalany basyna köterdı. Jasyl qūraq arasynda būiyğyp jatqan top ielık oryndarynan ürpiıse türegelıp, köl jağalai zyta jöneldı... İnınen jaña ğana şyğyp, tañ namazyn oqyğan molda tärızdı, şoqiyp otyryp alyp, şaqyldai jönelgen semız suyr dabyrlağan ünge säl qūlağyn türıp tyñdai qaldy da, kenet qalyñ şi arasyna kırıp joq boldy. Beimezgıl kelgen jūrttan seskengen köl üstındegı qūs u-şu, abyr-sabyr.
Köl jağasyna damyldağan köş tüienıñ qomyn almai, qazan köterıp as ışpei, säl tynystady da qaita köterıldı. Su mañaiy bır äuenge tüsken kezde şombal qara Ojar qaitadan Seitennıñ qasyna keldı. Astyndağy tört aiağy teñ jorğa qara köktıñ tızgının tejei tüsıp, keşe tämämdai almai qalğan äñgımesıne qaita kırıstı.
— Ata meken Kökşetauyn tastap, Qasym töre nege Qoqan handyğyna qarai köştı? — dedı ol sözın alystan qozğap. — Qazaqta maqal bar iemes pe «Böten ielde sūltan bolğanyñşa, öz ielıñde ūltan bol» degen.
— Qasym töre qai jerde jürse de sūltan, — dedı Seiten jaqtyrmağandai alaia qarap. — Bülık basy būzyqta degendei, päle aq patşanyñ Jylqy jylğy ūstabynan 1  bastalğan joq pa...
— İä?
— Ūstap degen atynyñ özınen rasynda jan şoşyrlyq... Aq patşanyñ uysynda ūstauğa şyqqan zañ ieken sonyñ özı... Osy ūstap boiynşa Orta jüz segız ökırge bölındı iemes pe... Är ökırge bır ruly ieldıñ on bes-jiyrma bolysy kıredı. Är bolysta on-on iekı auyl. Är auyl Arqa jerınde, özıñe belgılı, jüz qaraly üi. Auyldy üş jylğa jūrt sailağan starşyn, al bolysty Şyñğys tūqymynan şyqqan sūltandar basqarady. Ökırge üş jylğa sūltandar sailağan ağa sūltan ie...
— İapyrmai, ä, aq patşa ökırdı qazaqtyñ ağa sūltandaryna basqartqandağy oiy: öz qotyryn özı qasyp jatsyn degenı me ieken?
Seiten aqyryn mysqyldai küldı.
— Ūşqalaqtanbai tūra tūr. Aq patşa qazaq ısın iekıge bölgen. Bırı — auyl arasyndağy jesır dauy, alys-berıs sekıldı käkır-şükır. Mūny aqsaqaldar men biler özı şeşsın degen. İekınşısı — kısı ölımı, barymta, ükımetke bağynbau tärızdı auyr künälar. Mūny ağa sūltan basqarğan ökırlık pırkaz qaraidy. Ökırlık pırkaz iekı patşa qyzmetkerı jäne iekı jylğa sailanğan iekı qazaq jäsiätırden 2  qūralady. Būlardyñ şeşımın gübırnalyq sot bekıtedı. Onda bırde-bır qazaq joq. Söitıp bızdıñ tağdyrymyz bärıbır öz qoldarynda...
Seiten säl ündemei qaldy. Şūbyryp kele jatqan köşke būryla bır köz tastap kürsındı de, qaitadan söilep kettı.
— Sol ūstapta: «qazaq Mūhambet paiğambardyñ jolyn berık ūstağan dınşıl halyq iemes, ony şoqyndyryp alu oñai, tek auylğa uäkılder jıberılsın» delıngen.
Ojar külgendei bop tısın aqsitty.
— Jäne ol ūstapta ieşkımdı zorlau bolmasyn, ärkım şoqynğysy kelse, öz ierkımen şoqynsyn degen de söz bar ğoi...
— Seiten atynyñ basyn jedel tartyp aldy.
— Sen ony qaidan bılesıñ?
Ojar iekıūşty jauap qaiyrdy.
— İel qūlağy ielu...
Seiten atyn tebınıp qap, kenet qyzulana söilep kettı.
— Qasym töre bız sekıldı aqymaq iemes iedı. Arqa jerınde segız ökırıgtıñ ne üşın qūrylğanyn bızden būryn tüsındı. Toqa, Altyn, Altai, Uaqty iertıp patşa qūryğy jetpeitın Bestañbaly jerıne qarai köştı. Bız qalyp qoidyq. Qalğanymyzdan ne taptyq? On jyldyñ ışınde Taldy özenınıñ sağasynda Qarqaraly ökırıgı, Qyzyljar bekınısınıñ janynda Kökşetau ökırıgı, Semei bekınısınıñ tūsynda Aiaköz ökırıgı, Omby qalasynan tömendeu Aqmola ökırıgı, Jämış bekınısınıñ qasynan Baianauyl ökırıgı, Amanqarağaidan joğary Qūsmūryn ökırıgı, Ombynyñ oñtüstık salasynda Üşbūlaq ökırıgı qūryldy. Bükıl Arqa jerıne temır tor jabyldy, iendı tyrp ietıp körşı! Qaramağyñdağy ielıñ tügıl, tuğan ınıñnıñ balasyn araşalauğa küşıñ jetpei qaldy.
Seitennıñ soñğy sözınıñ mänısı bar iedı.
Batys Sıbırdıñ tūrğyn jūrty men jer aidalyp barğan adamdardyñ arasynda äiel jynysynyñ öte jetkılıksızdıgın ieske alyp, Bırınşı Nikolai patşa 1825 jyly 11 fevral künı qazaqşa Tauyq jylğy aqpan aiynyñ on bırınde Sıbır general-gubernatory men Orynbor soğys gubernatoryna Sıbırmen şektes qazaq sekıldı «būratana» ūlttardyñ jas qyz balalaryn qolğa tüsıruge jarlyq bergen. Būl jolda qandai amal bolmasyn qoldanuğa rūqsat ietılgen. Satyp aluğa da, aldap aluğa da bolady delıngen.
Osy jarlyq boiynşa qolğa tüsken qyz balalar şoqyndyrylyp, äiel jynysyna mūqtaj semialarğa tapsyryluğa tiıstı. Asyrap alğan adamdarğa azyq-tülık retınde on bes jasqa tolğanğa deiın kömek körsetılıp, al qyz balalardy äkelgen kısıge qolma-qol on bes som syilyq berıletın.
Mıne osy jarlyq Seitennıñ tuğan ınısı Taijannyñ jetı jasar qyzy Altynşaşty da qarmaqqa tüsırgen iedı. Taijan patşağa qarsy iereuıl ūiymdas-tyrğany üşın bes jyl būryn Omby Ordans-Gauze sotynyñ ükımımen ölım
jazasyna kesılgen. Onyñ ier jetıp qalğan üş ūly Sıbırge Turinskıge aidalğan. Belgısız adamdar beimälım jaqqa äketıp bara jatqan ağalarynyñ soñynan qalmai şyryldap jügırgen jetı jasar Altynşaşty qarauyl basy ofitser iemdenıp, Ombydağy bır säudegerge satqan-dy. Jas qyzdyñ körkıne tañ qalğan Sıbır korpusynyñ ştab bastyğy general-maior Fonderson ony älgı säudegerden qalap alady. Altynşaştan köz jazyp qalğan Seiten, üş jyl ötkennen keiın onyñ äkesın öltıruşılerdıñ bırı Fondersonnyñ qolynda üi sypyruşy bolyp jürgenın iestidı. İzdep Ombyğa keledı. General-maiordyñ saq küzetşılerı böget bolyp Altynşaşqa jolyğa almaidy. Täuekelge bel buyp, tünde Fondersonnyñ üiıne şabuyl jasap, tartyp äketem dep jürgenınde, general-gubernator bılıp qalyp, özı ajaldan äzer qūtylady. Seitennıñ qazırgı aityp kele jatqany osy bala jaiy. Būl onyñ köñılındegı auyr jara. İeger alda-jalda osy jarağa bıreu-mıreu tiıp ketse, Seiten özın özı ūstai almaidy, būlqan-talqan aşuğa berıledı. Bıraq bū joly Seiten öitpedı. Bır kezde qanjyğalas serık bolğanmenen, ol Ojardan azdap küdıktenedı. «Adam syry — sandyq ışındegı qazyna. Onda altyn jatyr ma, baqyr jatyr ma, bırden bılu qiyn. Kıltın ızdeu kerek». Sondyqtan da ol iendı Ojardan syr tarta söiledı.
— Sol ūstap boiynşa bız qazynağa jüz qaradan bır qara jasaq töleuge tiıstı iedık. Bıraq sol zañnyñ özın kım dūrys qoldanyp jür? Ağa sūltandardyñ maly jūtqa ılıkse — zeket töle. Janaraldyñ, pristaptyñ üiı örtense — ülesıñdı apar...
— Aq patşanyñ salyq turaly qosymşa ämırı şyqty dep jürgenderı qaida? — dedı Ojar tünere.
— İä, şyqqany ras. Bıraq odan qara qazaqqa qandai paida? Qoian jyly mamyr aiynda patşanyñ salyqtan bosatqan bes jyly ötkennen keiın, jaña jarlyq şyqty... Būl jarlyq boiynşa ökımet qyzmetınde jürgenderge, ağa sūltan, bolys, jäsiätırlerge bırtalai jeñıldık berıldı. Olardyñ bıraz maldary salyqtan bosatyldy. Tek özderıne menşıktı töleñgıtterı üşın ğana salyq töleitın boldy. Būl jarlyqtan ūtqan Sämeke, Bökei, Uäli hannyñ tūqymdary ğana. Patşa ağzamğa jaqqan qyzmetterı üşın töre tūqymynyñ şañyraq ie sūltandary myñ jylqy, myñ jarym qara mal, myñ jarym som aqşağa deiın ömır-baqi jasaq töleuden ada ietıldı.
— Joq, men patşa ağzamnyñ būl jarlyğyn aityp kele jatqan joqpyn...
— İendı qai jarlyğyn?
— Jasaq tölenetın mal sany üş jylda bır sanalğanmen, jūt jyly jasaqty tek qolda qalğan malğa töleidı dep jürgenderı qaida?..
— Onyñ ras. Bıraq qazaqqa on ırı qaradan bır tūsaq töledı ne, jüz tūsaqtan bır ırı qara töledı ne, bärıbır iemes pe? Baiqaimyn kömeiıñde bırdeme tūrğan ıspettes. Onda sen aq patşanyñ bızge ıstegen jaqsylyğy bolsa sony aitşy?
— Kömeiımde qara halyqtyñ mūqtajyna qinalğan zapyran tūr, — dedı Ojar qabağyn tüksitıp. — Odan böten ne boluşy iedı mende?!
Seiten Ojarğa jyly jüzben qarady. «Men osydan beker kümändenıp kelem-au. Qanyna tartpağannyñ qary synsyn demei me qazaq, qanyna tartyp-aq kele jatyr-au beibaq. Äkesı Qubet Qarjastyñ bel balasy iedı...».
— äitkenmen, qalauyn tapsa qar janady, — dedı Ojar qaitadan ün qatyp. — Aє patşanyñ da tılın taba bılgen jön. Osydan iekı jyl būryn köktemde Qaraötkeldıñ ağa sūltany Qūdaimendenıñ Qoñyrqūljasy qazaqtar balalarymyzdy sypaiğa — soldatqa alady dep seskenetının aryz ietıp Petrborğa bar-
ğanynda, patşa ağzamnyñ özı qazaq jıgıtterı ieş uaqytta da sypaiğa alynbaidy dep, būzau terısıne mörın basyp, uağdasyn jıbergen joq pa?
«Osynyñ özı qai soqpaqqa apara jatyr?» — dep Seiten tağy da sezıktene qaldy. Söitse de:
— Būzau terısı iemes, būzau terısınen ıstelgen qağaz desetın. Qap-qalyñ bolatyn, özım körgem, — dedı ol jaibaraqat. — Sol qağazdan keiın ağa sūltan Qoñyrqūljanyñ qadırı ūlan-asyr östı. Sonyñ arqasy ğoi bū künı qalyñ Ar-
ğyndy şaşau şyğarmai ūstap otyrğany. Üiırın bermes osyndai bır marğasqa aiğyrlar bolatyn. — Seiten säl ündemei qaldy da, kürsıne qaita söiledı, — jiyrma myñ jylqy aidağan Qūdaimende balasy ondai qağazdy aludyñ bır amalyn tapqan şyğar. Bıraq aq patşa ädılettı bolsa Qasym törenıñ aryzyn nege tyñdamady?
— Qandai aryzyn?
— Qasym töre qazaq jerıne bekınıs salyp, pırkaz qūrudy toqtatuyn talap ietıp osydan on jyl būryn qağaz jazğan joq pa? Odan ne şyqty? Jauap berudıñ ornyna jerımızge äsker üstıne äsker töktı. Aqmola, Aiaköz, Baianauyl ökırıgınıñ kındık ortasyna Aqtau bekınısın sala bastady. Būnysy iendı bükıl Arqany qandy şeñberıme alamyn degenı iemes pe? Osyny sezgen Qasym töre Qoqan handyğyna qarai auysty ğoi. Ondağy oiy Syr boiyndağy qalyñ qazaqty Abylaidyñ aq tuynyñ astyna jinap, dını bır Qoqanmen tıze qosyp jūrtymyzdy tynyş, alañsyz ietu iemes pe iedı.
— Bıraq Qasym törenıñ ol oiynan ne şyqty? — Ojar mysqyldai külgen tärızdı. — Taşkent qūşbegınen İesengeldı men Sarjannyñ aman qaituynyñ özı iekıtalai...
1824, iağni qazaqşa Meşın jyly Kökşetau prikazy qūryldy. Būl — aq patşanyñ Abylai ūrpağynyñ ata mekenıne auyz saluy iedı. Osy jyldan bastap Qasym töre balasy Sarjan sūltan qol jinap patşa äskerı men ūstapty jaqtaityn Sämeke, Bökei, Uäli handardyñ ūrpaqtaryna, Kökşetaudyñ ağa sūltany Qara Toqanyñ Zılqarasyna qarsy küres bastady. Keide jeñıp, keide jeñılıp, basynan san aiqasty ötkızedı. Aqyrynda Qoqan handyğynyñ qol astyna ienıp, 1834, iağni Jylqy jyly osy handyqtyñ bas küşı Taşkent qūşbegı, täjıktıñ Qalpy ruynan şyqqan Mämet älımmen tıze qosyp, qazaq jerın Rossiiä imperiiäsynan bölıp almaq bolyp, alty myñ äskermen Ūlytau öñırıne keldı. Osy öñırge Qorğan atty bekınıs tūrğyzyp, bızge qosylyñdar dep jan-jağyna jar salady, ağa sūltan, iel bilegen aqsaqaldarğa at şaptyrady. Bır jağynan şağyn-şağyn jasaq attandyryp, Qaraötkel, Kökşetau jerındegı qalyñ Arğyn ielın şaba bastaidy. Mūny iestıgen Sıbır gubernatory Ūlytauğa general-maior Bronevskii basqarğan alty zeñbırektı bır myñ äsker jıberedı. Bronevskii köp keşıkpei Ūlytauğa taiaidy. Jaqyn qalğan patşa äskerınen qoryqqan Taşkent qūşbegı Qorğanğa azğantai sarbazdaryn qaldyryp, Betpaqdalağa qarai qaşady. Al Qorğan bekınısı köp soğyspai Bronevskiige berıledı. Taşkent qūşbegı Mämet älım qazaq jerın Rossiiä patşalyğynan oñai ala almaitynyna közı jetıp, kürestı bırden toqtatady. Odaqtasynyñ mūndai opasyzdyğyn körgen Qasym töre balalary iendı Syr boiyndağy qazaqtardy jinap, Qoqan handyğynyñ yqpalynan qūtylmaq bolady. Bıraq Taşkent qūşbegı būny sezbegensidı, aq patşamen küresuge qaita qol jiiämyz, keñeske balalaryñdy jıber deidı Qasym törege. Al ol qūrylğan qaqpandy añğarmaidy. Taşkentke jiyrma jıgıtpen qolbasşy balalary İesengeldı men Sarjandy, şūbyrtpaly Ağybai batyrdy, Sarjannyñ jiyrma jasar balasy İerjandy jolğa şyğarady. Būlardyñ Taşkentke ketkenı Arqağa da jetedı. Ojardyñ aityp kele jatqany osy jäit.
Seiten būl habardy būryn iestıse de, mysqyldai söilengen sözden bır suyq kekesın añğaryp qaldy. Ojarğa seskene qarady. Kenet iesıne osydan üş kün būryn qoinynan jūlyp alyp tastağan şūbar jylan tüstı.
Aidyn köldı, jasyl beldı, qarağai, qaiyñ syñsyğan qatpar-qatpar jartasty Baianauyldan attanğan Seiten Qaramendı tauy ietegın basyp, Balqaştyñ terıskei tūmsyğyndağy Myñ araldyñ batys jağyna ötpek iedı. Osydan üş kün būryn būlar Qaramendı tauynyñ şūraily ietegıne jetken. Bır jetıden berı at üstınen tüspegen Seiten, köş ornyğysymen, jan-jağy anyq körınetın bır jartasty töbenıñ basyna şyğyp, köz şyrymyn aldyrmaq bolğan. Ūiyqtap ketken ieken. Üstınen bır suyq lep ötkendei sezındı. Közın aşyp aldy. İeşteñe de körınbeidı. İel jym-jyrt ūiqyda. Aspanda kümıs ai ğana aqyryn jyljidy. Mūny oiatqan ne? Seiten qozğalmai ün-tünsız säl jatty. Sol mezette-aq keude tūsynda bırdeme jybyrlağan siiäqtandy. Alaqanyn säl jūma, oñ qolyn keudesıne qoiyp ūiyqtaityn ädetı bar iedı. Kenet aş qarnyna sūp-suyq bırdeñe tidı. Seiten jylan iekenın bırden sezdı. Qozğaluğa bolmaidy. Tauly jerdıñ jylany uytty keledı. Jylan syrğyp keudesıne taman kele jatyr. Mūndai suyq, mūndai yzğarly bolar ma! Talai ajalğa qarsy ūmtylğan Seiten batyr, jüregı attai tulap demın äzer aldy. Baiau syrğyğan jylan bır kezde Seitennıñ säl jūmuly alaqanynyñ arasyna basyn sūqty. Laqa bas, bılektei juan, qairaq tas tüstes tau jylanynyñ özı. İeger sausağynyñ bırı dır ietse bıttı, uly tılın salyp aluy kämıl. İendı jylan basyn alaqan quysynan ötkızıp, ärı qarai jylji berdı. Sırä, tamaq tūsyna kelıp oralmaq. Seiten bala jasynan jylan-şaiannan qorqyp körgen iemes. Mūndaidyñ talaiyn tabanyna basyp uly tılın suyrğany bar. Ädet qylğan qoldyñ bılektei juan jylannyñ alqym tūsynan qyşqaştai bop qalai jūmyla qalğanyn Seiten ony qoinynan alyp şyqqanda bır-aq bıldı. Jylan iretıle, būlqyna bılegıne oralğanmen, küştı qol alqymynan bır-iekı ret mytyp-mytyp qysyp jıberdı de, bos büiendei öleksesın solbañ ietkızıp anandai jerge top ietkızdı.
«Mynau Ojar da qoinyna kırgelı tūrğan sondai şūbar jylan iemes pe ieken?» Ojar qanşa şombal bolğanmen Seitennıñ qūryştai qatty qaruly qolynyñ bır mytyğanynan qalmaidy. Bordai opyrylyp at üstınen qūlap tüsedı.
Ojar Seitennıñ aşuly qabağynan bır sūmdyqty sezdı me, jañağy añğyrt aityp qalğan sözderın juyp-şaidy.
— Qoqan qūşbegılerıne senu qiyn. Jeñıltek äiel tärızdı, özderınıñ köñıl auğan jağyna qarai jalt iete tüsulerı op-oñai... İesıl ierler añğaldyqpen mert bolyp jürmese netsın.
«Joq, Ojar baiağy Ojar. Mūnymen bırge bır qaiyqqa mınuge bolady». Seiten jan-jağyna oilana köz tastady. Kün keşkırıp qalğan ieken. Dala qūmait topyraqtanyp, jaz ortasy auyp sary balaqtana tüsken, taspa joñyşqa men jatağan, şeñgel kezdese bastağan. Är tūsta oidym-oidym qalyñ qarağai körınedı.
Kün soñğy säulesın adyr üstıne jaiyp salyp, meñıreu dalany qyzğylt säulege bölep, batuğa ainalğan.
Azdan soñ köş qalyñ qopaly, kökpeñbek oipatqa iendı. Būl ara Qarjas ruynyñ ieñ şalğai jailauy. Būdan ärı Balqaş ölkesı, Sarysu alaby, Syr boiy bastalady. Samsai köşken jūrt art jaqtarynda būldyrai qarauytqan Arqa taularyna alañdai bastady. Qazır kün batady, jabylğan ymyrtpen bırge tuğan ölkenıñ ieñ soñğy seleuıtı de öşpek. Arttaryna būrylyp qarağan saiyn jüregıne suyq semser tigelı tūrğandai köñılge mūñ, közge jas keldı. Alda ne kütıp tūr? Baqyt pa? Mihnat pa?
Däl osy sätte batyp bara jatqan künmenen bırge azaly, zarly ün iestıldı. Yldiğa qarai ientelei qūlağan köştıñ bır büiırınen, jal-qūiryğy küzeulı taiğa mıngen, iekı büiırın taianyp alyp, «İelım-ai» änın salğan on tört-on bes jasar qara tory qyz bala körındı. Tabiğat qinağan beikünä ielıktıñ balasyndai jylap keledı.
Köşke iergen jūrttyñ köñıl-küiın däl şertkendıgınen be, tırı pende onyñ änın būzar iemes. Tömen qarap uhlei beredı. Seitennen «toqtat» degen būiryq bolmağan soñ, jūrt ändı mūñaia tyñdauda. Qyz bala şyryldai tolqidy:

Tuğan jerdıñ qiiä almai tau men tasyn,
Bız kelemız tyia almai közdıñ jasyn,
Ne jazyp iek, jasağan, taptatardai,
Körıngenge halqymnyñ altyn basyn.
Arman ietıp jazylmas jan jarasyn,
Ata-meken tastadyq keñ dalasyn.
Öz jerıñe syia almai barğanyñda
Ögei ielden, qairan jūrt, ne tabasyñ?

Şyqpai jatyp besıkten qaiğy toryp,
Sarğaldaqtai jañbyrsyz qalğan solyp,
Qaida barsañ aldyñda Qorqyt körı,
Nege tudyq baqytsyz halyq bolyp.
Qyz balanyñ änı Seitennıñ kökıregın tyrnap jatqan tärızdı, qabağy salbyrap tūnjyrai tüsken. İeger än būdan ärı sozylsa sonau artta qalyp bara jat-
qan tuğan jerıne degen qasıretten jüregınen qan tamşylaityndai körındı. Osy bır būlqan-talqan bolyp kelgen küiıkke şydai almağan Seiten «toqtat!» dep qolyn köterdı, qyz änı pyşaq keskendei üzıldı.
İendı köş şūbalañdamai, aldy-artyn jiyp, köldı yğystai taiap keledı... Aldarynda jazyq alañ, odan ötse, arada qol sozym jerde özderı qaşyp bara jatqan ögei ölke.
Seiten bırdemeden seskengendei atynyñ basyn tartty. Aldynan kölmen qatarlasa sozylğan qalyñ qopa qamystyñ özderı bettegen köz jeter-jetpes bır tūsynan, äldene qarañ iete tüsken tärızdendı. Közı qanşa qyrağy bolsa da ne iekenın anyq aiyra almady. Añ deiın dese, kısı boiy qamystan qalai körınedı? Adam deiın dese ielsız qalyñ qopanyñ arasynan ne tappaqşy? Ūry-qary derlık, būl ara qara joldan şalğai... Älde būlardyñ ızın añdyğan jau ma?
Seitennıñ köñılıne kümän kırdı. Bıraq Ojar ony būl küdıkten ada iettı. Seiten körgendı bū da körgen ieken.
— Seiteke, — dedı ol atyn tebınıp taiai tüsıp, — köştı jinaqy ūstamasa bolmas. Būl Myñ aral qoinauy qorqynyşty. Qaban da, jolbarys ta bar desetın. Jaña baiqadyñyz ba, äne bır tūstan jügırgen qasqyrdy?..
— Men adam ba dep iedım.