Armanyn Añsağan Jandar - 42

jol tartty. Gvendur aulağa kelıp jetkende at bailaityn qora äldeqaşan
qañyrap bos tūr ieken - jūrttyñ bärı bet-betımen tarap ketıptı. Ol atynan
tüstı de tūp-tura üige bettedı. Köşe jaqtağy ülken iesık bırden aşyldy.
Keñ palto kigen İngolv Arnarson şeşesımen bırge iesık aldyna şyğyp
kele jatty. Ol şeşesımen süiısıp qoştasty da avtomobilge otyrdy.
Soñynan ıle-şala qyzy da şyqty. Üstınde kögıldır köilegı bar, paltosyn
bılegıne ıle salypty. Sary şaşy jalt-jūlt ietedı. Ol atasynyñ moinyna
oralyp, süiısıp qoştasty. Söittı de tekpışektı baspaldaqpen jügıre tüsıp,
avtomobildegı äkesınıñ janyna baryp otyrdy. Qyz özınıñ aq oramalyn
būlğap, äjesımen jäne atasymen qimai qoştasqandai boldy. Gvendur
avtomobildıñ terezesınen onyñ mäz-meiram bolyp şattanğan külkısın
ğana körıp qaldy. Osynyñ özı de ğajaiyp siqyrly körınıs boldy. Motor
zyr iete qaldy da äuelı tyq-tyq ietken qatañ, soñynan jūmsaq ün şyğardy.
Avtomobil ornynan qozğala bergende qyz äkesıne qarap külıp qoidy.
Olar Gvendurdyñ janynan zulap öte şyqqanda kün säulesı avtomobildıñ
terezelerıne, lak jağylğan boiaularyna jarqyrai şağylysty. Jas
jıgıttıñ mūrnyna benzinnıñ jağymdy jaqsy iısı sezıldı. Al avtomobilde
otyrğandar mūny közderıne de ılgen joq, körmei öte şyqty. Gvendur
lakty boiauy jalt-jūlt ietken maşina qaşan ūzap ketkenşe odan köz almai
qarap, şırkeu aldyndağy bos alañda japadan jalğyz qala berdı. Ol būğan
deiın ieşqaşan tap mūndai jalğyzsyrap, köñılı qūlazyp körgen iemes iedı.
Ol qorağa tyqqan qamşysyn tauyp aldy da, atyna mınıp, şauyp ala
jöneldı. Avtomobil töbeden asyp körınbei ketıptı. Bır minötten soñ biık
asudan ötıp bara jatty... Qyzğa at syilaimyn degenım qandai iesuastyq iedı!
Onyñ astyndağy atyna qatty qamşy basqany sonşa, beişara şydai
almai, şyñğyra kısınep jıberdı. İä, būl şynynda da kärı-qūrtañ naşar at
bolyp şyqty. İeş närsege jaraityn türı joq. İendı mūny satyp alatyn
aqymaq bıreu tabyla qalsa, tezırek qūtylğanym jön ieken dep berık bailam
jasady.
***
- Qyzym, sen azyraq küte tür, - dedı alting deputaty. - Men ana bır
laşyqqa kırıp şyğaiyn. Ondağy bır qart adammen söilesuım kerek. Söittı de avtomobildı joldyñ şetıne şyğara berıp toqtatty da, motordy
öşırdı. - Älde sen de bırge barasyñ ba?
- Joq, - dedı qyzy. - Barmaimyn. Tufliım bylğanady.
Qyz äkesınıñ soñynan qarap otyra berdı. Ol hutorğa baryp kırdı. Äkesı
tym symbatty, iekı jauyryny qaqpaqtai keñ ieken. İendı baiqady.
Biartur qotanda jür iedı, mūnyñ aldynan şyğyp qarsy aldy. Ol mūny
"Jarqynym, İnge" dep atady. Üige kıruge şaqyrdy. Bıraq İngolv
Arnarson öte asyğys iekenın özınıñ ieskı dosyna jäne ökıl ağasyna bır
minötke ğana qaiyryla ketudı jön körgenın aitty. Söitıp ony iyğynan
qağyp qoidy. Jinalysqa nege barmağanyn sūrap iedı, Biartur özınıñ
jinalys ızdep baryp, kım-körıngennıñ sudai sapyrğan neşe türlı jalğan
sözderın tyñdauğa zauqym soqpaidy dep jauap qatty.
- Qaidam, men senı tüsınbedım, - dedı alting müşesı. - Menıñşe, qazırgı
asa mañyzdy ärı qajettı mäseleler turaly pıkır talasyn tyñdau kımge
bolsa da paidaly. Adamnyñ sanasy sergidı, oiy tazarady.
- Al men aidyñ amanyndağy tap bügıngıdei tamaşa jeksenbı künı
adamdardyñ bırıne-bırı: "Saitan alsyn senı!" dep, qaita bet körıspestei
salğylasyp jatqanyn asa mañyzdy ärı qajettı mäsele pıkır talasy dep
bılmeimın. Būrynğy zamandarda mūndai dau-damai pıkır talasy dep
sanalmaityn. Ol kezde tek ierlık jasau ğana bolatyn. Halyq arasynda
neşe türlı nağyz batyr, ūly adamdar bırın-bırı jekpe-jek saiysqa
şaqyratyn nemese jer qaiysqan qol jiyp, qaptağan qalyñ jauğa qarsy
qandy şaiqasqa şyğatyn.
Al alting deputatynyñ iejelgı ieskı dastandarda jyrlanatyn közsız
batyrlyq körsetu saiasaty turaly äñgıme tyñdap tūruğa uaqyty joq iedı.
Ol tıkelei ıske köştı. Özınıñ bıreulerden Jazğy mekendegı Biarturdyñ
qūrylys salumen ainalysatyn nietı bar ieken degenın iestıgenın aitty. İeger
osy söz ras bolsa, onda qūrylysty qaşan bastamaqşy -sony bılmek ieken.
- Bastağym kelgen kezde bastaimyn. Onyñ sağan qajetı qanşa? - dedı
Biartur.
- İeger qūrylysty osy jazda bastar bolsañ, onda osy bastan qam jep,
aldyn-ala kelısıp aluymyz kerek. Öitkenı osy aptanyñ ortasynda men ıssaparğa ketıp qalamyn. Odan, şamasy, sailaudan keiın ğana oralatyn
şyğarmyn.
- Al sen, süiıktı İnge, mağan basqa bıreulerdıñ senen görı anağūrlym
tiımdı şartpen ūsynys jasap qoimağanyna kämıl senımdısıñ be? - dep
sūrady Biartur.
- Men sağan ieşqandai şart ūsynaiyn dep kelgen joqpyn. Olai dep
oilasañ, qatelesesıñ, - dep jauap qaitardy alting deputaty. Tūtynuşylar qoğamy ūsaq-tüiek satatyn şağyn ğana düken iemes. Bızdı
äldebır köpestıñ: "Bızden mynadai tauarlar satyp alyñdar!" dep zar qağyp
tūratyn saudager äielderı siiäqty ieken dep oilap qalma. Tūtynuşylar
qoğamy - senıñ ieñ basty müddeñdı közdeitın ūiym. Sen onda öz
şarttaryñdy özıñ ūsynatyn bolasyñ. Bögde bıreuler tıptı de aralaspaidy.
Tsementtıñ de, basqa qūrylys materialdarynyñ da bağasyn basqa ieşkım
iemes, tek özıñ anyqtaisyñ. Qandai tölem jasaudy da özıñnen-özıñ talap
ietetın bolasyñ. Menıñ senen sūrap bıleiın dep tūrğanym - mağan beretın
qandai būiryqtaryñ bar? Menı özımnıñ qyzmetşım dep bıl Qandai
qūrylys materialdaryn qai kezde alğyñ keledı? Kassadan qanşa nesie
aluyñ kerek iekenın men ieseptep bereiın be älde ony özıñ-aq ieseptep
şyğara alasyñ ba?
- Nesie beretın kassadan qaryzğa aqşa alu tiımsız. Odan kädımgı
üirenşıktı bankıden sūrağanym äldeqaida jaqsy.
- İä, qūrmettı Biartur, kädımgı üirenşıktı banktıñ äldeqaida tiımdı
iekenı sonşa, iendı sen qara da tūr, ieger bızdıñ Tau korolımız aldağy
Rojdestvo merekesıne deiın özınıñ hutorynan jäne bükıl mal-mülkınen
aiyrylyp şyğa kelse, men oğan tıptı tañ qalmas iedım. Söitıp ol öz küieu
balasynyñ batyrağyna ainalady älı. Al men onyñ küieu balasyn qai künı
türmege tyğyp jıbergım kelse, ol tap sol künı türmenıñ tübınen
tabylatynyna kümändanba. Mağan sene ber, osy jaz aiaqtalmai jatyp,
halyqtyq banktıñ bükıl tağdyry tek menıñ aşsam alaqanymda, jūmsam
jūdyryğymda bolady. Sonda myna aldamşy alaiaqtardyñ jemqor toby
tügeldei belşelerınen batqan qaryzdaryn ötei almastai ziiän şegıp,
bankrotqa ūşyramasa, onda menıñ atymdy İngolv Arnarson iemes,
basqaşa qoiyñdar! Mıne, sonda menıñ osy sözımdı iesterıñe tüsıresıñder.
Aldamşy alaiaqtarğa senıp qalyp, özderınıñ tağdyryn solardyñ qolyna
tapsyrğandar älı-aq barmaqtaryn şainap, ölerdei ökınetın bolady. Al
bızdıñ nesie beretın kassamyz, jarqynym Biartur, ūzaq merzımdı nesie
bere almaityn bolğanymen, öte senımdı. Ūzaq merzımdı nesieden ne paida
bar? İeger hutor ūzaq merzımdı ipotekalyq qaryzynan qaşan qūtylamyn
degenşe ol öz iesınıñ tek qağaz jüzındegı ğana menşıgı bolyp qala beredı.
Qolyñnan keler şarañ joq!
Būl özı qaryzğa qatysty öte kürdelı mäsele iedı. Biartur iekı oily
bolyp, qobalji bastady. Ol qarapaiym ğana şarua bolatyn.
Būğan deiın tabiğattyñ qatal küşterımen de, siqyrly zūlym küş
ielerımen de qūr qolymen küresıp keldı. Bükıl bılımın iejelgı ieskı jyrlar
men sagalardan ğana sarqyp alğan bolatyn. Al olarda adamdardyñ bosqa
artyq sözdı şyğyn ietpei-aq bır-bırımen keskılesken aşyq şaiqasqa
şyğatyny, qandy qyrğynnan soñ adamdardyñ tau-tau bolyp üiılgen
mäiıtterı ğana qalatyny aitylatyn.
- Bızdegı qūrylys materialdary Viktegı bağamen salystyrğanda üşten
bır iese arzan, -dep sözın jalğastyra tüstı törağa. - Bızdıñ qoğam jazdygünı
tsementtı şetelderden tıkelei satyp äkeldı. Mūndai qolaily jağdai
barlyq uaqytta bırdei qaitalana bermeidı. Onyñ üstıne, aldağy küzge
qarai qoidyñ bağasy ielu kronağa deiın köterıletın siiäqty.
- Senderdıñ, sonyñ ışınde äsırese senıñ, qaşan ötırık söileitınderıñdı,
qaşan şyn söileitınderıñdı adam bılıp bolmaidy, - dedı Biartur. - Al,
menıñşe, sender barlyq uaqytta da ötırık aitasyñdar. Men solai dep
oilaimyn.
Alting deputaty ony iyğynan qaqty da qarq-qarq küldı. Sodan soñ
ketuge ainaldy.
- Sonymen men sağan tsementtıñ alğaşqy bölıgın künı ierteñ jıberetın
bolamyn, - dedı ol - Qalğan ıs özınen-özı jürıp ketedı. Sen syzba josparmen
menıñ orynbasaryma baryp tanysa alasyñ. Tas qalauşylar men ağaş
ūstalary bızde jetıp artylady. Qalağanyñşa şaqyruyña bolady. Al
sağan qanşa mölşerde nesie kerek iekenın bız şamalap bılıp otyrmyz. Bızge
ierteñ nemese bürsıgünı kelıp, jolyğyp ket, qalğan iegjei-tegjeilı äñgımenı
sonda jalğastyramyz.
Avtomobil Jazğy mekennıñ aldynan ötetın joldyñ üstınde tūr iedı.
Astyndağy mıngen aty odan ürkıp, qos qūlağyn tıkıreitıp, oinaqşi
bastağan soñ Gvendur taqymyn barynşa qatty qysa tüstı. Aqyrynda jaiau
tüsıp, atyn şylauynan ūstap, jetekke aldy. Batyp bara jatqan künnıñ
säulesımen jarqyrai körıngen maşina beine bır qiiäl-ğajaiyp
iertegılerındegı adam tañ qalarlyq keremettıñ däl özı siiäqty. Ol özınıñ
ierekşe ğajaiyp beinesımen qorşağan tabiğatty sūlulyq salystyruğa
şaqyryp tūrğandai. Gvendur atyn jetektegen boiy oğan tym jaqyn
bardy. Aşyq terezeden kögıldır tütın budaqtaidy. Aldyñğy orynda jalğyz qyz. Ol temekı şegıp otyr ieken. Jas jıgıttıñ közı äuelı onyñ iekı
iyğyna, almadai jūmyr appaq moinyna, altyndai sap-sary qos
būrymyna, oñ jaq betıne tüstı. Gvendur tym taiau kelıp qalsa da qyz oğan
moiyn būryp qarağan joq. Aşyq terezeden būrynğysynşa saqina
tärızdenıp döñgelene şyğyp jatqan kögıldır tütın joğaryğa baiau
köterıledı. Gvendur maşinağa öte jaqyn kelıp:
- Qaiyrly keş, bikeş! - dedı.
Qyz selk iete qaldy da qolyndağy papirosyn jasyra qoidy. Bıraq ony
ıle-şala auzyna qaita jaqyndatty.
- Menı sonşa qorqytqanyñ qalai? - dedı ol, azdap mūrnynan
mıñgırlegen äuezdı ünımen.
- Sağan özımnıñ atymdy körseteiın dep iedım, - dedı yrjiiä külıp.
- Aty nesı? - dep, sonşalyqty nemkettılıkpen samarqau sūraq qoidy
qyz, ondai januar turaly beine bır būryn-soñdy iestıp-bılmegendei-aq.
- İä, - dedı jıgıt özınıñ atyn körsetıp. Qanşağa satyp alğanyn da aitty.
Öitkenı būl okrugtağy ieñ qymbat attyñ bırı iekenın ieskerttı.
- Solai de, - dedı qyz, atqa köz qiyğyn da salmastan. - Al menıñ onda
qandai jūmysym bar dep oilaisyñ?
- Sen menı şynymen-aq tanymai otyrğannan saumysyñ? - dep sūrady
jıgıt.
- Qaida körgenım iesımde joq, - dep jauap qatty qyz, aldağy sozylyp
jatqan jolğa qarağan boiy. Al Gvendur iekı közın qyzdan sonda da aiyrar
iemes.
Aqyrynda qyz moiyn būryp, būğan sonşalyqty öktem menmendıkpen
jerkenıştı qarady. Gvendur beine bır onyñ jeke basyn qorlağan adam
siiäqty körındı. Söitıp tym salqyn sarynmen ün qatty:
- Sen nege Amerikağa ketpei qalğansyñ?
- Men sol tünı parohodqa jetıp ülgere almadym, keşıgıp qaldym.
- Al sodan keiıngı parohodpen nege ketpedıñ?
- Menıñ mynadai at satyp alğym keldı.
- At satyp alğym keldı?..
Jıgıt batyldana tüstı de bylai dedı:
- Men senımen kez bolyp, tabysqannan keiın osynda jürıp te täuır adam
bola alatyn şyğarmyn dep oiladym.
- Qañğybas neme! - dedı qyz.
Jıgıttıñ boiyn aşu-yza kernegendei sezım paida bolyp, qyzaryp kettı.
Älgındegı külkısınıñ ızı de qalmady. Tek üstıñgı iernı zorlana qaltyrap,
dırıldei berdı.
- Men qañğybas iemespın! - dep aiqailap jıberdı ol - Men sağan mūny
däleldeimın! Sen älı menıñ kım iekenımdı bıletın bolasyñ!
- İeger sen oiyña alğan armanyñdy jarty jolda qaldyryp ketken
bolsañ, onda nağyz qañğybas jansyñ. Qañğybastyñ tap özısıñ! Şöp basyn
syndyrmaityn jalqausyñ! Qoian jürek qorqaqsyñ! İä, su jüreksıñ! Menıñ
sağan köz qiyğyn salğanym uiat-aq. Al söilesıp tūrğanym odan saiyn
masqara!
Gvendur bır adym keiın şegındı. Onyñ közınen ot şaşyrady. Qyzdyñ
qylyğyna qarai būl da qalyspai mınez körsettı:
- Osydan qara da tūr. Bız de tap Redsmiridegı siiäqty, bälkım, tıptı odan
da jaqsy, odan da körkem üi salyp alatyn bolamyz.
Qyz būğan mūrnynan mıñgırlegen jerkenışpen küldı de qoidy.
- Sender, Redsmiridegıler, - dep, tağy da aiqailap jıberdı Gvendur, bızdıñ bärımızdı de aiaqtaryñnyñ astynda taptap tastamaq bolasyñdar! İä,
solai dep sanap keldıñder, solai dep älı de oilaisyñdar! - Jıgıt qaitadan
jaqyn kelıp, jūdyryğyn tüie qyzdyñ tūmsyğyna taqap, yzaly ses
körsettı. - Men senderge köresını körsetemın!
- Menıñ senımen söileskım de kelmeidı, - dedı qyz. Mazamdy almai,
joğal ärı!
- Bırneşe jyldan soñ men Jazğy mekennıñ nağyz iesı bolamyn. Bai
şaruağa ainalamyn. Senıñ atañ siiäqty dürıldeimın. Bälkım, odan asyp
ketken bai bolarmyn! Mıne, sonda köresıñ menı!
Qyz auzyndağy tütındı döñgelengen saqina tärızdı ietıp syrtqa
şyğardy. Közın syğyraita tüsıp, jıgıttı basynan aiağyna deiın jügırte
şolyp şyqty.
- Menıñ äkem köp ūzamai bükıl ieldı bilep-tösteitın bolady. - Ol iendı
közın badyraita aşyp, ieñkeie tüstı de, beine bır qauıp-qaterge toly qoqanloqqy jasap qorqytqandai tür tanytty. - Bıldıñ be, bükıl İslandiiäğa
bilık jürgızedı, bükıl ielge bilık jürgızedı!
Gvendur bır türlı ürpie qalğandai közın tömen tüsırdı.
- Sen mağan bügın nege osynşa qatygez bola qaldyñ? Menıñ Amerikağa
sağan bola barmai qalğanymdy özıñ de jaqsy bılesıñ ğoi. Sen menı
şynymen süietın şyğarsyñ dep oilap qalyp iedım.
- Sen aqymaq ieseksıñ! - dedı qyz. - İeger sen Amerikağa ketıp qalğanyñda
onda, bälkım, azdap süigen de bolar iedım. - Däl osy kezde qyzdyñ oiyna bır
tapqyr jauap sap iete qaldy. - Äsırese sen mūnda qaityp oralmaityn
bolğanyñda! Oi, äkem kele jatyr. Qarañdy batyr iendı! - Qyz
papirosynyñ tübırtegın jol boiyndağy şūqyrğa laqtyryp jıberdı.
- Sen bıreumen äñgımelestıñ-au deimın, qyzym? - dedı İngolv
Arnarson. - Jūğymdylyq - jaqsy qasiet.
Äkesı maşinağa otyrğan boida sigaretın tūtatty.
- Myna jıgıt osy hutordyñ tūrğyny, - dedı qyz. - Būl Amerikağa ketpek
bolğan ieken, bıraq...
- Ä, būl sol jıgıt ieken ğoi, - dedı alting deputaty, starterdı basa
berıp. - Bala, Amerikağa ketıp qalmai, öte dūrys ıstegen iekensıñ. Bızge
osynda, öz otanymyzda küresetın qiynşylyqtar da jetıp artylady. Bızge
qajymai-talmai küresu kerek, qalai da jeñıp şyğu qajet. Özıñnıñ tuypösken jerıñe degen senımıñ bolsyn - ietken ieñbegıñ sonda ğana janady. Bärı
İslandiiä üşın! Aitpaqşy, senıñ jasyñ qanşada?
Gvendurdyñ jasy älı on jetıde ğana iedı - sailauda dauys beruge älı
qūqyğy joq bolatyn.
Alting deputaty mūny bılgen boida būl jıgıtke degen ynta-yqylasyn
bırden toqtata qoidy da, maşinany jürgızetın tetıktı tezırek basuğa
tyrysty. Būl onymen qoştasqan belgı bergendei bır sausağyn abaisyzda
qalpağynyñ bır şetıne tigızıp ülgerdı, bälkım, qalpağyn jai ğana azdap
tüzetıp kigısı kelgen de bolar.
Olar jürıp kettı. Joldyñ şañy būrqyrai köterılıp, bırte-bırte
şūbatyla artta qalyp jatty.
ALPYS SEGİZİNŞİ TARAU
OSY ZAMANĞY POEZİİa
Qandai şielenısıp, bylyqqan ıs bolsa da äiteuır bır rettelıp, özınenözı jüiege keledı. Degenmen de būğan köptegen adam qaşan kezı kelıp, közı
jetkenşe sene bermeidı. Söitıp jürıp, añsağan armandarymyzdyñ qalai
oryndalğanyn bılmei de qalamyz. Äsırese ondai armanğa jetu üşın özımız
ieşnärse jasai qoimağan kezımızde jiı-jiı solai bolady. Biartur älı
oilanyp-tolğanyp, belgılı bır şeşım qabyldaimyn degenşe tsementtıñ
bırneşe tonna alğaşqy partiiäsy aulağa tüsırılıp jatty. Adam özıne laiyq
ieñ jaqsy üide tūratyn kezım kelıp jettı-au degen kezde ondai üi jer
astynan özı ösıp şyğa kelgendei nemese aspannan tüse qalğandai bolady
ieken Özımız ne närsege laiyq bolsaq, ömır sonyñ bärın de op-oñai bere
salady. Mūnyñ tek jeke adamdarğa ğana iemes, tūtas bır halyqqa da qatysy
bar. Mysaly, keşegı soğysty alyp qaraiyq. Ol keibır adamdar men keibır
halyqtardy, olardyñ özderı ieşqandai küş-jıger jūmsap, qinalmasa da,
şyrqau biıkke köterıp äkettı. İsland halqyna ieñ küştı degen kemeñger
saiasi qairatkerlerdıñ özderı jasai aluy iekıtalai öte-möte kümändı
jaqsylyq ataulynyñ bärın de bızdıñ jerımızden jyraq äldebır jaqta aiaq
astynan būrq iete qalğan bır ğana alapat soğys üiıp-tögıp artyğymen bere
saldy. Qadırlı adamdar qataryna qosylğan Biartur özınıñ Jazğy mekenınde
neşe türlı qiyn-qystau jağdailar bolyp ötkenın moiyndauğa beiımdele
bastady. Nesı bar, jamandyq körmei, jaqsylyqqa jete almaisyñ. Bıraq ieñ
jaqsysy - bül alaqan jaiyp, basqa bıreudıñ nesıbesı iesebınen tamaq
asyrap körgen joq. Basqa bıreudıñ nesıbesı - öz ierkı özındegı, ieşkımge
täuelsız derbes adam üşın baryp tūrğan qaterlı u. Basqa bıreudıñ nesıbesıne
qarap, alaqan jaiu - öz ierkı özındegı, ieşkımge täuelsız derbes jandy şyn
mänındegı qymbat bostandyğynan bırjola jūrdai ietetın bırden-bır sūmdyq
närse. Bır kezde bıreuler Biarturğa sauuly siyr syilamaq bolğan. Bıraq ol
öz dūşpandarynan syilyq ala salatyn adam iemes. İeger Biartur sol
siyrdy bır jyldan keiın-aq soiyp tastağan bolsa, onyñ sebebı mūnyñ
aldynda neğūrlym joğary, neğūrlym abzal mındetterdıñ tūrğandyğynda
ğana iedı. Bül sol kezdıñ özınde-aq aitqan bolatyn: bolmaşy närsege bola,
siyrdyñ jem-suy üşın aqşa şaşa beretın nietı joq iekenın, ondai aqşa
bolaşaqta qajet bolatynyn jasyrğan joq. Bälkım, saltanatty sarai
salyp aludy oilağan şyğar. İendı mıne ol tūtynu qoğamynyñ dükenınde
tūryp ta sol oiyn aitty: üi salğan soñ ony salğan siiäqty ietıp salu kerek:
ol iekı qabatty, ieñselı, iekınşı qabatynyñ üstınde jäne bır üişıgı bar
ğajaiyp üi boluy tiıs. Alaida Biarturdy būl oiynan qaituğa äzer
köndırdı - üidı kädımgıdei bır qabat ietıp salu da jaman iemes, onyñ da
üstınde şatyry, astynda jer tölesı bolady. Sonda ol da üş qabat üige
ainalyp şyğa keledı. Biartur nesie beretın kassadan aqşa aldy. Qūrylys
salynbağan jer ūzaq merzımdı nesie aluğa kepıl bola almaidy dep
sanalady ieken. Sondyqtan da äzırşe nesie bır jylğa ğana berıletın
bolypty. Sondai-aq salynatyn qūrylys üşın jūmsalatyn nesie
mölşerınıñ alğaşqyda otyz paiyzy kepıl retınde ūstap qalynatyny da
aitylady. Sonyñ özınde tūtynu odağy tarapynan kepıldık tapsyryluy
şart körınedı. Al tūtynu qoğamy salynatyn qūrylys üşın jūmsalatyn
nesienıñ iekınşı kezegın alarda tağy da kepıl aqşa qaldyrudy talap ietedı
ieken Sonymen kassa Biarturğa nesienıñ iekınşı bölıgın aldağy küzde beruge
kelıstı. Ol kezge deiın üi tolyq salynyp bıtuı şart. Üi salynyp bıtkennen
keiın kezdegı jūmsalatyn iekınşı nesie mıne, sonda ğana berıledı. Bül
nesienıñ iesebınen qūrylys materialdaryn alğany üşın tūtynu qoğamyna
qaitaryluy tiıs qaryzdar öteluı kerek. Joğary deñgeidegı
qarjygerlerdıñ oilap tapqan bas qatyrarlyq kürdelı mehanizmı, mıne,
osyndai iedı. Osyndai qyzmet gürlerın körsetpek bolğany üşın hutor
tūrğyny Biartur sailauda İngolv Arnarson İounsson üşın dauys berdı.
Öitkenı ol halyq üşın asa mañyzdy mäselelerdı altingte talqylap şeşu
kezınde būlardyñ senımdı ökılı retınde qatysuy kerek. Tūtynu qoğamynyñ
ökılı altingke tağy müşe bolyp öttı. Söitıp köpester qauymyna
ieseñgırete auyr soqqy berıldı.
İendı tūtynu qoğamynyñ ökılı üşın dauys bergender mäz-meiram bolyp,
şattyqqa bölendı, al bank direktory üşın dauys bergenderdıñ
ūnjyrğalary temen tüsıp, ölerdei ökınumen boldy. Öitkenı, bırınşıden,
banktıñ ırgetasy qatty şaiqalyp, jağdaiy naşarlady, iendı onyñ kezkelgen uaqytta bankrotqa ūşyrauy äbden mümkın: al, iekınşıden, bank
direktoryn jaqtauşylar Redemiri qojaiyndaryna aşyqtan-aşyq jau
bolyp şyğa keldı. Öitkenı özderınıñ bastaryna özderı tılep alğan qiyn-
qystau qaterlı jağdai tua qalğan kezde būlar iendıgı jerde kımnen kömek
küte almaq? Osynyñ bärınıñ üstıne, şeteldıkterdıñ bır-bırımen odan ärı
soğysa beruge mūrşalary qalmağan bolyp şyqty. Sondyqtan da iendıgı
jerde auylşaruaşylyq önımderınıñ bağasy kez kelgen minötte kürt
tömendep ketkelı tür.
Üidıñ ırgetasy qalanatyn qazan şūñqyr tebenıñ däl üstınen qazyldy.
Būrynğy ieskı jer üidıñ oñtüstık jağyna taman jap-jaqyn. Tas
qalauşylar, ağaş ūstalary kelıp, jertölenıñ qūrylysyn bırden bastap
jıberdı. Jertöle iete tamaşa bolyp şyqty. Jūmys bır apta boiy
toqtatylğannan keiın tūrğyn üi qabatynyñ qabyrğalary şūğyl türde
qalana bastady. Onda tort bölme jäne as üi bolady dep josparlanğan.
İendıgı jetpei tūrğany jas balalar ğana. Aulada asyr salyp, tynym
tappai, sekırıp oinap jüretın kıp-kışkentai, är närsenı bıluge qūmar
balalar - aulanyñ sänı ğoi. Bır kezde, osynda qoi qoranyñ qabyrğalary
qalana bastağan kezde asyr sala ulap-şulap, oinap jürgen jas balalar
qandai süikımdı iedı. Qazır mūnda sol kezdegıden de qyzyq bolar iedı.
Öitkenı qyzyqty närse öte kop - ağaş pen betonnyñ iısı būrqyraidy,
tars-tūrs soğylğan balğalardyñ ünı men beton aralastyrğyş
qondyrğylardyñ u-şuy qūlaq tūndyrady. Jümysşylar da, maşinalar
da, attar da kop. Qūm men kiyrşyq tas tau-tau bolyp üiılıp jatyr.
Būrynğy kezde terezenıñ közderı iekı qabat ietıp salynbauşy iedı, temırbeton degenıñ de qoldanylmaityn. Üidıñ qabyrğalary qarapaiym täsılmen
qalana salatyn, bıraq öte qalyñ bolatyn. Pışen şabylatyn kez kelgende
üidıñ şatyryn qalau men töbesın jabu ğana qaldy. Būğan deiın aqşa da
tausylyp bıtken iedı. Biarturdyñ qalağa baruyna tura keldı - nesie beretın
kassadan tağy da qaryz alu kerek boldy. Bıraq bül kezde İngolv Arnarson
astanada jür iedı. Kassa Biarturğa nesie beruden üzıldı-kesıldı bas tartty qalğan nesieñdı tek küzge qarai ğana ala alasyñ degendı aitty. Köktemde
tūtynuşylar qoğamynda üidıñ töbesın jabatyn şifer men terezelerge
köz salatyn äinekter joq bolatyn. Öitkenı üi saluşylar öte köbeiıp
ketkendıkten ondai materialdar tıptı de jetıspeitın. Düken iendı terezege
köz salatyn äinekterdıñ kezektı partiiäsyn aldağy jyldyñ jazynda, al
şiferdı sodan soñ, küzde kütıp otyrğandaryn aitty. Ondağylar "Küzde
qoidyñ bağasy qandai bolatynyn bıludı kütetınderın de jasyrmady.
Söitıp Biartur bastap jıbergen üidıñ qūrylysy jaz boiy toqtap qaldy.
Qara jolmen ary-berı ötken-ketken jolauşylarğa bül üidıñ qūrylysy
beine bır közge şyqqan süieldei öte siyqsyz körındı. Olar bül jerde
jarasymdy jaily üi jasyl jelekke bölenıp tūratyn şyğar dep
oilaityn. İendı mıne äldebır dülei dauyldan keiın qirap qalğan
üiındılerdıñ jiyntyğyna ūqsas jūpyny üidıñ sülderı ğana tūrğan qoraş
körınıstıñ kuäsı boluda. Alaida Biartur iendı bül üidıñ qūrylysyn bıtıre
almai, osylai qaldyratyn şyğar dep oilağandar qatty qatelesken iedı.
Osydan bır jyl būryn aiaqtalğan soğys küzge qarai bağany būrynğydan da
şaryqtata qymbattatyp jıberdı. Mūndai bağany İslandiiäda būryn-soñdy
ieşkım körmek tügılı, iestıgen de iemes. Küzdıgünı Äielder odağynyñ astanada
ötken bır jinalysynda Redemiriden barğan frudyñ dualy auzynan
şyqqan "İslandiiä şaryqtap kökke köterılgen iel" degen qanatty sözı bükıl
ielge tarap kettı.
Bır qoidyñ bağasy ielu kronağa deiın jettı. Astanalyq gazetter
şarualardyñ būrynğy jäne qazırgı mädenietınıñ artyqşylyğyn tılderı
jetkenşe asyra madaqtaumen boldy. Şarualardyñ oğan tıkelei özderı
qosqan ülesıne ülken män berıldı. Biartur kassadan tağy da aqşa aldy.
Ağaş materialdary, terezege köz salynatyn äinek, üidıñ töbesın jabatyn
şifer jetkızıldı. Jümysşylar da keltırıldı. Küzge qarai jaña üidıñ
töbesı jabyldy. Syrttan qarağanda üi daiyn bolyp qalğan siiäqty
körındı. Alaida şatyrdy iendı jauyp bola bergende jäne bır qyrsyq kez
boldy: desiatnik jertölenıñ qabyrğalary bırneşe jerınen jarylyp
tūrğanyn mälımdedı. Bül, onyñ oiynşa, jer asty dümpuınıñ saldary
körınedı. Bıraq Biartur biylğy jazda ieşqandai da jer sılkınısı
bolmağanyn aityp, onyñ pıkırımen kelıspedı.
- Koreiäda jer sılkınısı boldy ğoi, - dedı desiatnik. - Jalpy alğanda
ondai jarylğan jerlerden keletın qauıp-qater joq - olardy jai sylaqtyñ
özımen-aq op-oñai bıtei salamyz.
Ondai jaryqtary bola tūrsa da üi iesı bül ğimarattyñ keleşektegı
ğajaiyp körınısterın köz aldynda maqtanyşpen süisıne ielestetuden raqat
sezımıne bölenıp jürdı. Oğan qaita-qaita süisıne qaraudan jalyqpaidy,
özıne-özı äldebır närselerdı aityp kübır-kübır ietumen boldy.
Taudağy qoilardy jinap, aidap qaitqan sapardan keiın Biartur balasy
men iekeuı iekı salt atqa mınıp, Fordqa baryp qaitpaq. Üidıñ qūrylysy
üşın älı de tolyp jatqan ūsaq-tüiek närseler kerek ieken. Biartur jol
boiy ün-tünsız kele jatty. Al ien dalanyñ şyğys jaq şetıne jete
bergende Gvendurğa mynadai sūraq qoidy:
- Köktemde sen Austa menıñ öleñderımdı änşeiın süikei salğan naşar
närseler dep aitty degen joq pa iedıñ?
- İä, onyñ osy tärızdı bır närse aitqany ras bolatyn, - dep jauap berdı
Gvendur.
- Sonda qalai, onyñ dostary qazırgı jañaşa poeziiäny jaqsy köre me
ieken?
- Solai-au deimın, - dedı balasy. - Ol äldebır jas aqynmen nekelesken
körınedı.
- Jaraidy. Öleñdı qazırgı aqyndar siiäqty jazudyñ tük te qiyndyğy
joq, - dedı Biartur. - Laqyldağan qūsyq siiäqty aqtara beredı. İşkı
yrğaqtan jūrdai. Tek soñğy sözderı ūiqassa boldy.
Gvendur özı öleñ jaza almaityn. Sondyqtan da ieşteñe dep jauap
qatpady.
Az ğana ünsızdıkten soñ äkesı bylai dedı:
- İeger sen qalada Austa Soulliliany tağy da kezdestıre qalsañ, menıñ
qazırgı jaña poeziiä täsılımen jazylğan üş şumaq öleñımdı oqyp ber. Ol
oilap jürgen şyğar: men jañaşa öleñ jaza almaidy dep. Tyñdap körsın
qane!
- Men ol öleñdı jattap ala alsam, - dedı Gvendur.
- Jattap almai, nesı bar?! Nebary üş şumaq öleñdı jattai almaimyn
degen sözıñdı būdan bylai ieşkımge iesıttıre körme! - Biartur öz ışınen
äldebır närselerdı kübır-kübır iettı. - Bül soğys turaly üş şumaq öleñ iedı:
Būl dünie ajal töktı
On million adamğa –
Ölım dämın tatty bärı.
Onda menıñ ısım qanşa –
Joly bolsyn, ketsın ärı!
Taudağy alyp jartastardyñ
Janyndağy jekpe-jek
Sūmdyq iedı sūrapyl,
Köktemgı gül taptalğanda
Tabylmady qaiyrymdy tırı jan,
"Qoi!" dep aita alatyn tek bır aqyl.
Sodan berı jyrlarymnyñ närı joq,
İeñbegım - ieş, tūzym - sor,
Ümıt ietken quanyşym ärı joq!
Aqşa, mülık, dünie - bailyq
İendı mağan qajet iemes, özıñ bıl,
Öz üiımde öspegen soñ lala gül!
- Oğan özıñ baryp, oqyp bergenıñ jaqsy bolmas pa iedı? - dep sūrady
Gvendur.
- Menıñ özım? - dep tañ qaldy äkesı. - Joq! Menıñ ondai adamdardy
körgım de kelmeidı.
- Qandai adamdardy?
- Menıñ senımımnen şyqpai, aldap ketken adamdardy! Ondai
adamdardyñ özderı kelıp, aiağyma jyğyla keşırım sūrasyn Al menıñ
olardyñ aldynda bas ūryp, keşırım sūraityn jaiym joq. Onyñ üstıne, dep, qosyp qoidy Biartur, - menıñ Austağa ieşqandai da tuystyğym joq.
Üş qainasaq, sorpamyz qosylmaidy.
- Bärıbır oğan senıñ baryp şyqqanyñ dūrys bolar iedı, - dedı jas jıgıt,
oz aitqanynan qaitpai. - Ärine, Austağa qiyn tietınıne kümändanbaimyn.
Ony iekıqabat bolyp qaldyñ dep, üiden quyp jıbergen özıñ iedıñ ğoi.
- Menıñ kımdı quyp jıbergenımde senıñ jūmysyñ bolmasyn! Özıñdı
quyp jıbermegenıme tağdyryña riza bolyp, şükırşılık iet. İeger sen ädepsız
qylyq körsete beretın bolsañ, senı de quyp jıberuden taiynbaimyn.
- Al sen Austağa kırıp şyğatyn bolsañ, ol beişaranyñ quanyp
qalatyny sözsız.
Biartur atynyñ tızgının tez jūlqyp sılkıdı de, bylai dep jauap qatty:
- Joq, men közımnıñ tırısınde oğan ieşqaşan da barmaimyn, tıptı aiaq
baspaimyn. - Sodan soñ azdap ünsız qaldy da ūlyna onyñ iyğynyñ üstınen
moiyn būra qarap, bylai dedı: -İeger men öle qalsam, sen oğan sälem ait:
menı jerleuge kelıp qaitsyn - topyraq salsyn.
Austa Soullilia taiauda ğana Sandeirdegı küieuınıñ üiıne köşıp barğan
iedı. Ol şağyn ğana üi bolatyn. Ony üi dep aitudan görı töbesı
gofrirlengen qañyltyr temırmen jabylğan jertöle deuge köbırek keletın.
Ol Ortalyq Afrikada tūratyn zäñgılerdıñ laşyqtaryna ūqsaityn. Tereze
aldyndağy tabanşa taqtada qūmyra retınde qoiylğan tot basqan iekı
qañyltyr ydystyñ bıreuınde äldebır gül ösımdıgınıñ sabağy joğary
ūmtyla tüsıp, ömır süru üşın jantalasa küresetın tärızdı. Bölmede iekı
kereuet tür: bıreuı - Austa men küieuınıñ, al iekınşısı qart ienesınıñ kereuetı.
Üi iesı osy kempır ieken Balasy jūmyssyz jürgen körınedı. Austa
Soullilia ınısın kädımgıdei jyly jüzben qarsy aldy. Bıraq onyñ sol közı
oñ közıne qarağanda iedäuır badyraiyp ketkendei körındı. Öñı bop-boz,
jüdep ketıptı. Būrynğysyna qarağanda mūny iedäuır jatyrqap qalğandai
ma qalai? Auyryp bülıngen tısın jūldyryp tastapty, orny üñıreiıp tür.
Ol ınısımen şüiırkelesıp söilese qoimady. Onyñ Amerikağa nege barmai
qalğanyn da sūrağan joq. Şamasy, ondai alys sapardan bas tartuda tūrğan
tañ qalarlyq ieşteñe joq dep oilasa kerek. Öitkenı Amerika kımdı bolsa
da jarylqai qoiady degenge onşa ilanbaityn. Gvendur onyñ iekıqabat
iekenın bırden baiqady. Austanyñ süirıktei ūzyn sausaqtarynyñ, ondağy
ömırlık küştıñ moldyğyna süisıne qarady. Bıraq sonymen qatar iekı iyğy
quşiyp, aryqtap ketkenın, qūrğaq jötelden qinalyp jürgenın de baiqady.
- Sen, nemene, suyq tigızıp alğansyñ ba? - dep sūrady Gvendur.
Austa suyq tigızıp almağanyn aitty. Bıraq osy bır qu jötelden qūtyla
almai jür ieken. Tañerteñ qaqyrğanda qan tükıretının de jasyrğan joq.
Gvendur iendı onyñ nekesı resmi türde qaşan qiylatynyn sūrady. Bıraq
Austa bül joly aldağy bolatyn üilenu toiy turaly köktemde Biarturdyñ
ūlyna aitqanyndağydai, bır jas aqynğa tūrmysqa şyğatyn boldym dep
habarlağan kezındegıdei maqtanyş sezdıre qoiğan joq.
- Menıñ qalai tūryp jatqanymdy bıludıñ kımge keregı bar? - dedı ol
- Bügın tañerteñ äkem özınıñ sağan arnağan üş şumaq öleñın oqyp ber
dep ämır bergen iedı. Sony oqyp bersem, qaitedı?
- Qajetı joq, - dedı Austa. - Men üşın tük te qyzyq iemes.
- Menıñ oiymşa, oqyp bergenım artyq bola qoimas, - dedı de, Gvendur
üş şumaq öleñdı tügel oqydy.
Austa tyñdap şyqty. Tyñdağan saiyn jüzı jylyp sala berdı, öñı de
jūmsara tüstı. İendı bolmasa ieñırep jylap jıberuge säl-aq qaldy. Älde yza
bolyp, būlqan-talqan aşu şaqyrar ma ieken? Bıraq ieşteñe demedı. Oiynda
ne bolsa da jüregıne tas tüiın ietıp tüiıp aldy da, terıs būrylyp kettı.
- Jañadan salyp jatqan üiımızdıñ töbesın jauyp ülgerdık, - dedı
Gvendur. - Küzge qarai kırıp alamyz.
- Solai ma iedı? - dedı Austa. - Al menıñ oğan qatysym qanşa?
- Äkemnıñ osy üige bailanysty öz josparynyñ boluy tıptı de ğajap
iemes, İeger sen qaityp baratyn bolsañ, ülken bır bölmenı sağan beretınıne
kämıl senımdımın.
- Men be? - dep sūraq qoia jauap qatty. Austa basyn keudesınen tez
köterıp aldy da, maqtanyşpen bylai dedı: - Men özımdı jan-tänımen
süietın talantty jas aqynmen nekelesıp qoiğan adammyn!
- Degenmen de senıñ bızge kelgenıñ dūrys bolar iedı, - dedı Gvendur.
- Sen sonda menı özımdı jan-tänımen süietın adamdy bırjola ūmytyp,
tastap kete alady dep şynymen-aq oilaisyñ ba?
Peştıñ janynda manadan berı tūrğan kempır osy kezde sözge aralaspai
qala almady:
- Olai bolsa, sen menıñ beişara balama nege az da bolsa
qaiyrymdylyq jasamaisyñ? Sen üide bolğan kezıñde sorly balağa kün
körsetkendı qoidyñ ğoi!..
- Ötırık aitasyñ! - dedı aşu-yzağa bulyqqan Austa, kempırge jalt
qarap. - Men ony öte jaqsy köremın, süiemın. Bül düniede odan artyq
süietın ieşkımım joq. Basqa bıreulerdıñ közınşe senıñ mūndai sözder aituğa
qandai qūqyğyñ bar? Menı oğan qatalsyñ, kün körsetpeisıñ degenıñ qai
sasqanyñ? Uiat qaida?! Men oğan şamadan tys artyq qamqorlyq jasap
jürmın! Menıñ qūrsağymdağy näreste onykı iemes dep aityp körşı qane!
Tılıñdı kesıp alaiyn senıñ! Al ieger Jazğy mekennıñ iesı Biartur menen
keşırım sūrau üşın jer bauyrlap, ieñbektep kelıp, aiağyma bas ūrsa da oğan
ışım jylymaidy. Onyñ mağan jasağan zūlymdyğynda şek joq. Jaryq