Armanyn Añsağan Jandar - 24

odaqtar ieñ küştı degen jeke adamdardyñ özderı üşın de katerlı bola alady
ieken. Söitıp, Miridegı İoun iendı ūsaq şarualardyñ bırlestıgıne bar küşın
jūmsap, qyrğidai tietın şyğar dep oilauğa äbden bolatyn iedı. Öitkenı
onyñ Vikadağy sauda üiınıñ şaruasy şalqaiyp, küizelıske ūşyrady ğoi.
Bıraq starosta olai ietpedı.
Nege? Ol iendı Reikiaviktegı ūlyn, ökılettı ökıldı şaqyryp aldy da
Fordta onymen bırge tūtynuşylar qoğamyn qūra bastady. Söitıp, ol
qoğamğa jaqyn mañdağy, boryşyn ötep qūtylğan ierıktı azat şarualardy
ğana iemes, sonymen qatar Brunige qaryzdar kedei şarualardy da tarta
tüstı. Olarğa öte tiımdı şartpen köp aqşa berdı, qaitken künde de köpeske
bereşek qaryzdarynan tezırek qūtylyp, tūtynuşylar odağyna kırudı
ūsyndy. "Bız, şarualar, bır-bırımızdı qoldauymyz kerek" dedı ol. Būryn
jeke dara boludy ğana kökseitın ol iendı aiaq astynan bırlestıktı jaqtauşy,
şarualardyñ qamyn jeuşı janaşyr jan bola qaldy. Mūndai adamdar
kımge qai kezde ne dep aitudy jaqsy bıledı. Ol, ieger islandiiälyq
şarualar şynymen-aq köpesterdıñ taban astyndağy tepkısınen qūtylğysy
keletın bolsa, äldebır äreket jasap, şara qoldanuy, özderınıñ müddelerın
özderı qorğauy kerek degendı aitty. Al tūtynuşylar qoğamy şarualardyñ
öndırgen önımın ädılettı bağamen satyp alady jäne olarğa qajettı degen
tauarlaryn arzanğa beretın bolady. Şyntuaityna kelgende, tūtynuşylar
qoğamy degenımız paida tabudy ğana közdeitın ıskerlık käsıporyn iemes,
qaita şarualardyñ bır-bırıne özara kömek körsetuıne negızdelgen
qaiyrymdylyq qoğamy bolyp tabylady dep ügıttedı. Mysaly,
düniejüzılık rynokta bağa jaqsy bolyp tūrsa, şamamen otyz qozy satqan
şaruanyñ alpys kron paida tabuyna bolady. Al üş jüz-tört jüz qozysy
barlar aqşanyñ astynda qalady, myñdağan kronğa ne bolady. Ondai
odaqtardyñ kedeilerge de, bailarğa da tiımdı bolatyny basqalar tügılı,
balalarğa deiın belgılı. İeşkım ieşkımdı aldap soqpaidy.
Küzge qarai Bruniden hat keldı. Onda ol özınıñ alys-berıs sauda
jasaityn klientterıne şetelge barğan saparynan jaqynda ğana qaityp
oralğanyn habarlapty. Ol jaqta qai kezdegıden de keremet sättı saudasattyq jasağanyñ öz klientterıne būryn-soñdy bolyp körmegen öte tiımdı
artyqşylyqtar beretın mämılelerge qol qoiylğanyn jazypty. Hatqa qosa
tauarlardyñ bağasy körsetılgen preiskurantty jıberıptı. Būl 0bağalar
tūtynuşylar qoğamyndağy bağadan äldeqaida arzan bolyp şyqty. Söitıp
küzdıgünı būryn-soñdy bolyp körmegen sauda qyzu jürıp berdı.
Baqtalastyq bäsekelesı küşeidı. İngolv Arnarson şaruany iyğynan
qağyp jaqyn tartsa, Tulinius İensen ony moinynan qūşaqtaidy.
İngolv Arnarson klienttı qūşaqtasa, Tulinius İenson onyñ betınen
süidı. Bır sozben aitqanda, hristian dınınıñ bırıñdı-bırıñ jaqsy körıñder
degen qağidasynyñ ruhy sauda-sattyq salasynda aqylğa qonymdy ärı
ädettegı üirenşıktı şekaranyñ şegınen şyğyp kettı. Bıreudıñ bıreuge
bereşek qaryzy turaly söz ietu ūmyt qaldy. Ol ol ma, jalpy jūrtqa
qaladağy qymbat bağaly tauarlar beine bır dalada qalğandai tyqpalap
ūsynylatyn boldy. Būğan qarağanda, iendı bır-iekı jylda jūrttyñ bärı de
baquat şarualarğa ainalatyn şyğar!
Biartur mūndai ūrymtal sättı jağdaidy paidalanyp, özıne köptegen
qūrylys ağaştary men temır-tersek satyp aldy.
- İendı, mıne özıñe iekı qabatty beton üi salyp aluyña da bolady, - dedı
Tulinius İensen, ony qūşağyna alyp tūryp. - Al ieger qarjy jağynan
qinalyp bara jatsañ, qysylma, aqşa tabylady. Qalauyñ bılsın, keregınşe
ala ber. Men sağan kömek qolyn sozuğa ärqaşan äzırmın.
- Üi salyp alatyn boldyq! - dep Jazğy mekendegı balalardyñ
quanyştary qoiyndaryna syimai, şuyldasty. Olar jañadan salynatyn
üi Utiredsmiridegı siiäqty iekı qabatty bolar ma ieken älde Tau korolınıñ
üiı siiäqty bır qabatty ülken üi bolar ma ieken dep, tözımderı tausylğanşa
bastaryn qatyra boljam jasaumen boldy. Qalai degende de iendı tūrğyn
bölmeden basqa sän-saltanatty ülken bölme de bolady äiteuır. Bolaşaq
qūrylys olardyñ qiiälyn san saqqa jügırttı. Bıraq olardyñ bül turaly bır
närse sūrap bılgısı kelse, Biartur bırden tyiym salyp tastaudan tanbady.
Özınıñ qandai jospary bar iekenın aitqysy kelmei: "Onda senderdıñ
şarualaryñ bolmasyn, öz jūmystaryñdy bılıñder!" dep, betterın
qaitaryp tastaumen jürdı. Balalar äkesınıñ aitqanyna amalsyz bağyndy.
Bıraq qūrylysy älı bastalmağan üidıñ aluan türlı artyqşylyqtary
turaly qiiäldary qanat qağyp, şaryqtaumen boldy. Austa özınşe ülken as
üidıñ suretın salyp, bırneşe döñgelek qaqpağy bar temır plitanyñ, ydysaiaqtar qoiylatyn şkaptar men sörelerdıñ qai jerlerınde bolatynyn
oişa belgıleuden jalyqqan joq. Ol jazdygünı üige kelıp, tüskı as
äzırleuge qalai kırısetının köz aldyna ielestetıp, künı būryn quanyp jürdı.
Mıne, sondai kezde kenet iesık aşylyp, jaryq ta keñ as üige baiağy keñ
paltoly qonaq jıgıt kırıp kelse ğoi, şırkın! Ol qūs pen balyq tızılgen
tüiınşektı tastai berıp, būğan dostyq qolyn ūsynyp sälemdeser iedı-au.
Keibır adamdardyñ ondai dostyq qoly ūsynylğanyn ömır boiy, tıptı öleölgenşe ūmytuğa bolmaidy ieken. Austa özı turaly osylai qiiäldap,
armandady. "Al, äkemız sän-saltanatty keñ bölme sala qoisa, - dep
uaiymdady ol, - bız oğan ıletın ädemı suretterdı, qabyrğağa jaqyn qoiatyn
divandy qaidan tabamyz?"
Şabyndyqtağy ylğal pışennıñ ieñ soñğy qaldyqtaryna deiın jinap
alyndy. Austa ony mūqiiät tyrmalady, al äkesı şömelege salumen boldy.
Äkesımen bırge jūmys ısteu qyzğa qatty ūnaityn Öitkenı mūnyñ
jūmysyna riza bolyp, onyñ öte-möte maqtağanyna teñ keletın ieş närse de
joq. Mıne, ieñ soñğy bır qūşaq pışenge deiın jinap alyndy. Üstı bastaryn
su basqan, kiımderı bylğanğan olar ylğal şömelenıñ üstıne otyrysa kettı.
Biartur bır şymşym temekı alyp iıskedı. Al, Austa jūmystan
qaljyrağan qoldarynyñ jap-jalpaq alaqandaryn iekı tızesıne qoiyp
otyryp, tobyğyna deiın su keşken aiaqtaryna aianyşpen qarady. Qyzdyñ
mañdaiy jazyq bolatyn. Mūndai keñ de aşyq mañdai būlardyñ
äuletındegı ieşkımde joq. Būlardyñ mañdailary iendı kelgenımen tym tar.
İä, qyzdyñ doğa tärızdes qiylğan qara qastary da ony būlardyñ äuletınen
basqaşa körsetetın siiäqty. Bet älpetı de solai: körkem ülgımen qūiyp
qoiğandai kelıstı iegı döñgelengen bıtımımen iekı jaq betıne jarasymdy
jalğasady. Alqyzyl tüstı top-tompaq tömengı iernınıñ iıle jymdasqan
tūstarynda qanşama sūlulyq tūnyp tür deseñızşı!.. Äne, Austa äkesıne
jalt būrylyp qarap iedı, mūnyñ közı onyñ közıne tüstı. Oñ közı adam tañ
qalarlyqtai möp-möldır, jap-jas ärı baqytty nūrğa tūnyp tūrğandai
meilınşe tap-taza ieken. Al azdap qylilanğan sol közınen mülde bölek
jannyñ basqaşa sezımı - jau qolyna bailap berılgen tūtqynnyñ
qorqynyşty qūşağyndağydai äldebır qūpiiä ärı äljuaz näzık qiiäl tärızdı
bır närse baiqalady. Marqūm şeşesınıñ közınen ainymaidy. Auzyna kelıp
tūrğan sözın ieşqaşan ierkın aita almağan, ūdaiy qorqynyş pen üreide
ömır sürıp, kütpegen jerden qaza bolğan, nekesı qiylğan zañdy jary bola
tūrsa da, mūnyñ jüregın jıbıtıp, jaqsy körgızıp ülgere almağan marqūm
Rozanyñ közı. Beişara tolyq aşylyp bıtpei jatyp, solyp qalğan gül
siiäqty jap-jas küiınde dünieden öttı. Biartur uaqyttyñ mūnarlanğan
perdesı arqyly būrynğy ötken būldyr künderge köz jıberıp jatqandai iedı.
Kenet küzdıñ salqyn lebı betın sipap ötkendei boldy da, ol özınıñ qatty
şarşağanyn sezındı. Betı-jüzın küzdıñ sūrğylt salqyn tūmany qalqalai
bastady. Mūndaida baiqap qarasañ, az ömırıñnıñ özın de özge bıreudıñ ömırı
me dep qalasyñ!
- Äke, - dedı Austa. - Men senıñ üi salatyn bolğanyña quanyştymyn.
Osy kezde ol äkesınıñ jüzıne, būryn ieşqaşan ieşkımge körsetpegen,
būğan deiın ieşkım bılıp bolmağan, tıptı onyñ ädemı jazylğan öleñderınde
de beinelenıp körmegen jüzıne süisıne qarady. Būl onyñ äkesınıñ jan
düniesınıñ jarqyn jüzı iedı. Onyñ mūndai jüzın būğan deiın Austadan özge
ieşkım de, ieşqaşan da körmegen bolatyn. Onyñ öleñderı qūityrqy qyzyq
äzılderge toly bolğandyqtan mazmūnyn qalai jūtañdatsa, onyñ ömırıne
solai äser ietetın. Qazır Austanyñ onyñ moinyna asyla ketıp, saqaldy
iegınıñ astyndağy jyp-jyly jerıne betın basqysy kelıp-aq iedı. Bıraq ol
ornynan tūryp, qyzynyñ su bolğan şaşynan meiırlene sipady.
- Senıñ äkeñ öz ömırınıñ jainağan gülıne arnap äiteuır bır ülken üi
salyp beretın bolady, - dedı ol - Bıraq biyl küzde iemes. Asyqpai qoia tūr...
Bıraq biylğy küzde iemes.
Būl küzde ol osydan on iekı jyl būryn özennıñ jağasyna taiau jerden
qazylğan ieskı jertölesınıñ ornyna töbesı qañyltyrmen jabylğan qoi qora
salumen qanağattandy. Siyrdyñ tūratyn ornyn qozy qamaityn qorağa
ainaldyrdy. Özderı tūratyn bölmenıñ astyndağy oryn siyr men atqa
arnap qaita jasaqtaldy. İedenge tas töseldı, bır jaq büiırındegı
qabyrğadan tesık şyğarylyp, odan syrtqa köñ-qoqyr laqtyrylatyn
boldy...
Balalardyñ köñılderın qaldyryp, qanşalyqty tüñıldırgenımen mūnyñ
özı ülken oqiğa iedı. Hutorda okrugtağy nağyz şeberler sanalatyn jaña
adamdar paida boldy. Olar qoi qoranyñ qabyrğalaryn şymtezektıñ oiyp
alynğan qatparly qabattarynan qalap tūrğyzdy. Sondyqtan da ol alystan
qarağanda jolaq örnekter salynğan toqyma būiymğa ūqsady. Mūnda
qolyna qağaz, qalam, syzğyş jäne ara ūstağan şeber ağaş ūstasy da
kelgen iedı. Bıraq ol ieş närsenı jazyp-syzyp jatpai-aq, közben mölşerlep,
oişa ieseptep şyğara beredı ieken.
Ağaştyñ jas joñqasynyñ jağymdy iısı küzgı las laisañ men tezek
aralas jañbyr suynyñ iısımen aralasyp, qolqany qabady. Tüskı as kezınde
dauryğa dauystap aitylatyn aluan türlı äñgıme, şainalyp sölı sorylğan
temekı japyrağynyñ iısı de, jarysa öleñ oqu da osynda. Alys ielderden
jetıp jatqan jañalyqtar aitylady, tosynnan beitanys soz tırkesterı,
kei-keide ūrys-kerıs, beiauyz bylapyt sözder iestılıp qalady. Qant
qosylğan kofe ışıledı...
- Köpes qaşannan nağyz opasyz doñyzdyñ tap özı iedı ğoi. Şarualardyñ
qanyn sülıkşe soratyn toiymsyz bolatyn. Arzanğa alyp, qymbatqa satu iejelden kele jatqan ädetı. Qaitse de paida tauyp, aqşasyn köbeitudı
közdeidı. Qazır köpes şarualardyñ qarğys atqan qas jauyna ainalğany
jūrttyñ bärıne aian boldy.
- Degenmen de ol qiyn-qystau kezde köbımızge järdem jasap, kömek
qolyn sozdy iemes pe?
- Onyñ ondai mahabbaty köpke sozylmaidy. Tiıstı mölşerdegı somadan
artyq qaryzdana qalsañ, senıñ iesebıñnen qos uys qara bidai ūnyn da
bosattyrmaidy. Şarua özınıñ iesebınen älgı qos uys ūndy jalynypjalbarynyp sūrap aluy üşın tabanynan tozyp, qanşalyq azapqa tüsedı
deseişı!
Qazır tūtynu qoğamy paiyzdyq ötem degendı iengızdı. İeger mämıle sättı
de tiımdı bola qalsa, sauda jasalğan somanyñ iesebınen sağan degen
paiyzdyq tölem ieseptep şyğarylady. Bıraq şaruanyñ ondai tölem
alğanyn körgen kım bar qane? Olai ietu köpestıñ oiyna da kırıp-şyqqan
iemes.
- İä, būl redsmirilıkterdıñ oilap tapqan amal-ailasyna ūqsas
paiyzdyq tölem ğoi! Paiyzdyq tölem degen aty ğana. Jılıktıñ maily
basyn bärı bır oz qoldarynan şyğarmaidy.
- İendı olar Fordta nesie beretın kassa aşudy oilastyryp jatqan
körınedı. Ony aşuğa kımde-kım üles qossa, paiyzdyq ösım alady-mys.
Paiyzdyq ösım degenı ne sonda?
İä, ieger nesie kassasyna aqşa salsañyz, ol özınen-özı ösıp, köbeie
beredı-mıs. Al ieger ol aqşany äldebır bai adam qaryzğa ala tūrsa, ony öz
kezegınde kassağa mol mölşerdegı paiyzdyq ösımımen qosa qaitaratyn
körınedı.
- Al redsmirilıkter qaryzğa alynğan ondai aqşany joğaltyp aldyq
dep, ädeiı közboiauşylyqqa deiın barudan taiynbas iedı. ()l özgelerdıñ
iesebınen öitıp-büitıp jağdaidan şyğudyñ jolyn tauyp, şyğynnyñ iesesın
qaitarğan bola qoiady.
Biartur basqalar qanşa ügıttep, jalynsa da özınıñ köpesıne qūlai
senıp, oğan aqyryna deiın adaldyq tanytty. Starostamen ıstes bolğannan
görı köpespen ıstes bolu äldeqaida tiımdı dep bıldı. Redsmirilıkter qūrğan
odaqtardyñ bärı özge de oilap tapqan ailakerlık amal-äreketterı siiäqty
tek özderınıñ ğana paiyzdyq tölemder alyp, mol tabysqa keneluın
közdeidı. Biarturdyñ oiyna mynadai öleñ joldary orala kettı:
Äiel bızde jetkılıktı, bıraq ışerge asy joq,
Qūdai bılsın - qaitsem qoiym bolar toq?!
Redsmiriden qaryz alman, betı aulaq! –
Öle-ölgenşe qūtylmaisyñ - jol sol-aq!
Bar malyñdy ieñ äuelı sanap al,
Sodan keiın qoilaryñdy qyryp sal
"Redsmiriden qaryz alyp körgennen
Öle qalğan köp artyq qoi!" - der iem men.
Ölgen jaqsy jeksūryn bop jürgennen
Redsmirilık bolyp ömır sürgennen!
Köpester, tūtynuşylar qoğamdary ataulynyñ bärınen de jürektı
tebırentetın tättı qiiäl artyq. Äsırese, küzgı keşte, aspanda köşıp bara
jatqan būlttardy tamaşalağan qandai jaqsy! Köz aldynda keremet
körınıster paida bolady. Austa Soullilia kışkentai terezenıñ aldyna
otyryp alyp, aspandağy būlttardyñ qūbyla tüsken oiynyna qyzyğa qarap
qalypty. Tömende Finnanyñ siyrmen söilesken dausy iestıledı. Ony
azyqtandyryp bolyp, iendı qaşan su ışkısı keletın kezın kütıp jürgendei.
Qart äje belı bükıreigen qalpynda kereuetke süienıp otyr. Qara köleñke
üide bır sausağyn auzyna salyp otyratyn ädetımen äldebır psalom-dūğa
oquğa kırısıptı. Bül özı qandai jūmbaq jan iedı? Aituyna qarağanda,
oñtüstık jaqta sıñlısı bar bolyp şyqty ğoi.
Äne, kök aspanda äldebır materikterdıñ sūlbasy paida bolyp,
teñızderdıñ aiqyn aşyq boiauly qūbylmaly jağalaulary, iertegılerdegı
siiäqty äldebır ğajaiyp ielder men qalalar bırınen soñ bırı tızılıp ötıp
jatqandai. Teñızdıñ ainadai jarqyrağan kögıldır aidynynda qara qoşqyl,
qyzyl tüstı sarailar boi kötergendei, al artynşa biık mūnaralarymen
bırge suğa batyp ketkendei bolady. Bır kezde teñızdıñ özı de jaiylyp,
gülge oranyp, jainap tūrğan jemıs bağyna ainalady. Onyñ ainala
töñıregın qorşap jatqan taulardyñ tañ qalarlyq keremet körınısterın
tamaşalauğa bolady. Olardy kädımgıdei jany bar tırı şyñdary bır-bırıne
bastaryn ie jaqyndasyp, qūşaqtasady. Qaşan būltty jel aidağanşa
qūşaqtaryn jazbaidy. Būryn Austa tereze aldynda būlai otyra bermeuşı
iedı. İendı onda otyryp alyp, özınıñ ol jıgıt turaly bükıl oi-armanyn
aspandağy jöñkıle köşetın būlttar arasynda paida bolatyn qūbylmaly
beinelermen bailanystyratyn boldy.
Ol jıgıt turaly oi-arman. İertegılerdegı aitylatyn alystağy ğajaiyp
ielder, tösınde aluan türlı qaiyqtar jüzıp bara jatqandai kök teñızder, būl
ömırde joq tamaşa boiaulary jarqyrağan körkem qalalar men gülge
oranğan jemıs baqtary - būlardyñ bärı de jöñkıle köşken būlttardyñ
ğana arasynan körınedı. Mūnyñ bärı de sol bır jıgıt turaly beine bır ünsız,
mylqau oilar ğana, oqiğasyz iestelıkter, ieşqandai negızı de, qorşağan
keñıstıgı de joq bolaşaq turaly oi-arman ğana. Al ol, ol... Austa siyrdyñ
syzdyqtata aqyryn su ışıp tūrğan dybysyn, ögei şeşesınıñ Bukodlamen
ömır turaly... -bälkım, ol da būlttar arasyndağy ömır turaly bolar äñgıme aityp tūrğanyn iestıdı. Al Austa özın ol jıgıtpen bırge myna bır
halyq jyrynda aitylatynyndai, tūtas ielderdıñ iesı siiäqty sezınedı:
Menıñ jarym salt atpenen orman kezıp keledı,
Qalyñ orman, jasyl orman
Oğan özı jolyn aşyp beredı.
İelesteidı kök teñızdıñ tösınde
Jelbırete jelken jaiyp jürgenıñ,
Süiıktım-au, meilı qaida jürseñ de,
Men senımen bırgemın!
Menıñ jarym jan körmegen
Basqa jaqta, jat öñırde jerlendı,
Oğan qalai barar joldy
Taba almaspyn men de iendı.
Qymbattym-au, qaiğy-zarym ūmyt bolar.
Menıñ osy - oilai-oilai bılgenım.
Süiıktım-au, meilı qaida jerlenseñ de,
Men senımen bırgemın!
Süigen jarym, bız iekeumız kezdesıp iek,
Älı iesımde, ormanda,
Köktemdegı gülge oranğan
Jemıs bağy siiäqtanyp tūrğanda,
Tağdyrymdy, baqytymdy
Tek sol jerden tapqanymdy bılgenmın.
- Süiıktım-au, meilı qaida bolsañ da,
Men senımen bırgemın!
İİİırkın-ai älgı körınıs mäñgı sozylyp tūra berer me iedı! Qūbylmaly
aşyq tüstı boiaularğa bölengen älgı oiyndar ğasyrlardan ğasyrlarğa
jalğasa berer me iedı!..
Söitıp Austa är keş saiyn kök aspannyñ ünsız sazyn qiiäl qūşağynda
tyñdaityn bolyp aldy.
OTYZ JETİNŞİ TARAU
KİŞKENTAİ GÜL
Jaña qoi qoranyñ keñ bolğany sonşa, Biarturdy: "Qoiymdy köbeite
tüssem be ieken!" degen oi qaita-qaita mazalai berdı. Ondaida auzy tynym
tappaityn qoren siyrdy qosa asyrap otyrğanyn ūmytyp ta ketetın. Ol
qoidyñ aiağymen jaiyluyna bolatyn ärbır kündı qūr jıbermeuge quana
tyrysty. Ondai künderı balalar qoidy şalşyqty balşyqta baqty.
Biartur özınıñ qoilaryn būrynğysynşa jaqsy köretın. Olardyñ
qamyn jep, tynymsyz oilanatyn. Qoidy qalai bağudyñ jai-japsaryn
jaqsy bıletındıgımen keñınen tanymal bolatyn. Otaryn biylğy qystan,
äsırese, ieñ bastysy, köktemnıñ kök özek şağynan aman alyp şyğa alsa ğoi,
şırkın! Öitkenı juannyñ jıñışkerıp, jıñışkenıñ üzıletın kezı -köktem ötemöte qauıptı. Qoidyñ qyrylyp qaluy op-oñai. Būl - myñdağan jyldardyñ
täjıribesınen belgılı jait. Öitkenı ieşqandai jazyğy joq osy bır
momaqan januarlar köktem kezınde öle saluğa tym beiım.
Onyñ iesesıne biylğy qystan adamdar jaqsy şyqty. Finna köp
jyldan berı qysta qinaityn auruynan aiyqty. Onyñ jüktı bolyp
qalğany taiauda ğana, iağni nauryzdyñ bas kezınde belgılı boldy. Öitkenı
Finna da şeşesı siiäqty iedı - iemşegı köpke deiın bılınbeitın. Byqsyp
janatyn plitaly oşaqtyñ üzdıksız budaqtağan aşy tütınınen tañerteñgı
mezgılde iekı äiel de tūnşyğa jötelumen bolatyn. Ol jötel keşke qarai ot
qaşan jaqsy tūtanyp, laulap janyp ketkenşe ūstamaly auru siiäqty tağy
da qaitalanatyn. Onyñ üstıne, siyrdyñ jas tezegı men attyñ sūiyq
zärınen qabattasa şyğatyn jerkenıştı qolamsa iıs qolqany qabatyn,
ökpenıñ tynys aluyn qiyndatatyn. Finnanyñ qaita-qaita auyra beruınıñ
bır sebebı sol bolatyn.
Sonda da bolsa ol beişara siyrdy kütıp-bağudyñ soñynda özı ğana
jüretın. Bıraq Biartur jeksūryn Bukodlağa jem-şöp saluğa tyiym salyp
tastady. Özı jetkılıksız jem-şöptı Finnanyñ siyrğa molynan şaşyp,
ysyrap ietuıne jol bermedı. Biartur iendıgı qalğan jaqsy şöptı jas
qozylar men olardyñ ienelerıne, özge jem-şöptı naşar jeitın qoilarğa
saqtauğa ūiğarğan bolatyn. Finna siyrğa jem berıp, suaryp, astyn
tazalap, köñ-qoqyryn syrtqa şyğarady, qorany tap-taza ietıp ūstaidy.
Ondai kütımdı siyr da bıledı - süttı molyraq beruge tyrysady. Ol
Bukodlany ieskı taraqpen ierınbei-jalyqpai ūzaq qasylaidy, onymen
äñgımelesken bolady. Oğan retı kelse, itke degen balyq süiegın Biarturğa
körsetpei, jasyryp äkep beredı. Tıptı azdap kebek aralas ün şalyp ta
jemdeidı. Keide siyrdyñ da ışı pysyp, zerıgetını bolady. Ondai kezderı
Qūdaidyñ köktemı şyğatyn kün bola ma, bolmai ma dep tözımı tausylyp,
toryğa qamyqqandai dausyn soza tüsıp, kädımgıdei şağynğan ünmen ūzaqūzaq möñıreidı. Onyñ mūñyn tüsınetın äiel sol sätterde siyrdyñ jüregı
de jiı-jiı soğyp, myna ömırdıñ maqsat-mūratsyz, bosqa ötıp jatqan azapty
ömır iekenınen şoşynatynyn sezedı. Öitkenı Finnanyñ özı de būl ömırdegı
raqat degennıñ ne iekenın körıp-bılmei-aq keledı. Ol tapa-tal tüste siyr
qorağa tüsıp, siyrdyñ äukesı men arqasyn sipap jūbatqan bolady. Būl
ömırde ierte me, keş pe, äiteuır bır kezde ızgılıktıñ zūlymdyqty jeñetın
kezı keletının aityp, tüsındıruge tyrysady. Onyñ mūnysyn az da bolsa
tüsıngendei siyr saiabyr tauyp, tynyştalady da qaitadan küiıs qaitaruğa
kırısedı. Osy bır auzy tynbaityn toiymsyz qoren ärı aqymaq jeksūryn
siyrmen qaidan qoralas bolğanyna ökınıp, odan qalai qūtyludyñ amalyn
taba almağandai qorşaudyñ arğy jağynda tūrğan at jerkenıştı
öşpendılıkpen qatty pysqyryp jıberdı. Onyñ iesesıne, balalar siyrdy
qalai jaqsy körudı şeşelerınen üirendı. Janyñdy jadyratyp, jai
taptyratyn, bükıl otbasyndağy ömırdıñ körkın kırgızetın qasiettı süt
beretını üşın bağalaityn boldy. Sütten Halbera kempır de däm tatatyn.
Tıptı Titla itke de qalatyn. Kädımgı ūn şalyp, malğa berıletın sūiyq
bylamyq.
İşıñdı qatyryp, qinaityn osy bır tağamğa jolamaityn jalğyz jan
bar. Ol - Biartur. Ol temekı japyrağy qosyp qainatylğan sütpen auru
qozylardy iemdeudı ğana bıledı.
Ras, soñğy kezde balalardyñ betterıne qan jügırıp, qyzyl şyrailana
bastady. Közderınen densaulyğy jaqsy balalar siiäqty nūr şaşylyp
tūratyn boldy. Būryn olar säl bolsa-aq suyq tiıp auyra beretın. Äljuaz
ärı bosañ iedı. Boiküiez ierınşektıktı qoidy, keudesındegı äldebır
jabyrqañqy nemese mūñdy köñıl küiden arylğandai küi keştı.
Būrynğydai ışterın su men aua kerıp tūrğandai qolaisyzdyqtan qūtyldy.
Austa Soullilia äkesı oqyp şyq dep bergen dastandardyñ ieñ bır küñgırt,
būlyñğyr tūstaryn da op-oñai tüsıne alatyn boldy. Äkesınen qara
küiemen ystalğan äinekke jazyp jürıp, ärıpterdı bılıp aludyñ sätı tüstı.
Auyzşa iesep şyğaruda da qabılettılıgın körsete bıldı. Biylğy qysta
qyzdyñ boiy tez ösıp ärı tolysyp şyğa keldı. Köilekterı tar bolyp,
syimai qaldy. Jeñın jäne belınıñ büiırın tılıp, qosymşa üşkıl salyp,
keñıtuge tura keldı. Austa - qazır on törtke şyqqan ülken qyz. İekı betı
qyzyl şyraily, tösındegı qos almasy tompaiyp tūr. Boiynda äldebır
tüsınıksız sezımder men tüsınıkter paida bolatyndy şyğardy. Keide
mazasy bolmai, auyryp ta qalady. Onyñ köilegınıñ ietegıne jap-jalpaq
kömkerme ädıp salyndy. Öitkenı jūp-jūmyr qos baltyry men myqty iekı
tızesı sandaryna deiın jaltyrap körınıp tūratyn bolğan iedı.
Qystygünı pastor keldı. Austanyñ oquyn baiqap körıp, tabystaryna
tañ qaldy. Ol özınıñ ğana iemes, özıne tete ınısınıñ de sauatyn aşqan iedı.
Bıraq qyzdyñ Qūdai turaly, dın zañdary jönındegı bılımı qandai? Masqara
bolğanda dın zañdarynan habary joq ieken -ony tıptı de oqymapty. Qūdai
turaly tüsınıgı bolmasa da oğan bet aldy bosqa tabynady ieken äiteuır.
- Būl - jaramaityn ıs, - dedı pastor. - Qūdaidy bılmeu - uiat. Tıptı zañğa
sai kelmeidı. Qyzdy şırkeuge alyp baryp, şoqyndyratyn uaqyt
äldeqaşan jettı.
- Menıñ osy jañaşa hristiandyqqa sene qoiatyn qūlqym joq, - dedı
Biartur. - Būrynğy pastorymyz jaqsy-aq iedı. Marqūm bolğan pastorymyz
Gudmundurdy kım bılmeidı!? Ony bır körgen adam ömır boiy ūmyta
almaidy. Äsırese onyñ jañadan şyğarğan qoilarynyñ tūqymyn
aitsañşy! Bül öñırde onyñ dañqyn şyğarğan da, onyñ iesımın ğasyrlar
boiyna saqtaityn da sol qoilar.
Myna bır jañadan kelgen pastorğa Biartur adam ieken dep te qaramaidy.
Sony da pastor dep atauğa bola ma ieken?! Nağyz tazşa balanyñ özı. Qoilar
turaly tüsınıkten mülde maqūrym iekenın qaitersıñ?! Ras, ol qoi turaly
soz ietkendı jaqsy köredı, būl salada özın bılıktı bıreu ietıp körsetkısı
keledı. "Auylşaruaşylyq habarşysy" degen basylymnan oqyğan
teoriiäsymaq bır mäselelerdı soğady da otyrady. İendı, mıne, arnaiy kıtap
aşyp, oğan barlyq qoilardy tırkep jazyp, olardyñ ärqaisysyna ien
salyp, nömırı jazylğan syrğa tağu kerek degendı şyğarypty. Būl keiın,
küzdıgünı är qozynyñ qai saulyqtan tuğanyn şatastyryp almau üşın kerek
körınedı-mıs. Ol sonymen qatar äljuaz naşar qozylardy tırı qaldyrudy
qoilardyñ aldynda da, ärkımnıñ özınıñ aldynda da, tıptı Qūdaidyñ
aldynda da ölım jazasyna laiyq künä jasau dep bıledı. Öitkenı olardy
satu tiımsız körınedı - qoilardyñ bolaşaqtağy tūqymy sondai äljuaz
naşar qozylardan taraityn bolady, söitıp mal tūqymy azğyndaidy ieken.
- Pastor Gudmundur qoi turaly ieşqaşan ieşkımmen tıs jaryp
söilespeitın, - dedı Biartur. Qoi tırkeitın ieşqandai kıtap ta jürgızgen
iemes. Onda özınıñ iejelgı ievreiler turaly jalğyz kıtabynan özge ieşnärse
de bolğan joq. Bıraq qoi turaly bılımı nağyz üly adamğa, ğūlama ğalymğa
ton iedı. Onyñ qyzmetkerlerınıñ aituyna qarağanda, Gudmundur özınıñ
qoilaryn özge qoilardan jürıp ketken ızıne qarap aiyra bıledı ieken. Bızdıñ
şırkeu qauymynyñ mañdaiyna iendı qaityp ondai pastor bıte qoimas, sırä!
Olar Austany şırkeuge alyp baryp şoqyndyrudy kelesı jylğa deiın,
Helgi bıraz öskenşe qaldyra tūru jönınde kelıstı. Bıraq pastor ony
biylğy qystyñ özınde, iağni şoqyndyrudan äldeqaida köp būryn
poselkege alyp keludı, söitıp Qūdai turaly dıni ılımdı - ieñ bolmasa, onyñ
ieñ qajettı negızderın oqyp üirenuın talap ietıp otyryp aldy. Sondai-aq
qyzdyñ būl jasta bıluı tiıs basqa pänderden de - atap aitqanda
geografiiädan, zoologiiädan, İslandiiä tarihynan habardar boluy
kerektıgın aitty.
- Qalai dedıñ, "geografiiä" dedıñ be? Balalardyñ iekeuı de özımızdıñ
añğardy bes sausağyndai bıledı. Olarğa añğardağy ärbır şoqy, ärbır
jartas, ärbır būlaq-bastau, özennıñ ärbır būrylysy jaqsy tanys. Olar
mūnda ieşqaşan adasyp ketpeidı - kez-kelgen aua raiynda da jol taba
bıledı. Al zoologiiäğa kelsek şe? Olardyñ būl pännen de habary mol.
Hutordağy ärbır qoidy jañylmai tanidy. Öitkenı olarmen, özıñızdıñ
qolymyzdağy januarlarmen, bırge jürıp, bırge ösıp keledı. Olarğa qaşan
jäne ne qajet iekenın aitqyzbai tüsınedı. Tarihty da jaman bılmeidı. Qane,
kışkentai Austam menıñ, aityp jıberşı, Grimur Egir degen kım bolğan?
Austa Soullilia uiala jauap berdı:
Jaiau Hrolvtıñ qas jauy bolğan.
Dūrys aitasyñ! - dedı Biartur. - Al ol ölgennen keiın qaida bardy?
Austa uiala tūryp, basyn tömen saldy:
- Tozaqqa bardy, dedı ol.
- Äne, ol sorlyğa ne bolğanyn kördıñ be, pastor Teodour? – dedı
Biartur, qarq-qarq külıp. Söittı de sözın jalğastyrdy. – Osymen qoş bol,
pastor Teodour. Özıñ de sondai jağdaiğa ūşyrap qalyp jürme.
Nauryz aiynyñ bas kezı bolatyn. Biartur şalşyqty balşyqta
jaiylyp jatqan qoiğa baruğa bet aldy. Aua raiy qūbylyp tūrdy bırese
jabysqaq qar jaudy, bırese basyldy, tıptı künnıñ közı şaidai aşylyp ta
kettı. Balalar qoidy kezegımen jaiatyn. Biartur Hetia dep atalatyn bır
qoidyñ basy qan josa bolyp jürgenın baiqap qaldy. Alğaşqyda qoidyñ
müiızı synğan bolar dep oilap iedı, soñynan neğūrlym mūqiiät baiqap
qarasa, onyñ iekı qūlağyna bırdei ien salynyp, äldebır tañba basylypty.
Mūndai jañalyqqa qatty tañ qaldy. Qoidyñ qan-qan qūlaqtaryn aqyrynaqyryn kezekpe-kezek ūstap körıp, būl özı ne qylğan ien iekenın, jalpy ne
bolğanyn baiqap bılmek iedı, bıraq olardyñ qūlaqtarynyñ şūntityp
kesılgenı sonşa, ondağy basylğan nendei tañba iekenın aiyryp bıle
almady. Būny kezdeisoq oqiğa deuge bolmaityn iedı. Biartur oilanyp
qaldy. Ol üi ışınıñ adamdarynyñ bırınen de olardyñ közderıne añğarda
jürgen bögde bıreuler tüsken-tüspegenın iegjei-tegjeilı sūrap şyqty.
Joq, olar ieşkımdı de körmeptı. Arnaiy kelgen de ieşkım bolmapty. Sonda
Biartur bylai dedı:
- İeger añğarda jürgen ieşkım körınbegen bolsa, mūnyñ özı köp jyldar
boiy kezdespegen tüsınıksız jağdai ieken! - Sodan soñ ol qoidyñ
qūlağyndağy tañbanyñ adam tañ qalarlyqtai özgeşe iekenın aitty.
Osy kezde Helgi kütpegen jerden bylai dedı:
- Bağana, qar jauyp tūrğan kezde mağan bır salt atty adam köldı keşıp
ötken siiäqty körıngen bolatyn.
- Kölge qarai deisıñ be? Qol jaqtan ne jeidı ol? Özıñnıñ iesıñ dūrys
pa?! Atynyñ tüsı qandai?
- Ol jağyn baiqai almadym, - dep jauap qatty Helgi. - Aty bolğan
joq-au deimın...
- Özı kımge ūqsaidy ieken? Baiqap qaramadyñ ba, iesuas neme?
- Japalaqtap qar jauyp tūrğanda qalai baiqaisyñ?! - dedı bala. Menıñşe, ol adamğa ūqsamaityn siiäqty iedı.
- Sonda nege ūqsaidy? Aitsañşy adam siiäqty!..
Bala nenı körgenın anyqtap aita almady: äiteuır döñgelengen bır närse
kölge barypty da suğa tüsıp ketıptı.
Biartur odan saiyn oilanyp qaldy. Basqalar da añ-tañ bolysty. İs
toqyp otyrğan kempır äldebır närse dep mıñgırledı. Bül özı, ne de bolsa,
jaqsylyqtyñ belgısı iemes qoi!..
Köktemde airyqşa abai bolu kerek. Osynda hutorda otyryp, bız de
äldebır närsenı baiqağandai iedık. Būl qūbyjyq zūlym küşter bızge
köresını körsetedı älı... Nemese tapa-tal tüste otardağy qoiğa, ai-şai joq,
ien salyp, tañba basty degen ne sūmdyq?!.
Kün jylyna bastady. Oida joq jerden bolğan oqys oqiğa tudyrğan
qorqynyşty uaiym da seiıldı. Jyly jel tūrdy. Köktemgı jañbyr jaudy.
İeñıstegı qar ierıp kettı. Būğan deiın qar körpesın jamylyp jatqan sarğyş
qoñyr solğyn şöptı añğardyñ sai-salasy iendı jasyl tüske iene bastady.
Köp ūzamai jaiylymğa jasyl jelek jaiqala östı. Özen tasyp aqty,
köldegı señ būzyldy. Finna iesık aldyna şyğyp, köktemgı taza auany sımıre
jūtty. Qarğalar hutordan alysqa ūşyp ketıp jatty.
Kışkentai Nonni qoi asyqtaryn betkeige alyp şyğyp oinady. Bır
künı üige ol öte mañyzdy jañalyq aitqaly jügırıp keldı: hutordyñ tap
tübınde sap-sary baqbaq gül ösıp tür! Tauly añğarda jyldyñ būl
mezgılınde baqbaqtyñ gül aşuy - sirek kezdesetın oqiğa. Balalar şeşesın
iertıp kışkentai güldı köruge şyqty. Gül özınıñ jap-jas älsız sabağyn
qysqy künnıñ közıne bağyttap, batyl da quanyşty qalpynda joğary qarai
ūmtylady. Mäñgılık gül siiäqty. Olar özderınıñ jañadan paida bolğan
dosyna şattanğan quanyşpen ärı meiırlene süisınıp, ūzaq qarap tūrdy.
Öitkenı ol aldağy jazdyñ kele jatqanyn qys ortasynda jetkızgen
habarşy ğoi. Olar beine bır qasiettı orynğa ziiärat ietuge barğan
adamdardyñ qūdırettı küş-quatqa ünsız yqylaspen tauap ietuge niet
ietkenındei
yqylasty
tebırenıspen
gül
japyrağynyñ
şetıne
sausaqtarynyñ ūşyn tigızıp körumen boldy. Oğan beine bır: "Sen būl
jerde jalğyz iemessıñ, bız barmyz. Bız de sen siiäqty ömır süruge
ūmtylamyz" dep jatqandai. Söitıp, būl kündı ierekşe şūğyla şaşqandai
sezındı. Qystyñ qorqynyşty da qolaisyz jeksūryn künderı artta qaldy.
Būl kün jaidary da şaidai aşyq būltsyz kök aspam siiäqty jadyrap sala
berdı. Olar üşın bül kün nağyz baqytty künderdıñ bırı bolğan iedı. Olar
bül kündı ömır boiy ūmytpaq iemes. Kenetten attyñ kısınegenı iestıldı.
Onyñ alğaşqy kısınegenı ierekşe syñğyrğa toly. Äldebır jüreksıne
jasqanumen qatar rizaşylyqtyñ belgısı de sezıledı. Ol qaterlı ajal
tyrnağynan qūtylğan sätte "Uh!" dep, auyr dem alğandağy siiäqty üzılıpüzılıp şyqty. Bıraq sonyñ özınde de baisaldy quanyştyñ lebı iesedı.
Qystyñ qyspağy mol künderın Qūdai turaly ılımnen habary joq jas
qyz da ūmyta bastady. Bıraq aua raiynyñ qolaisyz künderınde äldebır
närseden qoryqqan joq deisız be? Qoryqty, ärine. Qoryqqanda qandai!
Bır būl ğana iemes, basqalar da qoryqty. Ondai üreilı ūzaq tünderde
oñailyqpen tañ da ata qoimaidy. Al kündızgı kün kündızge ūqsamaityn. Tek
köktemnıñ keluın tağatsyzdana kütesıñ, sol üşın ğana ömır süretındei
bolasyñ. Bıraq onyñ tez kele qoiatynyna senımıñ joq iekenın sezesıñ. Mıne,
alğaşqy baqbaq gülı, jylqynyñ alğaşqy kısıneuı. Qaşan mäñgılık köz
jūmyp, o düniege attanğanşa üzılmes ümıtpen tağatsyzdana kütetın
köktemnıñ sağynyşty sazdy belgılerı bılındı. İendı azdan soñ şalşyqty
balşyq ta kök-jasyl tüske ienedı. Ondağy tırşılık te ötken jazdağy
siiäqty qyza tüsetın bolady: qūtandar su keşıp tūryp beine bır inabatty
jas qyzdar siiäqty sypaiylyq tanytyp, iıle sälemdesedı. Tau ışındegı
kışkentai sarqyrama sular künge bır taban jaqyndai tüsu üşın aspanğa
atyla ağady. Mıne, sol kezde alys ölkeden ol da - baiağy jūmbaq jıgıt te
keletın bolady.
Qorqynyşty jūma da kelıp jettı. Jazğy meken tūrğyndary būl künı
äiteuır bıreudıñ -ne Qūdaidyñ özınıñ, ne İisuspetrustyñ törttağandalyp
öltırılgenınen iemıs-iemıs habardar bolatyn. Degenmen olar törttağandap
azaptap öltıru degennıñ qandai bolatynyn tym būldyr ielestete alatyn.
Öitkenı aiqyşty ağaştyñ qandai iekenın ieşqaşan körıp bılgen iemes. Al
oğan adamdy qalai törttağandap öltıretının köz aldaryna mülde ielestete
almaityn. Ondai sūmdyqtyñ qandai bolatynyn körsek, bılsek degen yntayqylasy atymen bolğan joq-ty. Al poselkede osy töñırekte oidan
şyğarylğan aluan türlı iejelgı ieskı äñgımeler tıptı de tausylmaityn.