Alaş Kösemsözı: Jer Mäselesı - 15

Qazaq jerı özınde qaluğa jol tauyp bermeisıñder dep ökpelegender, jūrtty
aitqanymyzğa köndırıp otyryp ökpelese ieken. Bız körgenbılgenımızdı aiap
qalmai halyqqa aitamyz, oğan qūlaq salmai, jūrt öz bılımınşe ıstese, oğan
bız ne ıstermız? Qazaq pen mūjyq bırıgıp ıs qylğanda Kalpakovskii būiryğy
da dalada qalğan. Osy küngı qazaq jerıne ornalasyp jatqan mūjyqtardy
hükımet keltırmeske būiryq şyğarsa, bärın bolmasa da köbın qazaqtyñ özı
şaqyryp qonys berer iedı; öitkenı mūjyqtarğa jer kerek. Qazaqtarğa
ieñbeksız tegın tabylatyn mal kerek. İekı jaqtyñ keregı bır jerden tabylğan
soñ, qazaqqa mūjyq qoñsy qonbai tūrar ma? Ärkım jalğyz özım demei,
özgeler jaiyn da oilap, beiılın keñge salyp ıs ietpese, jūrt jūmysy
tüzelmeidı. Jūrt paidasyn aiağyna basyp betımen jaiylatyndaryn
qaiyryp üiırge kırgızıp otyrmasa bır qoidyñ qotyry myñ qoiğa jūqqan
siiäqty, bır adamnyñ kesırı myñ adamğa timekşı.
Arendağa jer satu
5-nşı oktiabrde basqarmağa Aqtöbe uezınıñ, Borly bolysynyñ qazağy İeşım
Tabynbai balasy iekı kısı joldasymen kelıp, gazeta almaqşy bolyp,
jazylyp otyryp mynany aitty: Jer çinovnigı kelıp, köşpelı küide
qalasyñdar ma, älde otyryqşy bolasyñdar ma? Köşpelı küide qalsañdar,
qalağan jerdı alyp, qalğanyn senderge tastaimyn, otyryqşy bolsañdar
qalağan jerlerıñdı berıp, qalağan artyğyn alamyn degen soñ, otyryqşy
bolamyz dep prigovor berıp iedık. Biyl kelgen jer çinovnigı jerles 48 üi
bızge tiıstı jerdıñ şamasy qanşa häm qandai jerler iekenın, borazda
tartpasa da planda belgılep, körsetıp iedı.
Sol 48 üige dep arnalğan köpke tiıstı jerden 60 desiatina jerdı Borly
bolysynyñ 8 nşı aulynyñ qazağy Bäkış Düisenbaev Buzuluk orysy
Somoilov degenge üş jyl arendağa 500 som alyp, satyp otyr. Būrynğydai
molşylyq iemes, ölşep bergen jerdı satuyna riza bolmai, sol jerdı
satqyzbasqa ızdenıp kelıp jürmız, dedı.
Būl qalai satu iekenın bıle almadyq. Stepnoi polojenienıñ 126 nşy
statiasy boiynşa qazaq jerı arendağa volostnoi siezdıñ prigovorymen
berılmekşı; Ol prigovordy oblostnoi pravlenie bekıtpekşı. Sol
statianyñ qosymşasynda jaña aitylğan: arendadan alatyn aqşa,
obşestvonyñ ne keregıne jaratylatyny prigovorda aityluy tiıs dep.
Būlai ısteldı me? degende mūnyñ bırı de bolğan joq dedı. Mūnysy ras
bolsa, ıs jolsyz ıstelgen bolady. Jolsyz ıstelgen ıs quylsa, ıs bolyp
şyqpas ğoi: 48 üidıñ bırı ğana jaldap, basqalary riza bolmasa oqşau
jaiylğanda üiırge qaitaryp qosar; bızdıñ renjıp ışımız auyratyny: qazaq
jerınıñ tübıne jetken arenda iedı, sol arendadan jūrt tyiylmasa ıs jaman.
Bas qosuğa rūqsat berılmeptı
«Aiqap» jurnalynyñ 16 nömerınde Janşa myrza Seidalinnıñ Qostanai
uezındegı qazaqtardyñ basyn qosyp, bolaşaq siezge programma jasaimyn
de gen sözın oqyp iedık. Sol aituy boiynşa Qostanai şaharynda oktiabr
basynda bolatyn Pokrov järmeñkesıne baryp, köşpelı ia otyryqşy bolu
jaiyn keñesu üşın aqsaqaldardyñ basyn qosuğa dep Janşa myrza
Seidalin Torğai gubernatorynan rūqsat sūrağan ieken. Rūqsat berılmeptı.
Bız būl habardy «Uaqyttan» oqyp, onymen qatar alynğan «Aiqap»
jurnalynyñ 17 nömerınde būl turaly ieşbır söz bolmağan soñ, tübı bos
habar bola ma dep, «Uaqyt» basqarmasynan qaidan şyqqan habar iekendıgın
sūrastyryp iedık. Olar būl habardy «Russkoe slo vo» gazetasynan alğan
ieken. «Russkoe slovonyñ» habarlary ūşqalaq boluşy iedı dep, oğan
qanağattanbai, nağyz anyğyn bıletın oryndardan sūrap, äbden anyğyna
jettık. Rūhsat sūralğany da, rūhsat berılmegenı de ras ieken.
Siez degen söz bastalğan kezde zamannyñ türıne qarap, tynymy osylai bo
lar degenımızde, jūrttyñ köbı jaratpai, qūr änşeiın sary uaiym, sary
qaiğy, tartynşaqtyq, qorqaqtyq dep. Bırsypyralary qūr alauyzdyq,
uaiym būzarlyq, söz jarys, iereges dep, keibıreulerı jūrttan siezdı bız
beine bır qyzğanatyndai körıp iedı. Bızdıñ onymyz būl aitqandardyñ bırı de
iemes iedı. Siez jaqsy närse, kerek närse, bıraq jaqsy närsenıñ jasaluy
qiyn bolatyndyğyn aityp iedık. Bızdıñ sözımızdı jūrt terıs tüsınıp,
oiymyzdy qisyq joryp, qyñyr qarap, alauyzdyq, qūlauyzdyqqa sanap
bara jatqan soñ, bızdıñ mındetımız bılgenımızdı aitu iedı ğoi, aitarymyzdy
aittyq, moiynnan boryş tüsırdık, almasa, jūrttyñ özınen qalar, siez
bolsa, soqyrdyñ tılegenı iekı közı, bolmasa jūrt bolmağanyn körer,
aitqanymyzdy almasa, bız-aq jūrt auanymen bola qoialyq dep, söz köbeitıp
bara jatqan soñ, sözdı qysqartu üşın bız de siezşılerge qosylyp, qoldan
kelgen kömegımızdı ısteuge bel bailap iedık. On oblys qazaqtyñ jiylysy
tügıl, bır uez qazaqtardyñ bas qosuyna rūqsat berılmei otyr. Būl iekı siez
arasy jer men köktei. Oblys jiylysy aitqan auyzğa oñai, jylynda,
aiynda, künınde bolyp jatqan qazaqtyñ auylnoi, bolosnoi shodtaryndai ia
çerezveçainyi siezderındei-aq körınedı. İstei bastasañ, būlardan on oblys
tügıl bır uez ji ylysy da böten bolyp şyğady. Bas qosu jaqsy närse
(jūrttan ondai jaqsylyqty nege qyzğanaiyq), bıraq jaqsy närsenıñ qolğa
tüsuı jaman närseden görı qiynyraq bolady. Bızdıñ aitqanymyz da sol
qiyndyğy iedı.
Jauap hat
Zeinolla Būtabai ūlyna
1899 jylğy Şerbina iesebınde Zeinolla Būtabaiūlynyñ qystauy
«Qaişybūlaq» degen jer. Būl qystau Zaisan qalasyna ielu şaqyrym1.
Tūrğan jerı Qyzyl şılık ölkesı Tarbağatai, Sauyr, Mañyraq arasynda. Būl
Qandysu, Şılıktı özenınıñ basy. Karl Rittennıñ «Aziiä» degen kıtabyna
qarağanda, būl ölke būrynğy uaqyttağy köl asty bolady. Şılıktı özenınıñ
aşyly jerı būl künde joğalğan kölden qalğan, köl suy ketken soñ,
mūndağy tūz qañsyp jer aşy bolğan. Şılıktı – mal kındıgı. Būl jerde
İeuropanyñ Alpı degen tauyndağy Şveitsariiä jūrty bolsa, mal şaruasyn
ıs qylyp, siyr sauyp, mal alyp, ırımşık qainatyp, jünı jaqsy şūğa
bolatyn qoi bağyp dürıldeter iedı.
Zeinolla Būtabaiūlynyñ qystau 9 üi, ruy börımbet, köp jūrt jailauynda.
Şerbina kıtabynda 24 nömır jailau. Mūnda jylda köşıp kelıp otyratyn
rular: börımbet, tölebai, qaiqy, däuletbai, qaraşa, iesenğūl, jūmyq;
Şılıktı bolysynan: baibol, aitqoja, alpar; Mañyraq bolysynan: bärı 1099
şañyraq. 54 nömırde jylda 64 kün otyrady2. 29 häm 30 «Qazaqta»
basylğan iedı, qazaqtan jer alğanda ne jolmen alatyny. Qazaqta mal
şaruasynyñ sybağasy – norma dep jer tastap, artyğyn qazynağa alady.
Zeinolla Būtabaiūly auylymen otyrğan jer» 36 raionda. Mūnda otyrğan
qazaq mal bağyp, tymaq kiıp, kiız üi tıgıp būrynğy qalypta tūrsa, qazaqtyñ
bır şañyrağy bes bas bolsa, būğan 15 ırı qara tamaq asyraityn mal bolady
dep iesep qylğan. Būl 15 ırı qaranyñ 7-ı jylqy, 3-ı siyr, 1-ı tüie, 30-y qoi,
2-ı ieşkı. Bır jylğa üiırge qosylatyn töl 2 qūlyn, 2 būzau, 10 qozy, laq.
Mūndai üi jylyna 2 jylqy, 2 siyr, 10 qoi ūstasa, mal tuiağy jetpeidı.
Mūndai üige 16-20 pūt iet kerek bır jylda. Būl bır jylğa bır siyrdyñ ietı
bolady. Qalğan bır jylqy, bır siyr, 10 qoi bazarğa satylady3.
Bai qazyna köbeise, būl qazaq häm mūjyq ısı iemes, būlar norma qamytyn
kiıp qañtarylyp tūrady, būlardy normağa bailap özge bai bolatyn, qazyna
köbeitetın aty terıster artyq (izlişki) dep jer alady. 36 raionda bır
qarağa bır aiğa 3 şirek desiatina dep iesep qylğan, 12 aiğa 1 qarağa 9
desiatina jer keledı. Normağa noqtalanğan qazaqtyñ 15 qarasyna bır jylğa
135 desiatina jer kerek. Zeinolla Būtabai balasynyñ 9 üiıne 1215 desiatina
jer norma – sybağasy bolady. Būl 9 üi otyrğan 54 jailauy 14 myñ 210
desiatina bolsa kerek. (Zaisan uezı degen Şerbina kıtabynda 1 myñ 421
desiatina, būl jañylys boluğa laiyq, joğaryda körsetılgen 174-bet). Būl
iesepten 54 jailau Zeinolla Būtabaiūlynyñ auylynyñ ğana paidasynda
bolsa, 995 desiatina normadan artyq bolady.
Joğaryda jazyp iedım, 54 jailauğa är atadan 1 myñ 99 üi jailap kelıp, 64
kün otyrady dep. Mūnda bır qarağa 3 şirek desiatina bır aiğa dep iesep
qylğan. 1 myñ 99 üige 54 nömırden 26 myñ 376 desiatina jer kerek. 54
jailaudyñ bar jerı 14 myñ 210 desiatina, mūnan 9 üi Zeinolla
Būtabaiūlynyñ qystauynyñ normaly jerı 1 myñ 215 desiatinasyn alsaq,
qalğany 12 myñ 995 myñ desiatina bolady. Būl 1 myñ 99 üi sybağasy 26
myñ 376 desiatina ışınde ketedı. Sebebı, jailap keletın 1 myñ 99 üi norma
sybağasy, būlarğa tağy 13381 desiatina bır jaqtan kesıp berse tolady.
(Baiağy körsetılgen 184-bette būlarğa jailauğa 22 myñ 420 desiatina
jetpeidı degen, būl jañylys bolsa kerek, hatta basylğan).
Zakon jolyna salsa, 54 jailauda artyq jer joq. Mūnda küneltıp jürgen
qazaqqa norma jolymen 13 myñ 381 desiatina jer sybağa kerek. 54
jailaudan qazynağa jer alynbaidy. «Baluan alyp ta jyğady, şalyp ta
jyğady» degendei, küşke salsa, onysyn özı bıledı.
Şılıktı bolysyndağy 4 auyl Börımbettıñ qalğan 16 qystauy 55 jailaumen
bölektes. Osy qystau jerınde 19 myñ 332 desiatina normadan artyq jer
bar. Zeinolla Būtabaiūlynyñ aldyryp otyrğan jalşy şılıgı 144
nömırdegı qystau jerınde bolsa, 9 iiün 1909 jylğa Ministrler Sovetınıñ
nasihat būiryğyna süienıp qystau tūrğan jer – qoi örısı, kökteme,
pışendık dep joldasuğa ğana bolady. Bai orysqa jer arenda berem dep
qystaudan köşıretın zakon joq.
«Qyzym, sağan aitam, kelınım, sen tyñda», qaraşa, qojan, saty, jūmyq –
Baijıgıt iemes pe? Būl jalğyz Zeinolla auylynyñ jūmysy ma? «Qazaqtyñ»
alğaşqy bır nömırınde mūsylman deputattarynyñ haty basyldy. Būlar
qazaqtan däleldı söz sūrady. Osy jer dauyn Ministrler Sovetınıñ
nasihaty jolymen ızdep körgen-bılgendı tolymdy qylyp jazyp mūsylman
deputattaryna tapsyrsa, mıne däleldı söz.
Qyr balasy
Ainalma
Būryn qazaq jerın artyq-izlişka dep alğanda, iegın salatyn ğana jerdı
aluşy iedı, kedei, bişara, aş mūjyqtar qaida barar dep. Qazaq jerınde iegın
jerı qara häm qarasūr topyraq Aqtöbe, Qostanai, Qyzyljar, Omby,
Kökşetau uezınde ğana. Mūndağy iegın jerı mūjyqqa berılıp boldy.
Zakonda mūjyq sybağasy – nadel ier basyna on bes desiatinağa şeiın degen
sözge süienıp, mūjyq sybağasyn būryn beretın on bestı 7-8-10 desiatina
qylyp pūştityp, būryn iekı mūjyqqa berıletın jerge 3-4 mūjyqty tyğyp
otyr. Mıne, bır ainalma.
Qazaq jerınde mal baqpasa, paida bermeitın köp jer bar. Jaqsy jerdı
mūjyq alğan soñ, qazaq mal jerıne qysylğan soñ, būl mal jerı dep qazaq
paidasyna qaldyrğan jer kesken, kesılmegen obroçnaia statialar paida
beretın bolyp tūr, būl jerlerdı mal bağamyn dep sūrauşy bar. Kedei,
sorly, qañğyrğan jetım-jesır mūjyqpen basqa qosaq türtıngen, qazaq
jerıne telmırgen, jerge ieñbek sıñırmei, mal baqpai, iegın salmai, qūr jer
menıkı dep at qoiyp, jerdı iemıp otyrmaq bolğan jetım ūlyqtar bar. Būlar
qazaq jerıne mal bağamyn, mūjyq pen qazaqqa öner üiretemın dep äuelı
arenda, mūnan keiın mülde özınıkı qylyp almaq.
Mal bağatyn jerden mūjyqtan basqa orys balasyna qazaq jerı berılsın
degen zakon joq. Orys maqaly bar: «zañ – arba jetegı, qalai qarai būrsaq,
sol jaqta bolady», – degen. Jer ministrınıñ mekemesı Ministrler
Sovetıne maqūldatyp, patşağa qol qoiğyzyp alyp otyr. Sıbırde, Stepnoi
oblystarda häm Türkıstanda mal bağamyn dese, otyz alty jylğa torgsyz
arendağa mal bağatyn jer berılsın dep1. Obroçnii ustav degen zakon bar.
Mūnyñ 93-101 statialarynda aitylğan, qazyna jerı torgsyz arendağa
berılmeidı, qazyna jerı arendağa torgsyz berıletın mūjyq obşestvosy
degen. Jer ministrı osy jaña aitylğan zakondy attap ötıp, sudai keşıp
otyr. Būl bır ainalma.
Pavlodar uezınde qala salamyn dep kesken «İertıs», «İermak» degen iekı jer
bar. Būl jer İertıstıñ künbatys qabağynda qazaq jaqta.
Osy qalalar jerı arendağa berıledı orysqa ğana, orys dınındegı adamğa2
ğana. Özge orys patşasynyñ panasyndağy jūrt jer arendağa alatyn
jolynan – pravosynan şyğyp qalğan. Zakon arqyly orys patşasynyñ
panasyndağy adam pravosynan sot tergep, aiypty dep tapsa, aiyrylady.
Ne jūrt pravosyn mınese, G.Duma, G. Sovet häm patşa üşeuı mıneidı. Jerdı
orysqa ğana beremın dep jūrt pravosyn Ministrler joğaltyp, zakondy
attap ötıp otyr. Mıne, tağy bır ainalma.
Osy ainalmalardy ornyna jürgızuge aqşa kerek. Jer ministrı osy on
besınşı oktiabrde jiylğan törtınşı dumanyñ biudjetnaia komissiiäsynan
aqşa sūrap otyr. Pereselen upravleniesınıñ smetasyn qaraityn
deputattar keñesıp, ükımet joğaryda jazylğan zakonnan tysqary
ainalmalardan qaitpasa, aqşa berılmesın destı. Osy deputattardyñ pıkırın
G.Duma qoldasa, duma arqyly joldy, ädeptı talas-tartys degen osy.
Dumany halyq sailap iedı, duma pıkırı – halyq pıkırı, bız adastyq,
ainalmadan qaittyq dese, bızdıñ pravitelstvo İeuropa bolğany. Qūdıret
qylsa iekı basty būzau tuyp qalady. Ainalmadan qaitarda.
Qyr balasy
Jerın aldyrğan qazaqtardyñ jauaby
Bızdıñ Şyñğystai ielınıñ jerı köpten tar boluşy iedı, onyñ üstıne biyl
ötken jaz ielımızdegı ieñ jaqsy jerımız 9-nşy auyldıkı Maimyr degen jerde
arğymaq zauytyn aşamyz dep jer törelerı kesıp kettı. 12nşı auyldyñ
jerın qala tüsıremız dep kestı, ieger qazaq özı qala bolamyn dese ol uaqytta
qaldyramyn destı. 17-nşı avguste proizvoditel rabot kelıp, aqsaqaldardy
jiyp alyp jauap sūrady. Aqsaqaldardyñ bergen jauaby mynau:
1.1900-nşy Şerbina iesep alğanda, qazaqtyñ maly men janyn ieseptep,
äuelı qazaqtyñ özıne jeterlık qaldyryp, artyğy bolsa ğana mūjyqqa
beremız degen. Sol ızben bızge äuelı jetkılıktı jer qaldyryñyz da artyq
bolsa alyñyz, bız jersız qaluğa riza iemespız.
2.1911-nşı jyly Şerbina iesebınen qazaqqa jer köp kettı dep bızdıñ ielden
qaita iesep alğan, osy soñğy iesepterı boiynşa-aq bızge äuelı laiyqtap jer
berıp, artyq degenın alyñyz.
3.Patşanyñ nizamynda qazaqqa alaqandai jer qaldyrmai quyp şyğar
degendı iestıgenımız joq, tömendegı ūlyqtarymyz bızdıñ mūñymyzdy ieleñ
qylmasa bız patşağa deiın ızdenemız.
4.Ūruğa jaqyndap pısıp tūrğan iegınderımızdı jer iesebınen qosyp kettı,
mūny da ädıldık dep bılmeimız.
5.Tıptı bolmasa bar jerımızdı qazynağa alyp, özımızge ğūmyrlyq arendağa
bersın, mūnan basqa barar jerımız joq, zorlyqsyz şyğa almaimyz.
6.Ağaşty jerımızdı qazyna paidasyna lesnaia daça dep kestı, jazyq dala
jerdı pereselençeskii uçastok dep kestı. Ağaşty jerımızdıñ ketkenıne riza
bolalyq, onyñ aiyrbasyna dala jerdı özımızge qaldyrsyn. Ölşegen üşın
qazynanyñ şyğarğan şyğynyn bır bolys iel üstımızge alalyq.
7.Bır bolys iel ielımızde 25 myñ jylqy, 80 myñ qoi, 5 myñ siyr, 5 jüzdei
tüiemız bar. Osy maldyñ üşten bırı öz jerımızge syimaidy. Kabinet jerın
de, Tomskii guberniiäsynyñ mūjyqtarynyñ jerın häm Semei oblysynyñ
kazak-orystarynyñ jerın arendağa alyp otyrmaq bar ūlyqtarymyzğa
mälım.
8.Bır bolys Şyñğystai ielınde krestianskoe polojeniege kıre qalsaq, bızge
150 myñdai desiatina jer kerek. Qazırge jerımız 2-3 myñ kısı ğana syiarlyq,
4-5 myñ jan mülde jersız qalady. Sol sebepten bız krestiiänskoe
polojeniege kırmeimız, basqa jerge barmaimyz, bırımızgebırımız jalğasyp,
qazaqşa kün körıp otyrmyz.
9.Būl jerge arğymaq zauyty aşylady deidı, onyñ ornyna bır bolys
ielımızge qazynadan 3 arğymaq aiğyr bersın. Sonan ösken soñ jaqsy attardy
arzan bağamen qazynağa satyp tūralyq.
10.Jerımızden yqtiiärymyzben şyqpaimyz, patşa hazıretlınıñ öz aldyna
şeiın aryz berıp ızdenıp, bırjolata qoia berse sonda şyğarmyz. Vremennaia
ueznaia komissiiäda da häm basqa oblastnoe prisutstviege de sentiabr
ışınde ielubasylary jiylyp, ortasynan bır kısını doverennyi sailap, sol
jerın ızdeuge jıberedı. Doverennyi bolğan kısı patşağa, Sovetke, Dumağa
aryz berıp ıstı qozğai bastady. Būryn jerımız tar, kabinetten jer sūrap
alamyz dep 6-nşy jyldan berı ızdenıp jüruşı iedık. «Toqal ieşkı müiız
sūrap, qūlağynan aiyryldy» degen sekıldı bolyp tūrmyz, alla jerlı
qylsyn.
İendı būğan bılgışter ne aitady, äsırese Qyr balasynyñ qarauyna
tapsyramyz.
Öskemen uezınen Şyñğystai ielınıñ qazağy Äbdıkärım İerejep ūğly
Qapal
Osy küzdıgünı bır jūmyspen Aiagöz jağyna baryp iedım, sonda körgenım
mynau. Aiagöz qasynda Naiman ruynan Syban degen iel bolady. Būl
tuğandarymyzdyñ ösıp-öngen jerlerı: Küiıkadyr, Berıkqara, Sarymsaqty,
Naryn. Būlardyñ jailau-qystauy bärı sonda. Jerdıñ ūzyny – 15,
köldeneñı – 10 şaqyrym, būl alaqandai jerdı meken ietıp otyrğan Aqşauly
bolysyna qarağan 2-nşı auylnaidyñ 140 üiı. Osy jerdı būl künde Aiagöz
kazak-orystary baiyğan üstıne baiimyz dep, almaqşy bolyp tūr ieken. Jer
ielerı ne qylaryn bılmei sasyp jür. Mūndai hal jalğyz Aiagöz qazağynda
iemes, bütın Jetısuda bol sa kerek. Jylda Aiagöz kazak-orysynyñ jerınde 65 jüz qazaq jer jaldap jep otyrady ieken, olardyñ jerı joq bolsa qazaqqa
qaidan arendağa artyq jer tauyp berıp otyr? Aqşaly qazaqtary tiıstı
oryndarğa aryz berıp, jerlerın özderınde qaluyn sūranyp tūr, ne bolar
körermız.
K. Naimanski
Susağannyñ tüsıne su kıredı
Oral qazağy 300 jyl babalaryn patşalyq qyldy dep, patşany qūttyqtap
telegramma berıp, deputat, müfti häm qazaq jerın sūrağan ieken. Osy
telegramağa İşkı ıster ministrı jerge mūjyq jıberme degenıñ dälelsız
bolğandyqtan aiaqsyz qaldy dep mağlūm qylyp, müfti häm deputat degen
tılektı jym-jyrt qoiğan.
«Neşe kısı oqyp bır kıtaptan ärkım öz pıkırın tabady» degen frantsuz
jūrtynyñ jaqsy maqaly bar. Oral qazağy hükımettıñ jym-jyrtynan öz
pıkırın joryp, deputat häm müfti almaq bolyp otyr. «Şöldegennıñ tüsıne
su kıredı» degen osy. Būl tüstıñ qanşa rastyğy bar?
17-nşı oktiabr manifestınıñ 3-nşı babynda aitylğan ieken, ieşbır zakon
G.Duma dūrystamai zakon quatyna kırmeidı dep. Osy 3-nşı bap 86nşy
statia bolyp zakon qūramasy kıtapqa basylyp iedı1.
17-nşı oktiabr manifestı2 şyqpai tūryp G.Dumany aqyl serıkke almai
tūryp, bızdıñ patşalyq orys tılınde neograniçennaia monarhiiä iedı, mūnyñ
mağynasy qazaqşa qağusyz hükımet, patşanyñ atymen qoşqar müiız salsa
degenı boluşy iedı. Zakon arqyly ıs qylatyn, zakonnan ötpeitın patşasy
bar memlekettı konstitutsionnaia monarhiiä deidı. Bızdıñ patşalyğymyz
G.Duma şyğaryp, Dumasyz zakon joq degennen berı osy zakonnan attap
ötpeitın patşalyq boldy.
3-nşı iiünde 1907-nşı jyly 2-nşı Dumany tarqatyp, qaita G.Duma
deputaty sailanatyn zakon şyğardy. Sol joly, bızdıñ qazaqty
G.Dumadan şyğaryp tastady. Baiağy qağusyz-qaiyrusyz, üirenıstı ieskı
jolmen 3-nşı iiün G.Dumasyz şyqty. Äi, zakonnan aspağanyñ qalai,
mūnyñ qalai, deisıñ be, oquşylar?
Germaniiä jūrtynyñ şeşenı marqūm Lassal aitqan: «Bır taipa jūrtqa ieskı
ğūmyr, ieskı jol jaqsy, bır taipa jūrtqa jaña ğūmyr, jaña jol jaqsy. Osy
iekeuı talasar, tartysar, jūlysar, osy iekeuınıñ küresınıñ şarty – ğūmyr
zakony. Qağazğa jazğan zakon, myna talas-tartys, küşquat mıngen zakon
kelse, sypyrylyp şyğa keletın». «3-nşı iiün» kelgende «17-nşı oktiabr»
moinyna su qūiylyp şyğa bergen.
«3-nşı iiünnen» berı 6 jyl öttı. Osy 6 jyl ışınde ğūmyr zakony qalai
qarap saulap tūrğany bızdıñ qazaqqa da mağlūm. Bızdıñ qazaq osy 6 jylda
ūtyldy ma? Ūtty ma? Orys ışınde «3-nşı iiün» jaq «17-nşı oktiabr»
jaqty şalqasynan salyp tyrp ietkızbei basyp otyr. Bızdıñ qazaq siiäqty
jetım-jesır naşar jūrtqa qūrdastyq-teñdık «17-nşı oktiabr», «3-nşı
iiün»-dı jyqsa keledı. Jaqyn arada bızdıñ at bäigeden keledı deuge
bolmaidy.
Qazaqqa deputat beretın iekı jol bar: bırı G.Duma şyğarğan zakon arqyly,
bırı hükımet baiağy qağusyzğa salsa. Osy iekı jol osy künde qandai? G.Duma
deputaty Oral qazağynyñ tüsı turaly üşke böluge bolady: oñ jaq, sol jaq,
orta. Sol jaqtyñ pıkırı orys patşalyğynyñ panasyndağy jūrttyñ bärın
tep-tegıs qūrdas qylmaq. Oñ jaq – «3-nşı iiün» atasy, orta – «3-nşı
iiün» kındıgın kesken şeşesı. Sol jaq – 130, qalğany – 312 deputat.
Mūnyñ da ortadağy 100-den astamy hükımet jer bol dese jer, kör bol dese
kör bolady. Būlardy oktiabrist partiiäsy deidı. Būlar «3-nşı iiün»-dı
jaraidy dep qol qoiyp otyr. Osy oktiabristıñ sol jağynda körşısı
«Taraqki» partiiäsy 40-tan asa, mūsylman deputattary men osy Taraqki
partiiäsy qazaqqa deputat ber dep G.Dumağa zakon jobasyn kırgızbese, özge
qalğan sol jaqtyñ deputaty «3-nşı iiün»-dı aman qoiyp G.Dumadan, osy
«3-nşı iiün» köleñkesıne qazaqty kırgız dep özdıgınen sūramaidy. «3-nşı
iiün» özı zakonnan tysqary, nekesız tuğan, būğan qazaqty kırgız desek, «3nşı iiün»-dı maqūldağanymyz bolyp körınedı dep. Qazaqqa deputat ber dep
zakon jobasyn G.Dumağa mūsylman deputattary iaki Taraqki partiiäsy
kırgızsın, G.Dumanyñ bar sol jağy būlardy tartsyn, sonda būl 130 deputat
312-ge kül şaşa ma?
Qol ağaşy myqty bolsa, kiız qazyq jerge kıredı, «17-nşı oktiabr»
manifesın basa köktep «3-nşı iiün» şyqqan. Mūny qoldağan orystyñ
dvorian qauymy. Oral qazağy osy orystyñ dvorianynyñ küşıne sala ma, joq
aş qasqyrdyñ qoşqardan däme ietuı siiäqty, Oral qazağynyñ tüsı bos tüs
pe? «3-nşı iiün» qazaq jūrtyn nadan dep deputat jolynan tysqary
qaldyrğan. 1907-nşı jyly bız nadan bolsaq, 6 jylda hükımet közıne bır
sondai jetıldık pe?
Kısı öz basyna tılenıp kışıreise, kemıse öz oljasy. Bes million qazaq tılegı
kemşılık jolyna syimaidy. Jūrt ısın tüs körmei, oiau jürıp ızdenu maqsat.
Qyr balasy
Bas qosu turaly
Troiskıde şyğatyn orysşa «Step» degen gazeta 5-şı dekabrde 763nömırınde «Qazaq ısterı» dep bastağan maqalasynda bas qosu jaiynan
tömendegı sözderdı basyp şyğardy, bız arttyrmai häm kemıtpei tärjımä
iettık.
30-nşy noiabrde1 qūrmettı Torğai gubernatory qazaqtyñ bas qosu mäselesı
turaly advokat Jahanşah Seidalindı qabyl iettı. Sonda 4-nşı oktiabrde
Pokrov järmeñkesınde Qostanai şaharynda qazaqtarğa bas qosuğa rūqsat
berılmegendıgı turaly söz qozğaldy.
Gubernator aitty, järmeñkege äldeqalai jiylğan qazaqtarğa hususi keñes
aşuğa rūqsat beruge mümkın iemes. Qazaqtardyñ jer mūñy zakon boiynşa
auylnai häm volostnoi siezderde tekserılerge kerek. Al qazırgı
qazaqtardyñ bılgısı keletın mäsele: köşpelıktıñ iä qalalyq boluşylyq
paidaly ma degen. Mūny ärbır üi iesı özı şeşerge kerek. Bailarğa köşpelı
qalyp paidaly, öitkenı olar malyn qaida bolsa sonda ielge ortaq jerge
örısın audaryp bağady. Kedeilerge otyryqşy bolu paidaly, nege deseñ
olar 15 desiatinadan ier basyna jer ölşetıp alyp, bailardyñ zorlyğynan
qūtylady, – dedı.
Seidalin öz pıkırın dūrystauğa tyrysyp gubernatorğa äuelgı mäselesı
haqynda aitty: qazaqtyñ jer mūñy auylnai häm volostnoi siezderde
tekserıledı degenıñız Stepnoe polojenienıñ 123 häm 124-nşı statialary
bolarğa kerek. Bıraq ol statialar da jer turaly mūñ-mūqtajdar iemes,
jalğyz-aq jer turaly dau-janjaldar tekserıledı degen, sondyqtan jer
normasyn tekseru auylnai siezderınıñ ğana jeke menşıgıne tigen närse
iemes, būlai 4 mart 1906-nşy jyldyñ zakony boiynşa aşylatyn
siezderde qaraluğa da bolady.
Qazaqtardyñ Qostanaida bas qosuğa rūqsat sūrağan sebebı osy degen.
Qazaqtardyñ İşkı ıster ministrıne häm jer ısterın bileuşı joğarğy
mekeme bastyğyna 10 oblys Dala häm Türkıstan uälaiatynyñ qazağy bas
qosuğa rūqsat sūrap bergen aryzyna qalai qaraisyz dep sūrağan sözıne
gubernator aitty: «İeger sız joğarğy häkımderge aryz berseñız, men
oilaimyn, olar sızge nendei jauap beruden būryn menen sūrar. Bılmeimın,
būğan basqa oblystardyñ gubernatorlary ne aitar, menıñ jauabym baiağy
sızdıñ telegramañyzğa bergen bolar», iağni rūqsat bermeu jağynda.
Mūnan keiın gubernator sūrady, qazaqtardyñ siezde qoldanatyn
programmasy qandai bolmaqşy, küllı qazaqqa ortaq mäseleler bar ma dep.
Būğan Seidalin jauap qaiyrdy: qazır qazaqtyñ basynan qiyn ıs keşkelı
tūr, köşpelıkten otyryqşylyqqa ainalğanda halyqtyñ tūrmys häm şarua
jağynan köp jaña närseler körınedı, mysaly: siezde narodnyi sot turaly
ieş närse aitpasqa mümkın iemes, siezd aşarğa kerek otyryqşy bolğan
qazaqtarğa qandai sot bolu kerek iekendıgın, olarğa orys tılınde tekseretın
volostnoi sot şyğarar ma iaki būrynğyşa qazaqşa tekseretın sotty
qaldyrar ma? Jūrttyñ dau-şaryn bıtıruge bır belgılı zakon şyğa ma, joq
būrynğydai ieş jerde jazylmağan ğūryp boiynşa kete bere me?»
Gubernator aitty: Būl mäseleler Peterburgte şeşılgen iendı tez arada
qazaqtyñ soty haqynda Gosudarstvennyi Dumağa zakon jobasy kıredı. Būl
zakon jobasy boiynşa qazaqtarğa qazaq tılınde tekseretın volostnoi sot
berıledı, ieger otyryqşy qazaqtar bıryñğai özderı bolsa. Orys pen qazaq
aralas jerlerde orys tılınde bolady».
Tärjımä iettım M.D.
Orys-qazaq auyldary
«Uaqyt» gazetasynyñ 29 dekabrde şyqqan 1378-nömırınde «Orysqyrğyz
auyldary» dep bastalğan bır maqala basylyp şyqty. Qazaq turaly öte
kerektı mäsele bolğanğa, bız de köşırdık.
Soñğy 10 jyl ışınde hükımet, sany 7 milionğa jetken qazaqqyrğyzdardy
köşpelılık halınen şyğaryp auyl-auyl (qala) bolyp otyruğa köp tyrysty.
Bıraq būl tyrysu mädeni bır jolmen iemes iedı, iağni Qazaqstanda joldar
salu, qazaqtarğa öner, bılım üiretu, olar arasynda qala bolyp otyrudy
köşpelılıkten paidaly jäne rahat ietetın tadbirler qylu iemes, qaita
tezırek qala bolyp jan basyna 15-20 desiatina kestırıp qalmağandardyñ
ıske jaraqty barlyq jerlerın kesıp alyp, auyp kelgen mūjyqtardy
ornalastyru iedı.
Mıne sonyñ üşın bır jaqtan mūsylman matbūğaty (gazet, jurnaldary),
iekınşı jaqtan ädıldık taraptary bolğan orys matbūğaty būl pereselenienı
tym ūnata qoimauşy iedı. Bıraq bara-bara mūsylman matbūğaty hükımettıñ:
«20-şy ğasyrda köşıp jüru uiat. Rusiada halyqtyñ tauyq bağatyn jerı
bolmağanda, qazaqtardyñ jan basyna jüzdegen desiatina jerge ie bolyp, ol
jerdı paidağa jaratpai tekke jatuy patşalyq şaruasyna kemşılık
keltıredı. Qalaida bolsa qazaqtardy otyryqşy qylyp mädeni bır halyq
qataryna jetkızu tiıs, mūnyñ üşın qazaqtarğa uaqytşa köp ziiändy bolsa
da, joğaryda körsetkennen basqa amal joq» deuıne qosyla qoimasa da,
bırınşı, patşalyq paidasy, iekınşı, qazaqtar bılımdı jūrt qataryna kırer
dep, hükımet tadbirlerın quattap, qazaqtardy tezırek auyl-auyl (qala)
bolyp otyruğa ündei bastady. Mūsylman matbūğatynyñ jäne būlarmen
bırıgıp ügıttegen qazaq oqyğandarynyñ ieñbekterı bosqa şyğady, qazır qala
bolyp otyrğan qazaqtar jüz myñdarğa jettı.
Soñğy habarlarğa qarağanda Qazaly, Äulie-ata, Aqmeşıt uezderınde ūlysūlys qazaqtardyñ qala boluğa qauly qylysyp, tiıstı oryndarğa aryz berıp
jürgenderı, bıraz künnıñ ışınde matbūğat jüzınde körındı.
Mını mūnan keiın būl pereselenie mäselesıne mūsylman matbūğaty bırde
qosylmas jäne būlardyñ pıkırınşe «patşalyq üşın paidaly» bolmaityn
jaña bır hal bastaiyn dep tūr, sebebı: būl mäsele missioner maqsūty kelıp
qatysuy. 1912 jylda 5-26-nşy aprelde bolğan jiylysynda Sviateişi
senod (dın ısterınıñ bas mehkemesı) qazaqtar arasynda missionerlık
mäselesın qarap, mynadai qaulyğa kelgen:
«Qazaqtardy auyl-auyl qylyp otyrğyzğanda, bölek mūsylman auyldary
qylmai, mūjyqpen bırge qosyp otyrğyzuy tiıs, bıraq ärbır auylda
qazaqtyñ sany orystan aspasyn, iağni ieñ köp bolğanda iekı orysqa bır qazaq
tura kelsın; büitkendık auyl rashodtarynda häm bolystarynda halyqqa
kerektı nendei mäsele qaralsa da, orystar orys iemesterden üstem bolyp
tūrsyn».
Senodtyñ pıkırıne qarağanda, mūndai tadbirı arqasynda Dala ualaiaty jäne
Türkıstan qazaq-qyrğyzdaryn pravoslavie (orys dını) mazhabyn qabyl
iettıruge jaqyndastyruy mümkın. Senod – dın mehkemesı, pravoslavie dının
taratu onyñ mındetı. Sol sebeptı senodtyñ mūndai plan qūruyna qarsy
söilerge ieşbır jol joq. Bıraq jer ısterın qaraityn bas mekemenıñ mūndai
pıkırdı qabyl ietuıne jäne öz qol astyndağy mekemelerge: «Qazaqtar
arasynda pravoslavie häm orys mädenietın taratu üşın qazaq pen orysty
aralas otyrğyz» deuıne ieşbır mağyna beru mümkın iemes. Onyñ mındetı taza
şarua jağy. Ol bır jaqtan jersız orys hristiandaryn şetke köşırıp
ornalastyruğa qyzmet ietse, iekınşı jaqtan qazaqtarğa jer kesıp berıp,
olardy auyl-auyl qylyp otyrtu, iağni aralaryna taza mädeniet kırgızu
onyñ moinyndağy boryşy iedı. İegerde būl mehkeme qazaqtardy şyn
şübhalandyratyn joğaryda aitylğan Senodtyñ tadbirın qoldana bastasa,
qazaqtar köşpelıkte qalğanda älek bolatyndaryna közderı jetıp tūrsa da,
qala boludan beze bastaidy. Būl tadbir arqasynda pereselen upravleniesı
öz mındetı, öz maqsatyna qarsy qyzmet ietken bolar.
Jer jūmysyna dın jūmysyn qystyrmalau
Qazaqty otyryqşy qylğanda, hristian dını tübınde qabyl ieterlık jağy da
közdelsın degen senat jiylysy ūnatyp, jer ministrı qabyldağan bır ıstı
ötken nömırde «Uaqyt» gazetasynan köşırıp bastyq. Senat maqsūty tabylu
üşın: Äuelı, qazaqtardy mūjyqtarmen bırıktıre otyrğyzu kerek. İekınşı,
qazaq sany orys sanynyñ jartysynan aspasqa kerek. Solai ietse
orystardyñ sözı de, tırşılık ısı de basym bolyp, qazaqtar hristian dının
qūl ietpek.
«Uaqyt» gazetasy aitady: Qazaqtyñ otyryqşy bolğany ükımetke paidaly,
qazaqtarğa zararsyz ıs qoi dep būryn bızder, iağni noğai gazetalary,
qazaqtar qala bolyñdar dep aqyl beruşı iedık häm soñğy jyldarda: äuelı,
pereselen çinovnikterınıñ aitqan aqyly, iekınşı noğai gazetalarynyñ
bergen aqyly, üşınşı, qazaq oqyğandarynyñ aitqan sözderı qamşy bolyp,
qazaqtardyñ köbı otyryqşy boluğa sūranyp, bırsypyralary otyryqşy
bolamyz dep mūjyq normasymen jer kestırıp te alyp iedı deidı. Mūnan
bylai bız noğai gazetalary qazaqtyñ jer turaly ısıne tıl qatyp,
kırıspeimız, öitkenı jer jūmysyna tiıssız basqa jūmys kırısıp tūr. Ol
missionerlık jūmys dedı. Ölekse tabylsa, qarğalar, qaraqūstar
tabylatyny, noğai bauyrlarymyzdyñ gazetasynyñ iesıne jaña tüsken
körınedı. Senat aituynşa, qazaq hristian dının mūjyqqa qarap telmırgende
qabyl ietpek. Ony qūr oilarymen bal aşyp, aityp otyrğan joq, ıs jüzınen
körıp aityp otyr. Altai häm qazaq missiasynyñ 1893 jylğy otçetynda1
aitady: «1893 jyly qazaqtan şoqynğan ierkekäielı bar 69 kısı. Hristian
dının oñai qabyl ietkışter jarlylar; Qalyñ qazaqtyñ ışınen şyğyp,
qalalarğa kelıp malailyqqa jaldanğandar; būlar bırte-bırte orys tılın
bılıp, orystyñ ğūrpymen, dınımen tanysady. Sonan soñ hristian dınıne
ikemdep būrmalauşy äuel bastap tūrğan qojalary bolady» dep. «Novoe
vremia» gazetasynyñ 7643 nömırınde osy turaly jazdy. Ol jazady: «Bızdıñ
missionerımızdıñ şoqyndyratyndary qazaqtyñ sorlylary, jarlylary. Öz
jūrtynyñ ışınde teñdıkke qoly jetpei, malailyqqa jürıp, jaryq säule
körmegender jaña dınge kırıp, jaña dın qaryndas tauyp, jaqsylyqqa
tolymsyz jeter me dep dämelı bolatyndar» dep 1892 jylğa Qoiannyñ
aşarşylyğynda Qostanai uezınde bır auyl qazaq şoqynyp ketken joq pa?
Bai qazaqta bır adam şoqyndy dep missionerler de, gazetalar da jazğan
iemes. Sondyqtan Alektrov aitqan2: missionerler pälen ietıp jatyr dep
gazetalar jyr qylady. Ondağy şoqyndyrdyq dep mäz bolatyndary öñşeñ
tamağyn asyrai almai iesıkte jürgen malailar; Joqşylyqtyñ zarynan
nege bolsa da könetın şarasyzdar. Missionerler qazaqtyñ ışındegı qarny
toq, qadırlı adamdaryn şoqyndyrsa ieken. Olardy şoqyndyru jarlydan