Alaş Kösemsözı: Jer Mäselesı - 13

bılmese, alym-salym üş iese köbeise, mūjyqtan teñdık ala almasa būl qala
salğan qazaqtyñ da künı qyzyq bolmas.
Atam mağan aituşy iedı: «İt toiğan jerın ızdeidı, ier tuğan jerın ızdeidı?
Balam, halyqty ūmytpa, ğylymyña toiğan soñ, aqyldy toqtatqan soñ ielge
bır ainalarsyñ» dep. Men osy sözdı ūmytpai, ielge qaiyryldym. İekı jyl
boldy tuğan jerıme, qalyñ qypşaq ielıme, ağaiyn ortasyna kelgenıme.
Kelgende ne kördım? Özın-özı tütıp, şainap jep jatqan bır halyqty kördım.
Balasyn satyp tamağyn asyrağan halyqtan būl zamanda ne ümıt? At –
bieden, ier – anadan tumai ma? Qūldan, küñnen qandai azamat tuar dep ümıt
qylamyz. Meşıt salyñdar, mektep aşyñdar, tamyr därınıñ juanyn almai,
jıñışkesın ala körıñız, ga zet-jurnal alyñyzdar, ğylym jarysyn
jasañyzdar dep aqylymyzdy qazaqqa aiamai-aq berıp jatyrmyz. Bıraq men
oilaimyn, adam satyp küneltıp tūrğan ielde nendei dūrys mektep, nendei
dūrys jaqsy medrese, nendei ğylym jarystyru? Mūny aqyldy
qūrbylaryma jazamyn.
Qazaq halqynyñ auruy küştı. Būl küştı aurudy küştı därımen iemdemese
qūr medrese, mektep, 15 desiatina jermenen iemdep jazuğa bolmaidy.
Körınıp tūr, qazaqtyñ auruy bır jerınde ğana iemes, tūla boiynda. Qazaq
halqy ışınen jamandatpasa da 1869 jyldan berı «Stepnoe polojenie»
degen aurudy ışıp auyra bastady. Būl künde özınen-özı jerınıp tūr. Jerdı
aitsa jylaidy, dındı aitsa jylaidy, maldy aitsa jylaidy, jarqyrap
külıp aitatūğyn qazaq baiğūsta ūrlyq pen ötırık qaldy. Arymyzdan,
jerımızden aiyrylyp qalsaq ta bızdıñ qadırlı bolystarymyz osy iekı
qasiettı närsenı orysqa bermei-aq kele jatyr. Al iendı qazaq halqynyñ
tūla boiyna tarağan küştı aurudyñ aty ne? Aty mynau: «Ne normalnaia
sistema upravle nie i suda, otsutstvie narodnogo predstavitelstva v
zakonodatelnyh uçrejdeniiäh, nujda dlia izmenenie etoi sistemy
soobrazno trebovaniiäm vremeni i osobennostiam kirgizskogo naroda». İağni
iel bağu tärtıbı häm sud tärtıbınıñ halyqqa jaisyzdyğy, zakon şyğaratyn
mekemelerde qazaqtyñ öz adamynyñ joqtyğy. İeger öz adamdary bolsa,
aitylğan jaisyz tärtıpterdı zamanğa laiyq, qazaqqa tynyşty qylyp
özgertuge sebepker bolar iedı. Al iendı būl tūla boiymyzdy qūrystyryp
tūrğan auruğa därı bar ma? Küştı auruğa küştı därı: därınıñ aty – «siez»
(sezd), bas qosyp bır jerde jaiymyzdy söilesıp zamanğa laiyq qūral
tabu. Bas qosylmai gosudarstvennaia duma häm sovetke iendı bızden adam bara
almasa. Būl iekı mekemede bızden kısı bolmai tūrğanda qazaq halqyn
çinovnikterge, mujikke talatpai adam iesebıne kırgızemın degen sudyrdyñ
betıne tükıruge bolady. Ondai sözdı aittyratūğyn nadandyq iaki balalyq,
iaki şalalyq, iaki baltağa sap bolyp jürgender aitady. Ärine siezdı
hakımnıñ rūhsatymen jinauğa kerek. Şala-şarpy zakon bıletınderımız bar
ğoi.
1.İstıñ ieñqiyn jerı rūhsat alu, ızdenu. Hakımmen ürkıtpei, şoşytpai
jaqsy qalyppenen söilesu. Būl siez turasynda böten hakım qanağat
ietetınderden talapker şyqpasa, men Allağa syiynyp öz mındetıme alaiyn;
2.Bas qosu Orynburgta bolsyn;
3.Är bolystan iekı kısı sailanyp kelsın;
4.Nendei sözder siezdıñ qaramağyna tüsedı? (Bağdarlama). Ärine ol
programma hakımge körsetıledı. Ministr bekıtedı, programmağa jazylatyn
laiyq sözderdı äuelı «Aiqap» häm «Qazaq»-tyñ betıne jazyp salystyrarğa
kerek: «Handa qyryq kısınıñ aqyly bar» dep babalarymyz aityp ketse de,
aqylğa aqyl qosylsyn, sözden söz tusyn;
5.Menıñ būl jazğan sözımdı maqūldağan iaki būl turada aitatūğyn aqyly
bolğan azamat, atqa mıngen iel ağasy häm halyqqa sözın tyñdatatūğyn molda,
hazıretter bolatūğyn bolsa, olardyñ bärınen ötınemın: mağan hat jazyp
bılgenın aitsyn;
6.Būl bastalaiyn dep tūrğan halyq ısıne tezınen jauap kütemın, şabylyp
qalğan tarlandardan: Baqytjan Qarataev, Baqyş Qūlmanov, Älihan
Bökeihanovtardan, būl üşeuınıñ özı üş ruly iel bolsa da Alaş degende basy
bır jerge qosylsa kerek. Jäne būlardan basqa: Raiymjan Marsekovten,
Mūhamedjan Tynyşbaevtan, Halel Dosmūhamedovtan,
Äbubäkır Aldiiärovtan, Ahmet Baitūrsynovtan, Seraly Lapinnen,
Mūhamedjan Seralinnen, Janaidarovtan, Batyrşa İesmahanovtan,
Zūlharnaiyn Seidalinnen, Mırjaqyp Dulatovtan, Barlybek Syrtanovtan,
İaqup Aqbaevtan ua ğairi qazaq halqynyñ halın körıp, jany aşyğandardan
hat kütemın. Siezge keluge uaqytyñyz bar ma? Qaisyñyz soğan uağda
beresız, qaisyñyz bere almaisyz?
Bolaşaq siezge programma jazuğa, oşaq basyn ūstauğa küş-kömek bere
alasyz ba, joq pa? Künı keşe būl atyn atap jazğan on alty kısınıñ on
altysy da qazaq degende būlbūlşa sairaitūğyn iedı, bügın bas qosarlyq
degende ne aitar?
7.İekı-üş aidyñ ışınde kelgen hattar belgılı bolsa kerek siezdıñ qandai
bolatūğyny, kımnıñ keletın, kımnıñ kelmeitūğyny bılınedı. Sol uaqytta
alğan hattan ne tapqanymdy jazarmyn. Hat jazuğa adres mynau: Troitsk,
Orenb. Gub. Prisiajnomu poverennomu Seidalinu.
Jihanşa Älmūhamedūğly Seidalin.
Şarua jaiynan
Qazaq jerındegı şarualyq mal bağu men iegın iegu. Mal bağu qazaqtyñ köpten
ıstep kele jatqan ısı, ata käsıbı. Mal bağu jaiyn ieşkımnen üirenbei-aq,
özımız de bılemız dep jür. Qazaq mal bağu jaiyn bılmeidı dep, bız de
aitpaimyz. Bıraq bılım därejesı neşe qabat. Qazaqtyñ mal ūstau
turasyndağy bılımı ieñ tömen qabatynda. Qazaqtyñ būl bılımı jerdıñ
molşylyğynda ğana bılım bolyp jür. Jer tarylsa būl bılımımen mal
bağyp kün köruge bolmaidy.
Qazaq iegın ieguge kırıskelı de bıraz jyl boldy. İegın turasyndağy bılımdı de
qazaqtar bılıp boldyq dep jür, iegın jaiynda ieş kımnen üirene qoiatyn
iemes. Bızdıñ qarauymyzşa iegın turasyndağy bılımı de mal turasyndağy
bılımı siiäqty jerdıñ molşylyğynda bılım bolyp jür. Jer azaisa ol
bılımmen alys ketpeitın bolar. Qazırınde qazaqtardyñ sūryp jerlerdı
ierkınşe jyrtyp, sodan sonyğa tüsıp otyrğanda, mūjyqtan iegını tömen
şyğady. Ol jer därejesınıñ tömendıgınen iemes, bılım därejesınıñ
tömendıgınen. Qazaqtar köbı iegın jaiynan: iegın ieguge jer jyrtu, tyrmalau,
tūqym şaşu kerek iekendıgın ğana bıledı. Osymen iegın bılımı tämam dep
oilaidy. Qaşan, qalai, häm qanşa ret jyrtu kerek, qalai ietse şaşqan
tūqymğa jer jaily bolady, ne närse oğan zararly, ne närse paidaly,
paidaly närselerden paida tiiü üşın, zararly närselerden zarar kelmes
üşın – ne ısteu kerek, ol jağynan qazaqtardyñ bılımı tıptı naşar. Ol
bılımnıñ naşarlyğy qazır jerdıñ molşylyğynda sezılmeitın şyğar, jer
tarşylyqqa ainalsa, tez-aq sezer. Az jerdı osy küngı qalybynda tūtyna
bastasa, jerın tez-aq tozdyrmaqşy. Tozğan jer jañaryp jetıluıne qazaq
dalasynda 15-20 jyl kerek. Qala bolamyz dep ier basyna 15 ten jer
alğandar būrynğy molşylyq qalyppen iekse, oğan ölşeulı jerı şydar ma?
Jerınıñ bärın tozdyryp alyp ol jer tüzelıp jetkenşe 15-20 jyl jel oba
ma?
Būl sözdı qala bolamyz dep ölşeulı jer alğan qazaqtardyñ keibır ısınen
habar alyp jazyp otyrmyz. Äuelı qala boludyñ mänısı ne iekenın bılmei,
köptıñ dürmegımen kırıp qalyp, iendı ne iekenın közımen körgen soñ,
adasqanyn bılıp, qalai betın tüzerın bıle almai jatqandar bar körınedı.
Qala bolamyz dese de malsyz kün köre almaityn bolğan soñ, mal bağuğa
qalağa dep ölşep bergen jer jetpeitın bolğan soñ, ısteiın dep jatqan
amaldary mynau: iekı-üş uçastke qosylyp, jerlerın bırıktırıp, bırın
qystau, bırın jailau ıstemekşı-mys.
Būlary änşeiın dalbasa ğoi. Adasqanyn baiqağan soñ abdyrağannan ısteiın
dep tūrğan ıs qoi. Äitpese on bes desiatinadan alğan ūltaraqtai jerlerdı
qūrastyryp jailau, qystau degenmen iesebı baiağy bır on bes qoi. Qalai
qarai tartsañ da jer sozylyp molaimaidy ğoi.
Äuelı malsyz kün köre almaityn boğanda «sau basqa saqina tılep almasqa»
kerek iedı. Qala bolu ne iekenın bılmei baryp, şorğa tüsıp qalsañ, iendıgı
ısteitın ıs, bızdıñ oilauymyzşa: būrynğy «jailau» degen atty joqtau
bolmasqa tiıs. Ötken öttı, ızdegenmen taptyrmaidy, quğanyñmen
jetkızbeidı. Ötkendı quğandy qoiyp, osy küiıñdı tüzeuge jön ızdeu tiıs.
İendıgı ısteitın ıs: uçaskelerdı qūrastyryp, mynau jailau, mynau qystau
dep, at qoiyp qūr köñıl jūbatu iemes. Körpeñ qysqa bolsa, kösıluge
jetpeidı. Sozğanyñmen molaimaidy. Körpeñ jetsın deseñ, ısterlık
jalğyz-aq amal bar: kösıludı qoiyp aiaqty jiiü. Sondai-aq az jerge ıster
jalğyz-aq amal bar: jerdıñ tarşylyğyna ısteitın amalğa tüsu kerek. Ol
amal az jerden köp jerdıñ paidasyn şyğara bılu. Olai ietuge būrynğy mal
bağu men iegın ieguge jarap jürgen bılımderıñnen basqaraq bılım kerek. Ol
köp maldyñ iesesın az maldyñ asylyn ūstap tolyqtyratyn bılım, az jerdı
azdyrmai, köp jerdıñ ornyna tūtynatyn bılım. Būl iekeuı de qazaq qoldanyp
körmegen bılımder. Maldyñ asylyn ūstau üşın qazaq qolyndağy malyn
asyldandyru kerek, asyl maldyñ ışınde qazaq jerın jersınetın,
jersınbeitınderı bolady, ony da bılıp alu kerek.
Az jerdı azdyrmai, köp jer ornyna tūtynu üşın asyl malğa kerek bılımnen
de köbırek bılım qajet: bıraq sol bılımnıñ bärı de bılgısı keletın adamdarğa
tabylatyn bılım. Bılu üşın äuelı kerek qylu şart, iekınşı – jyhad ietu
şart.
Būl joğaryda aitylğan söz qazaqtyñ bärı üşın, äsırese arasyndağy qala
bolamyz dep, qamytqa basyn sūğyp qalyp, qaita şyğara almai, abdyrap
tūrğandar üşın. Az jerge ısteitın amal jalğyz-aq osy.
İegın iegu, mal bağu jaiyn jaqsy bıletın adamdardyñ sözderın mūnan bylai
är uaqyt gazetağa jazyp tūramyz.
Tılşıler sözı
Zaisan uezındegı qazaq jerlerı
1-Qara İertıs bolysy. Būl bolystyñ Marqaköl qasyndağy jailauynan
Aqjailau degen jerge mūjyq kelıp ornady. Qazaqtar sūransa da,
jıbermeidı. Jäne osy ūlystyñ Kendırlık özenındegı «İer» degen ölkege
mūjyq qala saldy. «İer»-dıñ bır jağyna 80 üi Qara İertıs bolysynyñ
qazaqtary qala saluğa rūqsat aldy.
2-Şılıktı bolysy. Zeinolla Būtabai balasynyñ qystauyn biyl qazyna
ölşep aldy. Mölşerı 60 desiatina: Mūny qazyna Zaisan qalasynyñ baiy
Sorokinge berdı. Sorokin general gubernatorğa aryz qylyp iedı: «Taqsyr,
men mal ösıremın, qazaq jerınen mağan laiyqty jer berılse ieken» dep.
Zeinolla «ızdenemın» dep Zaisanğa keldı, patşağa şeiın baramyn,
malymnyñ bärın salamyn, jerımdı bermeimın deidı. Sorokin mynany
aitady: «Sen Zeinolla, menımen iegespe, bız ielı bar, jūrty bar halyqpyz,
sen jalañaşsyñ...» – dep. Būl jer Şılık suynyñ boiynda. 3-Şorğa
bolysy. Şorğa, Jetıaral degen astyqqa tıptı aiauly jer, topyrağy da
jaqsy, ala-qūla jerı joq, negızı astyq oñğyş. Mūny Zaisan qalasynyñ
anasy dep aitsa da bolady. Ala qystai mūnan Zaisanğa myñmyñ pūt astyq
kıredı. Būl ūlystyñ qazaqtary bärı iegınşı, bai keledı. Jetıaralğa mūjyq
kelıp ornap qala salyp jatyr. Jetıaraldyñ bır jağynda Şorğa
bolysynyñ 8-nşı nömır qazaqtary qala saluğa tılenıp iedı. Qysty küngı
Zaisanda bolğan naçalnikterdıñ komissiiäsy aryzdy maqūldap, qazaqqa
jer kestırıp, ölşetıp beremız dep rūqsat qylyp iedı. Būl küngeşe jer
kesusız, zemlemerdı qazyna şyğarady dep qamsyz jür. Partiiä sovetı
Toğamnyñ suyna talasyp, iekı qazaq özdı özı bırınbırı soiyldap ūryp jyğyp,
at-şapan, tüie, aqşa alysyp jür. Osylai şyryldasyp jürgende özınıkı
degen närselerden aiyrylyp qalarlyqtai jailary bar.
4-Kendırlık bolysy. Kendırlık suynyñ boiynda bır kazak-orys poselkesı
bar. Qaratal degen jerge mūjyq ornady. Jerımızdı bermeimız dep bır ūlys
iel bolyp, ortasynan doverennyi sailap, advokat jaldap qusa da ieş närse
önbeitın bolğan soñ «Qaratalğa»-ğa hoş aityp, jai jatqan küilerı bar.
5-Maiterek bolysy. Būğan qarağan 60 şaqty üi Kürşım suynyñ İertıske
qūiğan jerıne jaqyn, öz mekenderın sūrap qala bolamyz dep Semei
pereselen pravleniesıne aryz beredı. Aryz maqūldanyp, qalalyqqa rūqsat
qylyp qaitar iedı. Partiiälyq sovetı aryzğa qaitqan jauapty Maiterek
upravitelı 60 üi qazağyna iesıttırmei qalalyqqa senderdı bosatpaimyz dep
jauyp qoidy. Būl 60 üidıñ doverennyisy qysty künı Zaisanğa baryp
naçalnikke aryz qylyp, qolyna qağaz alğan. Qağazynda «jaz zemlemer
şyqqanda jerlerıñdı kestırıp alyñdar, iegınderıñdı salyp, qamdana
berıñder» dep jazylğan.
Arysūly
Törtınşı duma häm qazaq
19 nömır «Qazaqta» «Törtınşı duma häm qazaq» degen statia basyldy:
«Stepnoe polojenienıñ 136 statiasynda qazaq jürgen jerde böten
patşanyñ adamy häm hristian dınınde bolmağan adam jer satyp almasyn»
– degen.
Būlai bolğanda «Stepnoe polojenie» arqyly da qazaq balasy jer satyp
ala almaityn boldy ğoi. 19 nömırdegı basylğan 136 statianyñ perevody
jañylys. Būl 136 statianyñ dūrys perevody mynau: «Qazaq jürgen jerde
böten patşanyñ adamy häm hristian mizahibinde bolmağan, qazaqtan
basqa adam jer satyp almasyn», – degen. Söitıp künı bügınge şeiın qazaq
balasynyñ özınıkı qylyp jer satyp alatyn jönı bar iedı, 136 statiada
jazylğan. Jaña şyğatyn zakon osy qazaq balasynyñ jolyn – pravosyn
joq qylmaq.
18 iiünde törtınşı dumada zakon bolyp şyqty, Samarqand oblysynda
qazyna su şyğaryp, aryq tartqan, būryn şöl, iendı iegın, maqta salatyn
jaqsy jer hristian dınındegı ğana adamğa berılsın dep. Künı bügınge şeiın
qazaqtan artyq, qazyna jerı dep mūjyqqa häm şaruasy mūjyq şaruasy
siiäqty meşanğa jer berıluşı iedı. Jäne pereselenge jer alğandai kedei,
bişara, sorly mūjyq qaida baryp kün körer dep aluşy iedı. İendı būl
bişara mūjyq tabağyna orys patşalyğy hristian ortaq boldy.
Ötırıkşyndy aralastyryp betke perde ūstap jürgen, bişara mūjyqqa
mūnşa kısını ortaq qylğany qalai?
Dumağa kırgızgen zakon jobasynda jerdı bermek iedı, orys oblysyna, mūnyñ
ışınde pravoslavnyi dındegıge ğana. Qazyna jerı bişara mūjyqqa berıluşı
ied būrynğy zakon arqyly. İendı bişara mūjyqtan alğan jerdı
pravoslavnyi ğana adamğa beremın degen ğadıldıkke dūrys iemes, dın
belgısımen jer alatyn kısı bölınbesın dep Volkov, Vinogradov dumada
söilep qarady. Būl iekı deputat sözın demegen bolyp oktiabrist graf
Kapnist zakon jobasyn tüzetken bolyp pravoslavnyi orys balasy
hristian dınıne aiyrbastady. Osyny duma köbı maqūldady. Osylaişa
bişara mūjyqqa kündes molaiyp qaldy. Bıraq būl jer alatyn pravo
bügıngı jer iesı qazaqta bolmaidy. Būrynğy zakonda qazaq jerın bişara
mūjyqqa degen iedı. İendı nege pravoslavnyi orys balasy dep zakon
jobasyna jazylğan.
Türkıstanda köp qyzmetten qalğan çinovnikter bar ieken. Būlar qazaq
jerıne ğaşyq ieken. Zakon jobasy osy bişaralardy jūmbaqtap
«pravoslavnyi balasy» qylyp jerge bişara mūjyqpen ortaq qylmaq
ieken. Söitıp qazaq jerı siiäqty mai körıngende Türkıstan törelerı tondy
ainaldyryp kiıp bişara mūjyq bolğan ieken. Hohol jūrtynyñ jaqsy
maqaly bar, qai dındesıñ dep hohol jūrtynan sūrasa, būl bişara jauap
bergen ieken: «Mai bergen dındemın», – dep. Zakon jer hristiandarğa ğana
berıledı dep şyqqan soñ, Türkıstannan basqa jerden de mai jeitın hohol
tabylady ğoi. Ötken jyly üşınşı duma tarqady. Duma öz üiın tüzetuge
aqşa bermek bolyp, zakon jobasy qaralğan iedı. Sonda qazaq deputaty
Maqsūdov söiledı: «Sızder dumanyñ üiınıñ töbesın tüzetemız dep
otyrsyzdar, äuelı dumanyñ öz töbesın tüzetıñızder. Türkıstannan qazaq
jerınen bır deputat joq. Osy oblystarğa deputat berıñder» dep. Biyl
Mäskeu deputaty Şeşkin osy joğaryda jazylğan zakon qaralğanda
söiledı: «Būl qalai, Türkıstannyñ, qazaq jerınıñ sözıne Zabaiqal, Harkov
deputaty tūryp söiledı, būlardyñ öz deputaty qaida? «Üşınşı iiün»
asqaq zakonyn tüzeu kerek» dedı.
Qyr balasy
Basqarmağa hat
Jer jaiynan
Bız Semei oblysy: Pavlodar uezı, Tereñköl, Mūzdyköl atynda iekı ūlys
halyq būryn Tereñköl atynda jalğyz ūlys bolyp, jaqynda ğana iekı ūlys
bolsaq ta jerımız bölınbegen sebeptı jer haqynda jūmysymyz da, bırımızde
sūrauymyz da bır. Qazır Mūzdyköl jağyndağy toğailar daçağa,
aralaryndağy jaqsy jerler pereselenderge kettı. Sondyqtan Mūzdyköl
bolysynyñ halqy bek qiyndyqta. Tereñköl ūlysynyñ halqy jalañaştau
bolsa da özderı kün körıp tūr. Bıraq Mūzdyköl halqy Tereñköl ūlysyna
baryp ornasarğa jeterlık oryn joq. Jaña krestian pravosymen jer
kestırıp, otyryqşy bolmasa, qazaqqa degen jer de joq bolsa kerek!
Pereselenge qystauy ketıp iekınşı jerge, iekınşıden üşınşı jerge şaqty
qūrylyp jürgen bödene-adamdardy köp körıp köñıl qaitpai bola ma?
Būryn jerdıñ baitaq – bos uaqytynda keibır mūsylmanşa bolsa da gazeta
oqityn adamdarymyz: «jer osylai tūrmaidy, aramyzğa basqa jūrtty
tüsırmestei, bıryñğai jatuğa qam qylyp, jer alaiyq!..» dese de oğan basşy
bolğan bolsa da aramyz bolmauşy iedı. Äsırese Tereñkölge qarauşy būryn
bolsa, būl künde qajy bolğan bır adam, tağy onyñ bır ınısı: «kajit-majit
sözı ne närsege jarady, qala salsañ orys bolğandaryñ ğoi!..» dep qala
saldyrmady, qazaqqa norma degen närse şyqqanda qala salyp tūrmaimyn
dep jer aluğa būl iekı adamnyñ köñılı bolmady. Būl iekı adam būl uaqytta da
bar, basşymyz da osy iekeuı.
Normanyñ da tübı bos sekıldı körınedı: «Qazaqqa mal ottaityn jer kerek,
täuır jerlerdıñ artyğyn norma boiynşa ala beremız, sonda da qazaqtyñ
özıne jer qalady» dep ara-aramyzdan jer tılep iekı auyldyñ arasy
mūjyqpen toldy. Bır anağan da, mynağan da könbei jürıp mūndai halge
kelıp jetken soñ bağanağy iekı kısı onda-mūnda şapty. Būl künge deiın ietken
närse joq. Pereselenge jer alatyn töre häm böten bırneşe bastyqtar:
«qazaqşa būrynğy ieskı türmenen tūruğa jan basyna 30 desiatina jer beruge
oblysta bıtım jasaldy. 15 desiatinasy oñdy, 15 desiatinasy ortaşa. Tağy
bızge tañdap älıgı aitylğan mölşer boiynşa jer kesıp bermei tūryp iendı
bızden jer almaitūğyn boldy. Būl bıtımdı korpus ta ūnatty. Gubernator
pälen jūldyzda kelıp ornastyrmaqşy..!» dep osy kısımız aityp kelıp
jūrtty bırneşe qabat quantqan iedı. Bıraq būl küngeşe gubernator kelgen
joq. Jyl saiyn bırneşe uçastka alyna beredı. Bız iendı osy «ornastyrar,
ornastyrar!» degen sözge aldanyp jürıp ata-qonys mekenımızden aiyrylyp
jersız qaluğa ainaldyq.
Mıne osy 1913-nşy jyl fevral jūldyzynda aitylmas basşymyzdyñ
bıreuı Peterburgqa barğan. Onda baiağy özımızdıñ general gubernatorymyzğa
jolyqqan. Duma öz aldyna tūrsyn, mūsylman fraktsiiäsyna baryp ne bır
pıkır aluğa, ne bır pıkır beruge qolynan kelmegen. Bıraq general
gubernatordy şaqyrdym, inşalla, «ornastyrar» dep qaityp halyqty
quantqan iedı. 14 nşy maida gubernator kelıp, halyq jiyldy. Gubernator:
«mūjyqşa jan basyna 15 desiatinadan jer alyñdar, bolmasa qazaqşa
baitaq jailap tūruğa jer joq» dep ketıp qaldy.
Būl künde bıraz kün körıp tūrğan jerımızdı gidro-tehnikter būrğylap
uçaskege laiyqtap jür. Mūjyqqa beretın 15 desiatinağa könsek jer beretın,
könbesek jer joq. Halımız osy.
Ardaqty bılımır azamattarymyz «Qazaq» gazetasy arqyly bızge keñes berse
jarar iedı. Kındık kesıp, kır juğan jerımızdı mūjyqşa otyryqşy bolyp
qala salaiyq pa, iaki bır jaqqa auaiyq pa? Älde basqa sūranuğa oryn bar
ma?
Rahmet İliiäsūly
Qala bolğan qazaqtar jaiynan
Qapal uezınde arğyn qazaqtarynyñ ierge mūryndyq bolyp, qala boludy
sūranyp jürgen 64 üiı özderıne «Qaramola» degen jerden jer kestırıp
alğan iedı. İnjenerler kelıp qalanyñ ornyn, häm onyñ ışınde
meşıtmedresege dep bıraz jer pışıp ketken iedı. Būl qazaqtar sonda iegın
salyp, tamdaryn qalap, mūjyqşa Jahudşyl – tırı bolamyn dep qimyldap
iedı häm mūjyq tärtıbınşe starostalaryn da sailap qoiğan iedı. Bıraq olar
qamdanğaly üş jyl ötıp barady. Jöndıgıp ketken bır ısterı körınbeidı.
Qala bolğannan berı öz aralarynda dau-janjal, arazdasu köbeiıp kettı.
Közge tolyq tam da salğandary körınbeidı. Būrynğy las tūrmystyñ iısı
būlardan älı añqidy. Mal qorasy, astyq saraiy, qaqpa sekıldı mädeni
tūrmystyñ myñ nūsqadan bır nūsqasy joq. İegındı de tek nemqūraily
qalybynda salyp jür. «Jer taryldy, maldyñ örısı qūrydy» sondyqtan
oñdy jerlerımızge özımız «qala bolaiyq, üitpesek qazaq jūrt bola
almaidy...» dep jürgen qazaq jastary solardyñ halın tekserıp qarap tūrsa,
mädeni tūrmystyñ jaiyn aitsa, olardyñ qalasyna baryp bes-on kün
jatyp, ol beişara bauyrlaryna sözben bolsa da demeurın berse, kım bıledı,
olar mädeni tūrmysqa üirenıp keter iedı. Ä degende ieskı tūrmystan jaña
häm jat tūrmysqa jatyrqamai üirene qoiu oñai iemes.
İendı ükımet kısılerı būlarğa öz betterıñmen jeke qala bolyp otyra
almaityn körınesıñder, dau-janjaldan bır arylmadyñdar. Sondyqtan
sızderdı qūrdyñ boğyndai bytyratyp on üiden orys qalalaryna qosamyz,
iaki orystardy senderdıñ qalalaryña ornalastyryp, solardy basşy
qylamyz. Sol uaqytta sender, olardan körıp düniede qalai tūru kerek
iekendıgın üirenersıñder dep jatyr.
Būlar qala bolsa da jaz jailauğa şyğyp jür iedı. İendı «mūjyq bolğan
qazaqtarğa jailaudyñ keregı joq, olardan jailau alynady» degen söz
şyqannan berı būlardy» saly suğa ketıp sasyp tūr. Keibır şolaq
oilylary qaitadan qazaq qalpyna şyğamyz dep qopañdap tūr. Qala bolğan
qazaqtardyñ jaiy osy. Sondyqtan būl jaqtağy qazaqtarğa qala bolyñdar
deitın bolsaq: «Qala bolğan arğyndardyñ da şekesı qyzarğan joq!» dep
jauap qaiyrady.
Q.S.
İşkı habarlar
Körgen-bılgen
Aqmola uezınde ağa sūltan bolğan Ybyrai Jaqbai balasy men Arystan
töre Qūdaimende balasy Aqsüiektıkke jazylyp, iekeuıne mäñgılık jer
bekıtıp bergen ieken. Būl kezde Ybyrai balalary atasynan qalğan miras
jerlerın paidalanyp otyr. Arystan törenıñ balalary aqşağa qyzyğyp
atasynan qalğan 530 desiatina jerın 1894 jyly Aqmolada Kudrin degen bai
orysqa 15000 somğa satyp jıberedı. Jerı Aqmoladan 55 şaqyrym, Nūra
boiynda iegındık, şabyndyq aralas täuır jer. Būl künde Arystan törenıñ
bes balasy jerınen aiyrylyp özderınıñ aqymaqtyğyna ışterıne udai
küiıp, kedeilık qamytyn kiıp jür.
Qazaq öz bilıgıne tigen närsenıñ qadırın qalai bıledı?
M.D
Jauap hat
26 nömırde «Qazaq» Semei oblysy Pavlodar uezı Tereñköl häm Mūzdyköl
bolysynyñ qazağynyñ jer jaiyn basty. Hat iesı Rahmet İliiäsūly
jalanyñ bärın jūrtty bastap jürgen iekı qajyğa jauyp otyr. Būlar jer
mol uaqytta qala bolyp, mūjyqşa jer alalyq degen adamdarğa könbei, 15ten ier basyna jer almai, qazaqşa köşpelı dep 30dan jer alamyn dep aram
ter bolyp, iendı tağy baiağy 15-ten qaldy dep. Būl iekı qajyda jazyq az.
Būlar qazaqqa 30 iemes, 300 jer tise köp dei me?
Tereñköl häm Mūzdykölge ier basyna 30 desiatina şyğarğan orys
proizvoditel raboty Zaborovskii. Būl qazaqqa 30-dan jer bermek
bolğanda köşpelı norma qystau jerınde ğana üi basyna 150-190 desiatina
iedı. Ainaldyra salsa bır üide 3 ier bolady. Tereñköl, Mūzdykölde osy
normamen dep köşpelı jer qaldyrsa, ier basyna qystau jerınen 50-60
desiatina jer berıletın iedı. Jailauda üi basyna 30 desiatina öz aldynda.
Tereñköl häm Mūzdykölge şyqqan Şerbina normasy degen osy iedı. Qazaq
sybağasyna būl jerdı qaldyrsa, qazaqty qystauynan köşırmese, qazaq iegınpışenın almasa, qazaqty quyp tastaityn bergı jylda şyqty. Mūjyqqa jer
kesu qiyn boldy. Zaborovskii qazaq daulaspasyn dep, jūmysty ozdyru
üşın sağan ier basyna 30-dan jer bekıtıp beremın dep jūrtty bastağan iekı
qajyğa torğai bailağan aqsaq qarğa qylyp 30 desiatinadan şyrğa tıktı.
Būğan 6-7 jyl boldy. Qazaqqa 30-dan jer berılsın degen zakon, jol joq.
Qazaq jerınen janyn jaldap, tamaq üşın jürgen orys beremın degenmen,
30-dan qazaqqa jer berıle me? Osy şarğyğa iekı qajy beldemşeden tüstı.
30-dan jer alatyn qazaq «özge jerdı ne qylsañ o qyl» dep jer kesetın
törenıñ qolyn bosatty. Būğan qazaqtyñ 30-dan jer alğany, almağany
bärıbır. Ombyda general-gubernator, Semeide oblastnaia vremennaia
komissiiä qazaqqa 30-dan jer beretın dos, iekı qajyny aldap qoiyp, anaumynau dep jerdı ala beredı. Qazaqtan bır dybys joq, qystauğa, iegın-pışenge
Zaborovskiimen ieşkım talaspaidy. Mūjyq qolynda ne bar degen bır kısı
joq. Tereñköl, Mūzdyköl uağy asatpaityn maiğa qaqalyp otyrğanda jer
zamany özgertıldı. Qazaqqa köşpelı dep şyğarğan normany köpsınıp, kesıppışıp quartty, 15-ten talai qazaq jer aldy, qazaqtyñ qadırı kettı. 15-ten
jer alğan qazaq köbeise Tereñköl, Mūzdyköl uağy 30-dan jer alatyn
orystyñ ierkesı me iedı? 15-ten alyp mūjyq bol, äitpese būrynğydai jau
qolyna tüsken boida otyra ber, jerıñdı kün saiyn tartyp alamyz dep
otyrğan jai osy.
Būl Tereñköl häm Mūzdyköl jerı turaly iekı qajynyñ jazyğy az. Qanşa
ūzyn boldym dese de adamnyñ boi şaryğy belgılı. Būl iekı qajynyñ
ornynda özge qazaq adaspas iedı. Jalğyz jürıp öz basyn qorğasa, kısı bäleden
qūtylady. Köppen jürıp öz basyn qorğaimyn dese, köptı qūdyqqa tyğady.
Köp maqsaty iın tıresıp, tıze qosyp, bır jürse tabylady. Jer dauy – tämam
5 million qazaq dauy. Bır jerde qazaq 15-ten, bır jerde 30-dan alam dep,
ärkım öz paidasyn quyp ıs qylyp, Tereñköl häm Mūzdyköl uağynyñ kebın
kiıp qalady. Qazaq ala, aramza, şaban bolğan soñ şyğynmen qylatyn
jūmysyn ieppen qylyp otyr. Qazaqqa 15-ten jer berılsın degen zakon joq.
Qazaq özı iegınmen şarua qylamyn dep, 15-ten alsa, qazaqqa mūnan köp jer
kerek degennıñ jönı bar ma?
25 martta 1891 jyly şyqqan Stepnoe polojenienıñ 120 statiasyna
qosymşasynda qazaqtan artyq jerdı almaq. Būlai bolğanda äuelı qazaqty
ornyqtyru kerek iemes pe, qazaqqa jerdı belgıleu kerek iemes pe? 15-ten
alsañ jer belgıleimın, qazaq bolyp otyrsañ, jerden künde köşırem dep,
qazaqty künde köşırıp otyr. Östıp jūrtty bilegen patşalyq bar ma ieken?
Bızdıñ patşalyq konstitutsiiäly iemes pe, bızdıñ patşa qol astyndağy
adamnyñ bärıne bırdei ädıl iemes pe? Bızdıñ qazaq jerınen künde köşıretın
ne jazyp iedı? Būl jūrt jūmysyn, jūrt bolyp ızdemeitın be iedı? Är jerde
är qaisyñ aiağyn at basqan baladai şyñğyrmai.
İendı bır-iekı auyz söz köşpelı häm otyryqşy norma turaly. «Aiqapty» häm
«Qazaqty» oquşylar körıp tūr, bız qazaq jūrtyna aqyl beruşıler iekı
bölındık. Bırımız qazaqqa tük te bolsa olja, 15-ten jer al deimız, bırımız
būğan juyma, tük olja bolyp ne bolady deimız. Söz aiyr şyqty dep
ädepsızdık körsetken de bauyrym bar. Talas dünie ğūmyr sipaty, talastartys joq bolsa dünie abaqty bolar iedı. Aiyr sözde aiyp joq. Aqylğa
sañyrau da aiyp.
Qazaq 15-ten jer alyp, qala bolyp otyrsa, ılgerı basyp, oqymysty bolyp,
şeber bolyp, İeuropa qataryna ketedı ieken. Būl Oral oblysynda häm
uezınde Şıdertı häm Jympity bolysynyñ 15-ten jer alğandağy jūrtqa
aitqan sözı. Osy sözdı Rahmet İliiäsūly terıs körmese kerek. Şyñğys han
dünienı aldy, artynda tük belgı qalğan joq, Aqsaq Temır dünienı almasa da
artynda Samarqand, meşıt-medresesındei belgı qaldy. Şyñğys köşpelı,
Aqsaq Temır otyryqşy, iendı būğan ne deisıñ, qazaqqa 15-tıñ qamytyna
juyma degen myrzalar dep, bırımız aitamyz?
Būryn adam az, jer köp bolğan, mūny bızdıñ qazaq öz közımen körıp otyr.
Jerdıñ köp-azyna qaramai, jerdıñ auasyna qarai adam balasy mal baqqan
iä iegın salğan. Jer köp bolyp, mal baqsa, būl şaruany qylğan jūrt malmen
bırge köşıp jürgen. Jer az bolsa, jerdıñ auasy iegınge qolaisyz bolsa, mal
şaruasyn ūstap otyr, maldy köşırıp qoiyp, jūrt özı otyryqşy bolğan.
Būğan mysal İeuropada Şveitsariiä jūrty, jerı Türkıstan, Altai,
Alataudai ğūmyrynda qar ketpeitın biık tau malğa jaqsy, iegınge jaman,
adamy otyryqşy bolyp qalada otyr, şaruasy mal bağu. Jer az bolğan soñ
maldyñ basyn azaityp, süiegın asyl qylyp, mal bağyp tırşılık qylyp
otyr. Qadağyn 80 tiyn, bır som 20 tiyn bızdıñ orystyñ qalasynda ırımşık
osy Şveitsariiä şyğarğan bolady. Avstraliiä jerı bızdıñ qazaq jerı sekıldı
şöl, topyrağy jasyq bolğan soñ, Avstraliiä jūrty qoi bağyp, mal
şaruasyn qylyp otyr. Avstraliiä qoiynyñ ietı tört ai mūhitta kememen
jüzıp kelıp, Peterburg bazarynda satylady. Maly köşıp jür, adamy qala
bolyp otyr. Samarqanda tūrğan Zaravşan özenınıñ iekı jağy biık tau, özende
otyrğan iel suğa qūlağan soñ, maldy tau beldeuıne jailauğa bağady, qar tüse
qaita malymen bauyrğa tüsedı. Mūnda da jerıne, jerdıñ auasyna qarai
şarua: saida iegın, tauda mal bağu.
Köşpelı degen söz mal bağatyn şaruany tügel jappaidy. Qala bolyp
otyryp mal şaruasyn atqaruğa bolady. Köşpelı men mal şaruasyn bır
qylyp qosaqtap otyrğan ükımet osylai ietse, özıne paida şyğatyn bolğan
soñ. Qazaq jerı – mal kındıgı, mūnda būryn qandai jūrt jürse mal baqqan.
Ğūsmaniiä türkı tarihynşa bızdıñ qazaqtyñ Jetısudağy qañly degen ruy
auasy, jerı kelıstı İeuropağa baryp, mal bağudy qoiyp özge şaruağa
ainalyp otyr. Türkıstanda özen boiyndağy qazaq örık, alma, joñyşqa iegıp
otyr. «Soqyrmen ottas bolsañ közıñdı qysyp jür» degen. Adam balasynyñ
ğūmyry üşın qylğan şaruasy jerge häm jerdıñ auasyna bailauly. Qazaq
jerıne kelgen mūjyq körşı qazaqtan asyryp otyr. Mūjyq jahitşyl,
mūjyq körşı qazaq jerıne mal jaiady. Aqmola oblysy, Aqmola uezınde,
Nūra bolysynda İvanovskii degen mūjyq qalasynyñ mūjyğy iegındı
qoiyp, mal şaruasyn qylyp otyr. Būlardyñ qala, iegını qaida dep
sūrağanda mūjyq söiledı: İegın şyqsa, astyq tegın iesebınde qalady, maldy
qaida aidasañ da öz aiağymen barady, bız aqymaq pa iekenbız, qazaqtyñ
dalasynda otyryp mal baqpai, iegın salyp, – deidı.
Bızdıñ aqylymyzşa, adam balasynyñ şaruasy bırte-bırte qiynşylyqpen
köp jyldarda auyrlaidy. Mal bağyp, şarua qylyp kele jatqan jūrt, orys
15-ten jer berdı dep iegınşı bola qoimaidy. Mal şaruasy tamaq iemes, töre
kele jatyr dep qolğa jūlyp alatyn. Mal şaruasyn tırşılık üşın ūstap
jürgen jūrt 15-ten jer alsa, ülken aiaqqa tar ietık kigen bolady. Bız, qazaqau, 15-ten jer almai tūryp, jan-jağyña qara deitınımız, qazaq 15-ten alyp,
osy alaqandai jerge mal baqpaq, būğan mal bağylmaidy. Men biyl 15-ten
jer alamyn degen bolysqa qazaqtyñ oryspen arbasqan komissiiäsyn
kördım. Orys töresı söileidı: 15-ten jer alsañ, bekıtıp beremız, qazaq
bolyp köşpelı normada qalsañ bügın de, ierteñ de jerdı tartyp alamyz, –
dedı. Bū qalai, bız qyzyñnyñ qoinynan şyğyp pa iedık degen bır qazaq joq.
Özı 15-ten jer alamyn dep otyryp, mağan mal bağuğa aşy jer ber dep
sūraidy. 15-ten jer alu parqy iegın salyp küneltu iemes pe? 15-ten jer
alğanyñ jaraidy, otyryqşy bolady iekensıñ, Şyñğys hannan belgı
qalmağan ieken, sen Aqsaq Temır bolyp belgı qaldyrady iekensıñ, mūnyñ bärı
jaqsy, talapty ierge nūr jauar degen, 15-tı alyp otyryp aşy jerge mal
baqqanyñ qalai? Qalğan ısıne qarağanda «jaman» Şyñğys han da, jaqsy
Aqsaq Temır de öz zamanynda jüirık bolğan iedı, būlar qazaqtyñ 15-ten jer
alatynyn qaidan bılsın, 15 desiatina üşın būlardyñ äruağyn qozğamaiyq.
Otyryqşy jūrt şeber, otyryqşy jūrt ozyq deidı, būl qanşa ras?
Mıne, Qazan tatary, Ufa häm Orenburg başqūrty otyryqşy, būlardyñ
qazaqtan nesı artyq tarqy jolynda. Arabstanda köşpelı arab tılı neşe
jūrtqa önege. Mal häm iegın şaruasy otyrğan, köşkennen bolmaidy, jerıne,
jerınıñ auasyna qarai bolady, tağy özge neşe köp sebeppen şarua
özgertıldı. Japon jūrty bır üi bolyp şelekke derttenıp, tañ ata satyp
jıberedı, būl kürış iegetın jerdı quattandyruğa kerek. Japonda adam tezegı
de aqşa. Mūnda kısı qyzmet qylmağan alaqandai jer joq. Mūnda jahitşıl