Hikäyä
I
Zärinä belän Zarifnıñ mähäbbäte äkiyättäge kebek güzäl häm könläştererlek ide. Alay uk bulmasa da yaragandır, bälki. Çın häm tiñ mähäbbätneñ nindi ikänlegen başkalarga kürsätü öçen Hoday täğalä mögayın üze alarnı saylap algandır, ike yäş yöräk monı toygandır sıman.
Ämma yeget belän kız anıñ haktan da şulay buluın añlap kına citkermägän idelärme soñ ällä?
Ul könne Zarif bezdä kundı. Yırak yuldan soñarıp kına kilgän, arıgan. Mine oçratuına söyende. Bez — ike student, cäyge kanikullarıbız artta kaldı. Aña-miña ni barısı untugız yäş. Yeget çaklar. Min, köndezge vakıtta kilep citep, tulay torakka urnaşıp kalırga ölgerdem. Bülmädäşlärem vakıtlıça yäşäp toruçı berençe kurs studentları ikän. Zarifka da urın tabıldı. Bergä utırıp çäy eçtek. İnde torıp kitäbez, yoklarga äzerlänäbez digändä genä bülmägä, berençe kurslar yanına Zärinä isemle bik çibär ber kız kilep kerde. Min mondıy güzällekkä yörägem soklanudan ah ittem häm Zarifka küz saldım. Ul da minem häldäder? Yuk ikän. Yalgışkanmın. Ul bit — asıl zat, ere söyäk. Kerfegen dä selketmäde. Güyäki maturlık anıñ öçen ällä bar, ällä yuk ide. Kulına kitap totıp, anı ukırga totındı.
Zärinägä bez kiräk tügel idek şul.
— Ällä sagındırgan?— dip şayarttım, Zarifnı ürtärgä mataşıp.
Ul isä:
— Äye, «brat»!— dide dä, komaçau itmävemne ütengändäy kul gına seltäde.
Berençe kurslar aña anı-monı äytergä kurıktılar. Ämma, ni hikmät, çibär tutaş, yanındagı yegetlärneñ tuktausız takıldaularına da karamastan, küzlären bezneñ Zarifka bäyläp ölgergän ide inde.
Häyer, bu güzälkäyneñ Zärinä isemle ikänlegen älegä haman belmi idem. Berençe kurs yegetläre dä söylänep utırgan bulalar, ämma tutaşka iseme belän endäşmilär genä bit, närsä eşlätäseñ alarnı! Döres, min dä anıñ belän kızıksınuımnı kürsätmäskä tırışam. Zarifka — rähät, kıznıñ küz nurlarına çumgan hälendä kitabına yotılgan. Ä menä miña nişlärgä? Äle kiçä genä saladan kilgän, avızların açsalar, telläre östendäge bäräñgeläre kürenep torgan, yeget bulıp ölgermägän malay-şalaylar yanında utır inde kañgırıp! Ällä tutaşnıñ isemen üzläre dä belmilär şunda?
Mavıgıp kitep, alar rähätlänep söyläşä tordı. Min tagın çäy kaynatıp alıp kerdem. Çäşkelärgä büldem. Ä küzlärem kızga töşälär dä töşälär. Anıñ tulışıp torgan kükräkläre, neçkä bile, ozın tolımlı çäçläre, karlıgaç kanatı kebek şundıy da zatlı häm tabigıy kaşları, älegä innek kürmägän kızıl çiyä irennäre — hämmäse-hämmäse sihri idelär. Çibär, bik çibär, äytkän dä yuk! Häyer, keşegä kızıgası tügel, minem üzemneñ dä yörgän kızım aradan beräü. Şulay bulmıymı soñ? Min anı universitetnıñ meñ kızı arasınnan saylap taptım la! Ä menä dustım Zarifka bu kız şäp bulası! Kara, niçek par kilgännär! Zarifıbız ozın buylı, zatlı söyäkle, kürkäm yözle, akılga kamil yeget. Anıñ koñgırt çäçläre cäy koyaşınnan sargaya töşkännär, anısı. Şulay da...
Min çın küñelemnän Zarif belän bu çibärkäyneñ tanışuların teli başladım. Bälki şuşı haktagı uylarım tutaşka kızıguımnan häm üzemneñ aña ğaşıyq bulıp kuyuımnan kurkudan barlıkka kilgän bulgandır? Belmim. Başkaça añlata da almıym. Ämma tögäl häteremdä: Zarif bu tutaşka ul kiçne ber genä dä kütärelep karamadı, ä çibärkäy añardan küzen dä almadı. Bez närsälär hakındadır söyläştek, fikerlärebezne büleştek, tik alarnıñ berseneñ dä ähämiyäte yuk, äytelä dä onıtılıp kına bara torgannardan idelär.
Bülmädä yegetlär üzebez genä kalgaç, berençe kurslardan sorarga buldım:
— Bu kıznıñ iseme niçek ide soñ?
— Zärinä!— didelär alar, yoklarga urınnarın cäyep.
Min dä üz karavatım yanında idem.
— «Tañ kızı»!— didem alarga.— Bu isemneñ mäğnäse şulay bula!
Çınlapmı?— didelär tegelär şakkatıp.
— Şulay inde menä!— didem, zur beldeklegä salınıp, inde urınıma suzılıp yatıp.
— Şayarta!— dide kötmägändä Zarif.— «Altın» digän süz ul!
Anıñ haklı buluın raslarga tiyeş idem. Ämma berençe kurslar aldında üzemne tübänäytäsem kilmäde:
— Miña «Tañ kızı» kübräk oşıy töşä!— dip, bähäsne beterdem.
Şulay yoklap uk kitelgän.
II
Zarifnıñ da küñel bakçasına «mähäbbät kortı» töşü bik ğadäti kilep çıktı...
Anıñ belän ber bülmädä yäşäp kaldık. Ä Zärinä ğadätençä bezgä kergäli başladı. Min dä añlarga ölgerdem: ul älbättä Zarif belän kızıksına. Ämma yegetebez genä ozak vakıtlar ällä anıñ hislären kabul itmäde, ällä yüri şulay kılandı? Tutaş tämam aptıradı, gacizlände. Niçämä tapkırlar Zariftan küzlären alalmıyça utırgan güzälkäy Zärinä könnärneñ berendä bezgä kermi başladı. Bu häl ikençe könne dä, öçençesendä dä kabatlandı. Şulay ber atna vakıt uzdı. İnde Zarifnıñ da salkın küñelendäge bozları eri başladılar. Häm ul:
— Tege sin äytkän «Tañ kızı» kürenmi. Kaya yugaldı ikän?— dip soradı.
Ä min, ber dä isem kitmiçä:
— Yegete yanındadır!— didem.
Zarifnıñ mondıy da çiyä kebek kızarırga tiyeşlegen belmi häm kötmi idem. Şulay anıñ yöräk sere miña açıldı. Küñelgä şuklık kilgängä:
— «Tañ kızın» yugalttık äle. Kürenmädeme?— dip, añardan yüri sorap kuyu ğadäten tärtipkä kerttem. Zarifnı şunıñ belän kauşatam. Keşene ürtäve rähät närsä bit ul, tuygançı kuanasıñ, kolagı töbendä kaneçkeç çerki kebek bezeldiseñ, şulay teñkäsen kortasıñ.
Oktyabr bäyräme könnäre ide bugay. Kötmägändä bezgä «Tañ kızı» Zärinä kilep kerde. Zarifnıñ niçek kauşaganın belsägez ide! Ä minem aşıgıç räveştä çıgıp kitäsem bar, nazlı canaşım belän kinoga kararbız dip kileşengän idek. Häm min şulay eşlädem dä. Alarnı yalgızların kaldırdım.
Kiçen kaytkanımda bülmäbez buş ide. Menä-menä Zarif ta kürener sıman. Vakıtı da bik soñ bit inde.
Yoklarga cıyınıp yörgänemdä genä Zarif kaytıp kerde. Anı-monı soraştırmadım. Yahşı duslardan isäplänsäk tä, bezneñ härkaysıbıznıñ üz tormışları, digändäy, üz dönyası ide.
Zärinä ikençe könne dä, öçençesendä häm dürtençesendä dä bezgä kilde. Alar säğatlär buyına bergä söyläşep utıra, kayvakıt çıgıp ta kitkäli başladılar. Mondıy parlar dönyada siräk bula dip uylaganım da yuk, ä alar çınnan da berse ikençese öçen yaratılgan idelär bit!
III
Yörägenä nindi hislär tıngı birmägänen Zarif üze genä belä ide. Anı tanışları härdaim köläç yözle yeget bularak tanıdılar, ä küñel töpkelendä olı gam yatkanlıgın his itärlek keşe yuk ide. Ozın buylı, koñgırt-sarı çäçle, yäşel küzle bu yeget keçkenädän eşläp üsep, hezmättä üzeñne ayamaska kiräk, şunda gına bähet tabarsıñ digän süzlärgä artıgı belän ışanıp, hiçber avırlıklardan kurkıp kalmauçı, olı yöräkle adäm balalarınnan berse buldı. Hiçvakıt üzen meskengä kuymadı, ällä ni borın çöyüçelärdän dä tügel ide. Bu cäydä studentlarnıñ tözeleş otryadında hezmät kuyıp, barça tapkan akçasına ös-baş yañartu yagın kaygırtıp, ämma da köndälek tormış öçen dä maya kaldırıp, avıldagı äti-äniseneñ akça cibärüenä, abıy-apalarınıñ yärdämenä ömet itmiçä, gadi itep yäşäüçe ğadäti meñnärçä studentlarnıñ berse ide. Tırışıp ukıp ta, algan stipendiyäse şähär transportında yulına häm aşarına da citmägänlektän, küp vakıtlarda tamagın da korı çäy belän genä kanäğatländerep, şularına şöker itä belde. Anıñ küñel töbendäge sagışı berençe mähäbbäte Bäriyägä bäyle ide. Monısın min beläm, ul anı, häsrätenä tüzä almagaçtır, bik küptän, büselep kitepme, cay belän ber söyläp algan ide. İnde niçänçe yılın tırışa, ämma anı onıta almıy. Häldän häbärdar keşegä sizelä ikän ul sagış-moñ digän närsäneñ avırlıgı.
Bäriyäne dä beläm, sarı çäçle, yuantıgrak gäüdäle, yalkaurak, citmäsä arkılı-torkılı çerek teşle, ämma Zarifnıñ küzenä färeştädäy kürenüçe kız ide. Änise — ukıtuçı, ätise — şofer. Zarif anıñ änisendä ukıdı. Rus ädäbiyätı däreslären alıp bara ide ul. Yegetebezneñ malay çagınnan eşkä çumıp üskänen iskärtkän idek bit. Şul säbäpleme, däreslärgä Zarif äzerlänep kilüneñ närsä ikänlegen dä belmäde. Künegülär eşlärgä kuşılsa, alarnı yalt itterep kenä küçerep yazıp kuya, anısı, biremen dä başkara, ämma ädäbi äsärlärne ukıp kilüneñ, kagıydälärne yatlaunıñ närsä ikänlegen dä belmi. Yugıysä üz apası, başıma ciñellek kilsen dip, katlı-katlı mendärlär östenä utırıp, hämmä däreskä tırışıp äzerlänep yöri, aña ölge dä kürsätä. Ämma Zarifka bu häl kölke dä, kızık ta ide. Min alarga avılda uk kürşeläre bulganlıktan, vakıt-vakıt kergäläp tä yörim. Bergä üstek, diyärlek.
Äüväle ul şofer bulırmın dip hıyallandı. Annarı traktorist hönären üz kürde. Ä anı, cidençe sıynıfnı gına beterde dip tormadılar, buyı bar bit, tagın ni kiräk, kolhoz sarıklarına kötüçe itep alıp kittelär. Ul şulay irtädän kiçkä qadär, esse dimäde, yavım dip tormadı, kötü yörtte. Sarıklarınıñ sanı cide yöz dä ille öç ide.
Könnärneñ berendä, anı kötüçe itep eşkä kuygan brigadir Nuh abıy kilep, aradan iñ simezen saylap totarga kuşkan. Anıñ karşına Zarif däü sarıknı kitergän. Nuh abıy şunda uk anıñ ayakların bäylätkän dä, mototsiklı bişegenä salıp, alıp kitep tä bargan. Kabat tagın atna-un könnän soñ kilgän. Şundıy uk häl kabatlangan. Öç ay uzdı digändä, un sarık şulay ayaklangan.
Köz citkän. Sarıklarnı sanıy başlagannar. Ber sarık artık çıga ikän haman da. Alarnıñ niçek cide yöz dä ille dürtkä citülären Zarif üze genä belgän. Häyer, bu bik gadi mäsälä: kötüdäge buaz sarıklar bäränläp, alar cäyge cäyläü irkenendä tiz arada üsep tä ölgergännär. Monı ferma mödire dä yahşı belä, bilgele. Tavış çıgargan: imeş, tua bargan bärännärne däftärgä terkäp alıp, kolhoz kenägäsenä kertmägän Zarif.
Ul könne bez, avıl malayları, uyın uynap yörep, sarıklar sanatıp mäş kitertüçelär yanına kilep çıkkan, kirtä başlarına menep kunaklagan, tamaşa karau belän mäşgul idek. Mödirneñ sarıklardan bolay kıçkırıp tavış çıgaruı bezgä genä kızık toyılgan inde ul. Säbäben dä añlap betermägänbez.
Bu sorı küzle, häyläkär Ähnäf abzıy, ber närsä dä bulmaganday tınıçlandı da, kötmägändä söyenderep:
— Yarar, küz yomarbız, may kap!— dide. Ber ere sarıknı tottırtıp, at arbasına bäyläp saldırttı häm kitep tä bardı. Anı san alu eşenä kuşkannar ikän, menä bit niçek häl itte! Mödirlär şulay bula torgannardır inde alar: başta tavış kuptaralar, annarı «may» kaptıralar.
Zarif ta şulay kiräkter dip uyladı, bilgele. Anıñ berkatlılıgı bezgä dä yokkan ide. Ämma şul kolhoz kenägäsenä kertelmägän, inde sarık bulıp üsep ölgergän bärännärne taptırtmasınnar berük diyäräk, niçämä häsrätlär yotıp yörde ul. Anıñ üz eçenä biklänü ğadäte şul vakıtlardan kaldı. Ähnäf abzıy da:
— May kap!— dip kenä äytkän ide bit.
Cäy buyına kötü yörtep, anda da «may» digännäreneñ tuñın gına kürgän, kayçagında margarin belän çäy eçü bäheten tatıgan Zarif isä mödirneñ ul süzläre öçen rähmätle kaldı. Alarnıñ, Nuh abıynıñ da, Ähnäf abzıynıñ da, başkalarınıñ da kalca gına kimerep yäşäülären belmi häm küz aldına da kitermi ide ul. Äle häzer dä keşelärne avır tormış belän gacizlänälär ikän dip uylavı säbäple, kommunistlar äytkän kiläçäktäge bähetle tormışka häm anıñ hiçşiksez üzenä täteyaçägenä ışana. Ägär şul kommunizm digännäreneñ işelmäs binasına, gomeren birep bulsa da, ber taş kuydım diyä alsa, üzen bähetle sanayaçagın da sizenäm. «Zarif üze öçen tumagan, keşe bähetenä nasıyp bala ul» diyä torgan ide eleklärne anıñ änise. Malay çagında şundıy ide, häzer dä üzgärmäde. Zarifnıñ idealı — Pavel Korçagin, tabınganı — Lenin, Marks, Engels. Änise dä, ätise dä añarga Allahı täğaläneñ barlıgı turında küp tukıdılar. Şuña da, ideallardan da östen Hodaynıñ buluın isendä totıp, avır hällärendä, imtihannarda Hak täğaläne isennän çıgarmıy eş itü kiräklegen keçkenädän belep üste Zarif. Ul böten barlıgı belän şuşındıy ide. Anı yañabaştan sütep, üzgärtep korırga cıyıngan keşe dä bulmadı. Närsälärgäder häm niçek ışansa — şulay kön kürä birde. Ämma Bäriyä — başka ber mäsälä, bütän ber tabışmagı ide.
Alar şul yılnı, Zarifnıñ kötüçe vakıtında, cäy könendä, hatın-kız ciläkkä yöri başlagaç, bolında oçraşkannar. Vakıyga bik tä ğadäti, köndägeçä diyärlek bulgan yugıysä. Ämma üsmerlek häm yegetlek arasında sataşkan Zarifka şul da citä kalgan.
Mähäbbätneñ uylap çıgarıp bulmıy, dilär. Döres süz tügel ikän ul. Hikmät başkada — berençe söygän yarıñ gomergä onıtılmıy. Menä şunısı hak! Bernärsä dä eşläp bulmıy.
Zarif üzeneñ maturlık-kürkämlek yagınnan arada ber ikänlegen belmi, bu hakta äytä kalsalar, andıy süzlärgä ışana da almıy ide. Säbäbe şulay uk bik gadi: anıñ malay çagında töşkän ber genä fotosuräte bulıp, anısında da yöze çıtık ber yämsez kıyafätendä, keşegä kürsäterlek çıkmagan räveştä. Koyaşka turı karatıp fotoga aluları säbäbennän yöze şulay kotsızlanuın ul belä, ämma hisläre, uy-häsrätläre belän berni dä eşli almıy. Bu suräten yırakka yäşerep saklıy, äle häzer dä ul bik kıyınlık belän fotoga töşä. Monı dusları kıltayu dip, kılanu, yalındıru dip uylıylar, ä küñelendä nilär barlıgın belmilär. Kıskası, kıyafät mäsäläsendä Zarif üzen şökätsez ürdäk balası bularak küzallauçı akkoş sıyfat yeget ide.
Bäriyäneñ kemlege bulmasa da, aña yegetlär balga cıyılgan çeben kebek yabışa tordılar. Şul cäydän soñ uk Zarif, sigezençe sıynıfta ukıy bit häzer, üzen yegetkä sanap, kıznı ozata barmakçı ide. Bäriyälär yugarı oçta yäşilär, Zariflar — tübändä. Ul şunda kitä. Bäriyälärneñ kapka töbendä anıñ çordaş yeget-kızları gör kilep söyläşep utıralar, uynaşalar, şayarışalar. Alar yanına, isänläşep, Zarif ta barıp basa. Sälamen aluçı yuk. Kiçneñ tämam karañgılanıp, utıruçılarnıñ tarala başlauların kötep gacizlänä. Häm menä suık iñä başlıy, yäş yeget häm kızlar, sabırlıkları betep, ber-ber artlı öylärenä şılalar. Ä Bäriyä — kala. Zarif ta şunda inde. Karşı yak täräzädän ut şäüläse töşep tora. Zarif şunda gına şäyläp ölgerä: Bäriyäneñ kükräklären kulları belän izep utırgan tagın da ber keşe bar ikän bit monda. Tege dä Zarifnıñ kitä belmi toruın sizenä.
— Bar, kayt!.. Nişläp monda toradır bu tübän oçlar?— diyä, berazdan açuı kilgänne sizderep.
Zarif ul yegetne tavışınnan tanıp ölgerä. Cäy buyı «may kabarga» kiñäş itüçelärdän, sarıklarga ber-ber artlı «Allahı äkbär!» kılgan brigadir Nuh abıy malayı Hänif ikän ul. Anı bozau kebek mışnavınnan uk Zarif belep alırga tiyeş ide dä inde, yugıysä. Mögayın küñelendä bulmagandır.
Kaytıp kilgänendä alar hakında uylanıp bargan. Küzlärenä yäş tıgılgan. Ämma, yeget keşe bit, yılamagan. Ä häterendä haman şul cäy köne olı çiläk kütärep ciläktän kaytıp kilgän Bäriyäneñ suräte ikän. Ul anı äüväle urman tavına menep kitkänendä kürep kalgan. Halık inde, ciläklärne cıyıp beterep, kaytıp ta kilä ikän, ä bu, yalkau kız, yaña gına uyanıp çıkkan.
Zarifnıñ keşe turında ber genä tapkır da naçar yakka uylap karaganın häm süz katkanın belmim. Bäriyäneñ soñaruında da yalkaulık ğalämäteneñ bilgesen kürmägän. Kötüne yöretä birgän.
İke säğat tä ütmägänder, tau yakasına sarıklar artınnan citkänendä, urmannan çıgıp kilüçe Bäriyä kabat kürengän. Anıñ ğalämät tä olı çiläge tulı sıman ikän. Sarık kötüe yanınarak kilgändä, ällä berär taşka abınıpmı, ällä başka berär säbäp belänme Bäriyä yıgılıp kitä. Çiläge şaltırap barıp töşä. Alagayım zur tägärmäç kebek tägäräp ala kız. Zarif şunda aña yärdämgä dip aşıga, tügelgän ciläklären cıyışa. Çiläkneñ töben dä kaplarga citmi alar. Ämma Bäriyä alar östenä sviterın tıgıp kuygaç, anıñ kızıllı-yäşelle töstä buluı ciläklär kebek kürenä dä, çiläk «mölderämägä» äylänä. Zarif isä monı ğayepkä almıy. Ämma şunda Bäriyä belän küzgä-küz karaşıp kuyalar. Kız yulın dävam itterä, ä yegetneñ yörägenä nindider yalkın yogıp kala. Häyer, köne dä bik esse ikän şul.
Zarif, arıgan bulgannanmı, urman çitendä agaç külägäläp torgan urınnı saylıy da, öç-dürt minut dönyalıktan yugalganday yoklap ala. Şunda inde üzeneñ yeget ikänlegen his itep, kemne söysäm yahşı bulır ikän digän uyda uyanıp kitä. Bäriyä, anıñ fikerençä, ber digän kandidatura inde. Yarar, yalkau da bulsın, ämma Zarif üze ikese öçen dä tırışır, äye, kileş-kilbäte dä Bäriyäneñ ällä kem bulmasın, ämma Zarif üze dä alay uk çibär zatlardan tügel, imeş...
Yäş yegetneñ şuşılay «bähete tügäräklänä». Bäriyäneñ küzlären kara idelär dip isendä kaldıra ul. Kıznıñ sarı çäçlärenä kara küzläre bik tä kileşlelär sıman toyıla aña. Bäriyäneñ mul kükräkläre, simezçä tulıp torgan bädän häm ayakları-beläkläre yeget yörägendä äkiyäti güzällek ğalämätennän his itelä. Häzer Zarifnıñ üzenä dä şuşı çibärlekkä tiñläşü kiräk bula. Bäriyä rus ädäbiyätı ukıtuçı kızı digän idekme? Şulay bulgaç, yegettän dä ädäbiyätnı yarata başlau taläp itelä! Ä Zarif şuşı yäşenäçä niçä genä kitap ukıp çıkkan? Äyterenä oyat: G.Tukaynıñ «Şüräle»sen, Garif Gobäyneñ «Mayakçı kızın» häm tagın da äkiyätlär, hikäyälär, romannar gına.
Ul şuşı uyları eçendä aptırap betä. Häzer ük avılga kaytıp, kitaphanädän kitaplar alıp kilergä itä. Tau itägendä kolhoz bozauların yabıp totu öçen mahsus eşlängän, halık telendä «mallar lagerı» dip yörtelä torgan korılma bar. Zarif şunda taba sarık kötüen kiterä. Alarnı kertep yapkaç, avılga yögerä. Yanıp-peşep klubka citä, ämma kitaphanäçe Hörriyä apa cäyge yalda bulıp çıga. Zarifka öylärenä kaytırga, «Literatura» däreslegen alıp kilergä kala. Ul şulay kitapka totına. Kitaphanä açıluga, anda barıp yazıla. Ni eläkte, şunı ukırga künegep betkänlegennän, monda da saylanıp tormıy. Kitap artı kitap ukıy. Şular täesirendä añlıy başlıy: yahşı küñelle keşelär dönyada, ni genä bulmasın, östen çıguçannar ikän! Hakıykat daimi alar yaklı! Häm anıñ üzeneñ dä şundıylardan bulası kilä başlıy. Ä küñelne alaçıktagı timer kebek çükep, yukartıp kuyu ber dä ciñel eşlärdän tügel, yülärgä çıguıñ da bar.
Sigezençedän, tugızınçıdan soñ da Zarif kolhoz kötüen kötte. Anıñ küñel türendä «sihri» Bäriyä, kulında isä kitap häm çıbırkı ide. Mondıy buluın sarıkları da yaratkannardır inde, alarga älegä ber genä tapkır da Zarifka qadär kitaplı kötüçene kürergä turı kilmägän. Yeget sizenmi kalganda, taralıp aşarga, başaklı basularga da kergäläp çıgarga mömkin bit.
Nuh abıy belän Ähnäf mödir dä Zarifnı «bik tä üz itep» ölgergännär, korı avızına «may kabarga» kuşıp, sarık belän yöklänep kitü eşlären taşlamagannar. Ämma aña karap kına kolhoz kötüe kimemägän dä, artmagan da.
Mäktäptä ukular başlansa, Berençe sentyabr bäyrämenä partorg yıldagıça kilä, törle eşlärdä cäyne uzdırgan ukuçılarga büläklär birä, Zarifka isä «Krasnıy pocarnıy» curnalına yıllık abunä käğaze tottırıp kitä tora. Moña yeget bik tä mıskıllana ide, bilgele. Asıl säbäben soñınnan gına belgän: elekke yıllarda şuşı partorg äfände avılga su kertü eşen başlap yörgän, torbalar urlaunı, halık akçasın da üzläşterüne ğadät itkän bulgan, ä Zarifnıñ ätise Häkimcan abzıy anı şuşı kıñgır eşendä totıp açulangaç, añarga ul:
— Näseleñne korıtaçakmın! Kaya tökerenäseñ!— dip akırıngan häm menä, akrınlap-akrınlap kiterep, şuşı äytkännären tormışka aşıru käsebenä kergän. Zarifka şul çıbıknıñ oçı gına eläkkän, bilgele. Ämma küräseläre alda ikän.
Bu ğadelsezlekne dä yeget üpkäläüsez, mıskıllanusız kütärergä bula. Anıñça şul: ğadellekne yaklap çıguçı keşelär ildä-köndä ber tabılırga tiyeşlär!
Ämma ul bu mäsälädä dä yuk ömet belän yana. Küñellärenä döreslek, namus hisen yörtkän keşelärneñ avılda küptän tamırları korıtılganlıgın älegä haman da belmi yäşi.
Unınçı sıynıfnı da tämamlau vakıtı kilep, Zarif çıgarılış imtihannarın barı tik «bişle» bilgelärenä genä birep, urta belem attestatın aldı. Ämma başka yıllarda da uku häm ölgerü däräcäsen istän çıgarmıyça, anıñ kayber bilgelären ber ballga töşerebräk kuydılar. Monı min genä tügel, böten avılıbız belän belep tordık. Añlattılar, kagıydäse şulay, didelär.
Ni hikmät, anıñ attestatı iñ yahşılardan bulıp çıktı. Barlık bilgeläreneñ urtagı dürt yarım ball ide. Şuşı uñışı anı universitetka alıp kilde häm ul monda irken sulışta ukıy başladı. Ul imtihannarnı barı tik «bik yahşı» bilgelärenä tapşıra, yugarı stipendiyä ala tordı.
Keşelärgä ışanuı aña därt tä, ölgerlek tä birä ide. Ämma küplär Zarifnıñ şuşı berkatlılıgınnan faydalanırga tırışuların abaylamadımı, ällä şulay buluı yahşırak dip uyladımı, usallıkta häm astırtın häylälärdä mahir studentlarnıñ kulında ul «korban täkäse» hälendä dä ide.
Berençe kursta ukıgan vakıtında uk anıñ mondıy ikänlegen yöremsäk kızlar belep ölgerdelär. Dönyada şulay inde ul, härkem üz mänfäğate öçen häylä yätmäsen korırga tırışa. Yöremsäk kızlarnıñ uyında tizräk kiyäügä çıgu inde, bilgele. Andıylar, Zarifnı aldap, üz yannarına karavatka salırga da tartınmagannar. Ämma zıyansız yegetne aldau gına alarnıñ kullarınnan kilmägän. Ul kızlarga buy da kuymadı, tellärendäge yaltıravık yalgannarına da kızıkmadı. Anı, ni hikmät, bu ğalämätlärdä färeştäse, ällä kayçan küñeleneñ sakçısına äverelgän Bäriyäse kotkara kilde disäm, ber dä yalgış süz bulmas. Cavapsız mähäbbätneñ dä faydası bar ikän ul!
Häyer, boları — ütkändä. Ä bu cäydä Zarif tagın da nıgıp, tämam yeget sıyfatka kerep, citlegep ukırga kilde. Aña universitet beleme bik ciñel birelä tordı. Zärinä, kilep kergäne sayın, anı bülmäsendä ukıp utırgan vakıtında taptı.
Ä berkönne kız töngä kalıp, vakıtta soñargan ide, Zariftan üzen ozatıp kuyarga ütende. Yeget karşı kilmäde. Zärinäne kurkınıç tönge Kazan uramına yalgızın gına çıgarıp cibärü döres eş bulmas ide, bilgele, şulay dip uylagandır inde. Älegä alar yöreşmilär, barı tik duslar gına idelär. Zirinä haman da yalgızı kilä häm kitä torgan ide.
Kız eşçe yäşlär toragında yäşi ikän. Cäyäü genä ozatıp kuyarlık cirdä.
Zarif, yulda küñelle bulsın dip, Zärinägä küktäge yoldızlar turında söylägän, alarnı yahşı tanuın, isemnären dä tögäl belüen kürsätkän. Ozatıp citkäç, kız aña:
— Havalı yeget ikänseñ! Küktäge yoldızlarnı gına küräseñ!— dip äytkän. Kıznıñ närsälärne küzdä totkanlıgın Zarif yahşı añlagan, bilgele.
— Borçılmagız, min sezneñ dä çibärlekne küräm!— digän.— Ämma yegetegez barlıgın da çamalıym!
Zärinäneñ barça yegetlärennän dä barı tik ber Zarif öçen vaz kiçärgä äzer ikänlegen yäşerergä telägendä bulmagan. Şunlıktan:
— Yuk!— dip kırt kiskän.— Min barı tik sezne genä söyäm, şunı da sizmisezmeni älegäçä?— digän.
Zarif berençe başlap keşe belän übeşkändä dä monı üz irke belän başkarmagan, bilgele. Zärinä koçaklap algaç, karşı kilmägän, anıñ hislärenä buysıngan.
Äye, mondıy häl kölke dä, yılarlık ta...
Häm menä bezneñ Zarif, küñele izgelek häm igelek tulı bändä, Zärinäneñ yöräk hälen añladı, Bäriyägä ğaşıyq bulıp ta, mähäbbäteñ cavapsız kalu arkasında zarlı bulunıñ nikadär avır ikänlegen isendä totıp, kıznı üzennän kire kakmadı. Alar matur gına yörep kittelär. Bez alarga bähettän artıgın telämädek.
IV
Zarif belän Zärinäneñ şundıy da saf, şundıy da paq, şundıy da samimi mähäbbätlären imanlı keşelär kürsälär, mögayın «Tahir-Zöhrä dastanı»nnan ölge algan äsärlär genä yazıp kaldırmas idelär. Ämma sotsializm däverendä dä, ideya häm ideologiyäne hämmä närsädän östen kuygan ildä, hätta «bähetle kiläçäk öçen» atasın balası, balasın atası sata-sata, hätta üterä häm ütertä-ütertä barlıkka kilgän cämgıyättä çın mähäbbätkä karata könläşep karauçılar da tulıp yatkan ikän şul. Häyer, min dä yalgışam bugay bu oçrakta. Monda sotsializmnıñ ni gayıbe bar? Hikmät böyek ideyalärneñ dä keşene tiz genä üzgärtä häm üzgärtep kora almavında tügelme? Döresen genä äytkändä, çın mähäbbät iyäse keşelär öçen kayçan da avırga kilgän.
Zarif belän Zärinä Yaña yılgaça bik tatu häm matur yöreştelär. Döres, yeget kızga ällä ni mökibbän kitmägän sıman üzen tottı. Barça ölgerlek häm tırışlık barı tik kız yagınnan gına kürsätelä tösle ide. Zarif ällä hislärendä oyışıp citä almadı, ällä tiñ mähäbbätneñ barlıgına ışanıp betmi ide — añlamassıñ, hätta kızınıñ kulın da berençe bulıp kilep totarga aşıkmadı häm uylamadı. Aña da karamastan, küzlärenä genä karaşıp yaratışuları, büselep kitmi genä ber-bersen söyuläre bik tä matur küreneş ide. Miña kalsa, alar öçen bik tä söyenä idem.
Yaña yıl studentlarga imtihan sessiyäse alıp kilde. Zärinä dä yugalıp tordı. Annarı atna-un könlek kışkı kanikullarga taralıştık. Fevralneñ cidesendä çirattagı semestr başlanıp kitte. Ukunıñ berençe könendä kiçen Zarif yanına Zärinä ut yanıp kilep kerde dä, bülmädäşlärenä dä iğtibar küze salıp tormastan, tup-turı barıp, yegeten koçarga häm übärgä totındı:
— Canım, bäğrem! Sagındım! Bik sagındım!— dide, kükrägenä başın kuydı. Alar şulay basıp torgan hällärendä berniçä minutka tınıp kaldılar. Mondıy hikmätne gomerlärendä dä kürmägän häm tatımagan bez, cäbähäyer bülmädäşläre, ni çıgıp kitä belmädek, ni küzlärebezne alardan almadık. Citmäsä arabızda Zarifnıñ gruppadaşı, dustı isäbendä yörüçe Mirväli dä bar ide. İñ berençe ul süz kattı:
— Bäräqallah, at azgını tayga iyärä!— dide.
Anıñ bu süzläre olı hata idelär. Yavız niyät, könçelek belän äytelülären berkem dä başına kitermäde. Keşegä ışanuçan, ğadellek häm namusnı östen kuyuçan Zarif, hislärennän aynıp, añarga aptırap tekälep karap kuydı. Zärinä dä berni işetmägän häm añlap ölgermägän ide bulsa kiräk.
Mirväli, alpamşa çıraylı, kıskarak buylı, salam köşeledäy çäçle yeget, kızlar belän uynaştıru, keşe östennän süz-gaybät yörtü, studentlar turında äläk-şalak kiterü yagınnan bik osta bulganlıktan, añardan küplär kurkıbrak tora idelär. Zärinäne yaklap Zarif ta süz äytmäde. Häyer, ul bu yulı üzen «at», kıznı «tay» dip añlagandır häm Mirvälineñ kölüen şayartu bularak kabul itkänder? Ällä tormışnıñ kitapça tügellegen kürmi häm belmi ideme?
Zärinä belän bülmädän çıgıp, kuhnya täräzäse töbendä alar söyläşep basıp tordılar. Ä Mirväli anıñ iptäşläre sanalgan bezneñ yanda teläsä närsä äytkäläp, şoma tellelänep utırıp kaldı. Ul elektän Zarifnı şayartırga, ürtäp intekterergä, aptıratıp söylätergä yarata ide. Bu kerüe dä şunıñ öçen bulganlıgın barısı da añladılar. Häyer, inde Zarifnıñ bülmädäşläre dä Mirvalineñ süzlärenä ihlas küñellären birgän, kolakların totkan, äytkännäre yaklı idelär. Aradan ber Zarifnıñ menä digän kız belän yaratışıp yörüe, citmäsä bähetle häm paq parlar buluları teñkälärenä tide küräseñ. Häyer, min dä bügen süzsez idem. Ä Mirvälineñ tele alarnıñ küñelendä barnı söyläp birä tordı, şunlıktan kolaklarına hakıykıy süzlärne cıyalardır tösle toyılgandır. Annarı şunısı da bar, uyın-kölkele söyläşü ğadäte studentlarga his küreneş bit äle ul.
«At azgını tayga iyärä» dip tatarda bozıklıkka äydäüçe uynaşçılar turında äytälär, yağni ölkännärneñ yäşlärne yuldan çıgaruı hakında ul äytem. Min şulay añlıym. Ul berniçek tä yahşı mäğnädä bula almıy. Ämma Zarifnıñ akılı moğcizalar tudıra alu sälätenä iyä: ul şuşı mäqalne «asıl tunga zatlı bürek» dip kabul itte, ahrısı. Keşelärneñ küñele yahşı buluına ışana belüdän ide bu. Ämma Mirvälineñ küñelendä yaman uy häm niyät oyıtkısı kalganlıgın belep ölgerä almadı. Bez dä bu hakta uylap ta karamadık. Mirväli ozak kına kötep-kötep tä, härkemneñ diyärlek gaybäten satıp-satıp ta, bülmägä Zarif äylänep kermägäç, tämam tellären salındırıp, zarıgıp betep çıgıp kitte. Kuhnya yagın, yuınu bülmälären äylänep uzdı, ğaşıyqlarnı berkayda da taba almadı. Şulay üz bülmäsenä taba atladı.
Bu vakıtta Zarif belän Zärinä tulay toraknıñ tugızınçı katına kütärelgännär dä, anıñ zur pıyala täräzäsennän Kazan şähärenä töbälep, tınıç kına söyläşep basıp torgannar. Bu etacda lampoçkalar yanmıy. Karañgı. Monda studentlar da siräk yörilär. Tınıç urın. Yeget belän kıznıñ oçraşuı öçen annan da kulayrak urın salkın köz-kış ayları öçen yuktır kebek, bulmagandır da inde.
Täräzä artında, uramda ere-ere, kübäläk-kübäläk kar yava başlagan. Şähärneñ tönge utları belän katnaşıp, alar serle moğcizalı manzara tudıralar ikän. Tañ kızı Zärinä belän asıl yeget Zarif şuşı sihri dönyaga eçke divar biyeklege täräzä aşa ike güzäl göl çäçäge kebek ber-bersen koçışkan hällärendä karap tora birgännär. Alarnıñ irennärendä yalkınlı mähäbbät tamçıları ikän. Tagın übeşkännär. Kar dönyası alarga, serle köygä salıp, söyü-säğadät cırın başkaradır sıman toyılgan. Şaktıy ozak şuşı halättä basıp torgan parlarnıñ bähetenä söyenä-söyenä fevral töneneñ karı yaugan da yaugan, yaugan da yaugan.
Mirväline añlarga mömkin ide. Aña mondıy mähäbbät älegä töşenä dä kermäde häm bälki gomerendä dä nasıyp bulmas. Zur söyüne kütärä alırlık olı yöräkle zattan buluıñ da kiräk şul äle ul. Bälki Zarifnıñ mähäbbäten Bäriyä dä şunıñ öçen kire kakkandır? Niçek inde asıl yeget Zarifnıñ hislären ul ihlas diyä alsın? Tiñme ide alar? Ä menä Hänif belän çiläkkä kapkaçı kebek par kilgännär, yämnäre dä, telläre dä, uyları da, yalkaulıkları da ber çamadarak bit!
Bu fevralneñ serle karı Zarifka şuşı hakta söylägän, ämma yeget bolarnı işetergä dä telämägän. Anıñ öçen Bäriyä izge färeştä belän ber, ä dustı Mirväli — çın yeget ikän, qaderlelär. Bolarnı ul belä, ä karlar söylägännär yalgan häm sataşu gına tügelme, imeş?
— Soñ bugay, min kaytıym inde,— di şunda, güyäki kitärgä röhsät soraganday itep, ütenü katnaş yagımlı tavışı belän Zärinä. Ämma Zarifnıñ anı cibäräse kilmi, ul:
— Min ozatıp kuyam!— di.
Alar tagın koçaklaşıp übeşälär. Ä annarı yeget üz bülmäsenä kitä, kışkı kiyemnärdän çıga.
Alar yaugan kar astında tämam mamıkka törengändäy atlıy birälär. Şunda suık cil isep kuyganday bula. Zärinä Zarifka sıyına häm nigäder:
— Sin mine yaratasıñmı?— dip sorıy.
Yeget cavap birergä aşıkmıy. Kıznıñ küzlärenä yäşlär tıgılganın sizenä. Mögayın aña şundıy da mıskıllı toyılgandır bu minutlar?
Annarı gına kız:
— Aldıy da belmiseñ, äyeme?— dip, yılamsık tavışka küçep aptırata. Zarif bu yulı da cavap taba almıy. Yaratam digän süzne barı tik uyında gına yörtep öyrängän yeget bu süzne tel belän dä äytergä mömkin ikänlegen belmi ide şikelle.
V
Ber könne Mirväli ällä närsälär söyläp beterde. Uramda inde küptän yaz ide. Karlar tämam erep betep baralar, ä yegetlär tulay torakta fän nigezlären komsız küselärdäy kimerergä tırışıp, başların katırıp, kalın kitaplar ukıylar, kagıydälär dä yatlıylar, mäsälälär dä çişälär.
Ä bügen alay bulmadı. Studentlar aldına öç metrlı ike banka sıra, tozlı kilka balıgı häm vata-cimerä telengän ikmäk kuyıldı. Sovet dävereneñ onıtılmas setka sumkası häm alarga «töyäp» kaytarıluçı «Pravda» yäki «İzvestiyä» gazetaları bitlärenä törelgän vak-töyäk rizıgı sotsialistik mullık häbärennän idelär.
Bu östälne bügen Mirväli oyıştırdı. Siräk bula torgan tabın. Öç litrlı bankalarda sıranı Zariftan yögertterep alıp kaytarttılar. Anıñ ayakları ozın bulu säbäp itelde. Yegetneñ bähetenä «Pevnuşka»da çirat zur tügel ide. Ä ikmäk häm kilka balıgı artınnan, sarı setka sumkasın kulına urap, Mirväli üze yögerde. Anıñ bolay uk tırışlık kürsätüe kürelmägän häl buldı. Kibetkä duslarımnı sıylıym dip rizık ezläp baru, annan nider kütärep kaytu — aña haman da mıskıllanu kebek toyıla ide eleklärne. Mirväli dä üzgärer ikän dip iptäşlärenä häyran itäse genä kaldı.
Sıraga totıngaç ta, süz äüväle barı sıylanu hakında gına bardı. Ä annarı Mirväli sorap kuydı:
— Kara äle, Zarif, sin tege söyrälçek kız belän haman da yöriseñme?
Mondıy süzne hiçkem kötmägän ide. Zarif ta, aptırap, Mirväligä karap kuydı, ämma kaytarıp cavap birmäde. Yegetlär monı Mirvälineñ çirattagı ber şayartu süzläre genä itep kabul ittelär. Tik:
— Ä beläseñme, tomana Zarif,— dip süzen dävam itte Mirväli.— Min bit anı, dus kızı belän bergä inde, bülmädäşem Ravis belän kiç kunarga alıp kaytkaladım. Aña vagonnarı belän poyızd da kerep kitär, billähi. Nu Ravis anı töne buyı «tunadı» gına!
Süzläre vähşilärçä häm bik tä kabihi surättä çıktılar.
Ul tagın da nilärder söyläp, şul süzläre belän kahkahalap kölep, Zarifnıñ yörägen telgäli häm yasagan yaralarına potlap-potlap toz sala tordı. Östäl kürke yakalaşu belän tämamlanırga yakınlaşa ide. Mirväli anıñ sayın söyli birde. Zarif tüzmäde:
— Işanmıym! Bu süzläreñ — yalgan!— dip, anı niçä tapkır açu belän bülderde. Ä Mirväli, kiresençä, kıza gına bardı:
— Ahmak sin, şır durak! Ul sineñ yanda gönahsız sarık bäräne kebek kılana, ä başkalarnı tuygançı rähätländertä!— dide, şunıñ belän süzen tämam itep, tik kenä tınıp kala almıyça, ikençe yaklap Zarifnıñ «yañagına sugarlık itep», cay gına tema küçeşen yasadı: — Bezneñ Ravis hatın-kız mäsäläsendä bik tä çuar canlı bit, beläsez! Şulay berkönne kemne alıp kayttı disezme? Kazan professorı kızın. «Nu, koymagı tagın peşä inde monıñ» — min äytäm. Yuk, timäde. Şundıy da gönahsız, şundıy da zatlı yegetkä äverelep, tasma tellelänep söyläşep kenä utırdılar. Min häyran ittem. Ä annarı anı «taksi»da gına ozatıp ta kuydı. Ni bulgan disezme? Miña seren çişte, yegetlär! «Küp yördek, malay, di bu, başıma öylänü uyı kerde», di... Beläsez! Bişençe kursta ukıy bit inde, bişençedä! Monda, Kazanda başlı-küzle bulıp ölgersä, anı çitkä, berkaya da cibärmäyäçäklär. Karyerası da tauga menep kitäçäk, añlıysızmı? Ä bezneñ älegä yäş çak, tagın öç yıldan bu rähät gomer ütäçäk. Yörep kalıyk! Kızlar belän bua buarlık!
Şunda Zarif, yugalıp utırgan cirennän aynıp, kötelmägän süz äytep kuydı:
— Bozılıp, digen!
Yegetlär inde, küzlären uynatıp, güyäki külmäk alıştırganday gına ber kız artınnan ikençesen koçıp yatuların hıyal itä başlagan idelär, menä siña mä, bozılu, imeş!
— Kotkı taratıp utırma äle monda, sugan sufiı!— dide Mirväli, Zarifnı elep alıp, selkep salganday mıskıllap.— Şuña kürä Zärinäñne dä başkalar karıy, ä sin iren yalap kına yöriseñ!
Şunda Zarif sikerep tordı häm, östälne taşlap, bülmädän çıgıp kitte. Mirväli anıñ artınnan kiyerelep kölep kaldı, hätta:
— Bar! Zärinäñnän üzeñ barıp sora, yöger!— dip kıçkırdı.
Tabınnı Mirväli äzerlätkänlektän, aña huca da ul ide. Yanındagı iptäşläre, bez, sıyınıñ hörmätenä yöz kürsätep, äytkännäre belän kileşep, barçabız bergä kahkahalap utıra birdek.
Zarifnıñ uyında Mirvälineñ äytkännären ütäp Zärinägä sorau belän yögerü, mäğnäsez kılanu ğamäle yuk inde, anısı, beläm. Yarıy äle ul könne yegeten sagınıp Zärinäse dä kilmäde. Häyer, kilä kalsa, Mirväli tarafınnan kotırtılgan yegetlär anı mögayın kuıp uk çıgargan bulırlar idek. Ul bezneñ küz aldıbızda häzer Tañ kızı kebek tügel, tutıkkan, bozık kalay konserva savıtı sıman toyıla başladı.
VI
İkençe könne irtännän Zarif avırıy ide. Bülmädäşlärenä:
— Yañgırga elägep salkın tiderdem,— dide.
Bu häle ikençe häm öçençe könnärne dä kabatlandı. Ul hätta lektsiyälärgä yörü kiräklegen dä onıttı. Aşamadı, eçmäde. Karavatında yattı da yattı. Anıñ kinät salkın tiderep, urın östenä auganlıgı hakında häbär tiz arada taralıp ölgerde. Ämma, ni hikmät, tege yaltıravık kalay konserva savıtı sıyfatındagı Zärinä dä bu aralarda haman kürenmäde. Häyer, anıñ häzer kiräge dä şulkadär genä ide.
Ä dürtençe könne, iptäşläre lektsiyägä yögergändä, Zarif ayak östendä kaldı. Mirväli, bu hakta işetkäç:
— Ülmädemeni äle ul?— dip, tagın uyın süz östäp kölde. Anıñ bu süzläre başkalarga da oşap kuydı.
Student halkı şundıy inde ul: yuktan gına da mäğnäsezlänep kölke taba. Ä Mirväli bulgan cirdä şayan süzsez kalu mömkin tügel. Ämma bu vakıtta Zärinä Zarifnıñ avırıp kitüe hakında işetkänen häm hälen beleşergä tulay toraktagı bülmäsenä yögergänen berkem dä uylamıy, başına da kertä almadı. Dönya gel şulay inde ul: beräülär tel tegermänen tarta toralar, ikençelär eş-ğamäldä bulalar.
Zärinä kilep kergändä Zarif, ös kiyemnären alıştırıp, kiyelgännären yuarga dip äzerlänep mataşa ikän. Kız anı, yögerep diyärlek kilep, koçıp ta algan, başların, kulların totıp-totıp kararga da alıngan, citmäsä:
— Ni buldı, canım? Ällä suık tiderdeñ? Niçek bolay buldı?— dip soraştırırga da totıngan.
Annarı:
— Min siña darular, äçe balan kagı, varene alıp kildem,— dip, östälgä, sumkasınnan çıgarıp, barısın-barısın tezä-tezä äytä ikän:— Bolay temperaturañ yuk ta sıman, pulsıñ da normada. Kayçan avırıy başladıñ?
Yegetneñ ul arada äle başın, äle kulın tota Zärinä. Ämma Zarif anıñ süzlärenä cavap birmi. Üpkälägän kıyafättä bürtenep kala birä, karavatına barıp utıra. Zärinä çäy kaynatıp alıp kerä. Aşıgıp östäl yasıy. Ä Zarif haman da ber häldä kuzgalışsız kala birä. Zärinä tüzmi:
— Äyt, Zarif canım, ni buldı? Özmä üzäkläremne! Zinhar öçen, ütenep sorıym!— dip yalına, şunda anıñ karşına kilep tezlänä, kabat kullarınnan totıp, pulsın karıy.
Şunda gına yeget, berazdan akılına kilgändäy, urınınnan kuzgala, ayaklarına basa, kıznı da torgıza häm aña ütergeç sorau birä:
— Äyt döresen, Zärinä! Sin mine aldap kına yöriseñme, ällä çınlapmı?— di.
Kız anıñ bu süzlärennän äüväle aptırap kalgan, annarı zihenen cıygan häm avır tın aluı aşa:
— Yaratıp, gomeremne dä sineñ öçen birergä äzer bulıp!— digän.
Zarif ışana almıy, monı kıznıñ ber-ber häyläse genäder dip uylıy. Şunda tagın da ütergeç ikençe soravın birä:
— Ravis belän tön uzdırularıñ hakmı? Bik maktap söylilär, vagonnarı belän poyızd kerep kitärlek, dilär. Şulaymı?
Zariftan mondıy yülär häm qabahät süzlärne işetergä telämägän Zärinä kabat tezlärenä yıgıla. Yöze, kıyafäte bozıla, beraz başın salındırıp utırgan hälendä tik kenä şulay kala birä. Annarı ayaklarına basa, yegetneñ küzlärenä tup-turı karap, östendäge ak plaşın salıp, anı idängä taşlıy, zäñgär koftasın da, çäçlären sütkännän soñ, salıp ırgıta. Häm şulay çişenä-çişenä, tämam şäp-şärä hälendä kala. Mondıy güzällekne gomerendä dä kürgäne bulmagan Zarif önsez bula. Zärinä aña ämer birä:
— Çişen, yat! Kem min, kürerseñ!— di häm yegetkä taba çın mähäbbät hislärennän şaşıngan yörägen-başın kaya kuyarga belmiçä kilä başlıy.
Ä annarı dönya-ahirät, cir-kük, idän häm tüşäm sataşkannar. Bu häl hakıykat mizgellärennän berse, ä bälki dä berdänbere bularak alarga nasıyp itelgän.
VII
Tañ kızı kitkändä Zarif yokıda kalgan. Ul haman da, sataşıp bulsa kiräk, başı astındagı mendären koçkan hälendä, ällä söyenep, ällä yılap:
— Zärinä, canım, bägırem, min sine bik tä, bik tä yaratam!— dip, här süzen ayırım-ayırım äytep söylängän, ahrısı.
Kız tınıç kına kiyengän, üzeneñ nindi adım yasaganlıgın akılı belän dä, küñele belän dä añlıy, toya, monı bernindi hataga sanamagan bulır.
Çıgıp kitkänendä yokılı hälendä söylänep sataşkan Zarifka olı kara küzlären tutırıp karap ala. Anı übäse, koçası, yaratası kilsä dä, yanına barmıy. İşekne kısıp kına yaba. Yegetneñ östälendä yazu da kaldırmıy şunda. Ul älegä tormışında alga taba nilär eşläsen, Zarif belän nindi mönäsäbättä bulaçagın da küz aldına kitermi. Üz yulı belän atlıy birä. Zarif monı güyäki töşendä kürgändäy yoklap yatuında sizenä älbättä, ämma uyanıp citä almıyça, sataşulı söyläşüendä kala birä.
Anıñ mondıy halätkä kergäne hiçkayçan bulmagan ikän. Bu turıda keşelärdän dä işetep belmägän, kitaplardan ukıganında da iğtibar itmägän. Barı tik zäñgär kükne, kızarıp çıguın, koyaş bata baruın häm yarım alsu töstäge ap-ak bolıtlarnı gına şäyli, şular arasında yalgız akkoş bulıp, yarın ezli-ezli oça, kıçkıra:
— Zärinä, canım, bägırem, min sine bik tä, bik tä yaratam! Zärinä, bägırem!
Anıñ tavışı kañgıldap işetelä. Ällä şuña Zärinäsen taba almıy inde? Änä kara koşlar, kozgınnar, tilgännär oçıp ütälär. Alar Zarifka, anıñ akkoş ikänlegen kürep, höcüm itärlär, kanatların çukırlar sıman. Menä alarnıñ berse näq anıñ yanınnan oçıp uza. Olı, sarı kaymalı, oyatsız küzlese. Ä Zarif anıñ yanında üzen keçkenä koştır sıman sizä. Şundıy kurkına. Menä ikençe, öçençe kara koşlar güyäki anı, kanatları belän sugıp, oçkan cirennän bärep töşerergä telilär.
Häm şunda yırakta-yırakta ikençe ber akkoşnı kürä. Anıñ tiräsendä tilgännär uyılıp-uyılıp oçalar, ällä talıylar da inde. Zarif şunda taba talpına. Ämma mondagı kara koşlar aña irek birmäskä mataşalar. Alarga karamıy, ul tagın talpına, aralarınnan aralap çıga. Ämma tege akkoş kürenmi dä inde. Zarif haman:
— Zärinä, canım, bägırem, min sine bik tä, bik tä yaratam!— dip kıçkıra-kıçkıra avaz sala. Ämma nigäder tavışı bik zägıyf çıga.
Şunda kemnärder şaulaşa başlıylar. Ällä kara koşlar, ällä keşelär inde? Ämma berseneñ tavışı bigräklär äşäke işetelä. Tanış tavış. Zarif bit anı belä!
Bez kaytıp kergändä ul häyranlıkta küzlären açtı. Nigäder Mirväli dä bügen bezgä iyärgän ide. Lektsiyädän kaytıp kiläbez. Ul barçabızdan da aldarak yörergä yarata. Zarif, anı kürergä telämiçä, yoklaganday kabat küzlären yomdı. Zärinä turında uylap: «Ul kitte mikänni?»— dip uylap algandır mögayın.
— Ho, yegetlär, bu monda sıylanıp kına yata, avırganga sabışıp!— dip şaulıy birde Mirväli.— Min sezdä çäy eçep çıgam!
Zarif şunda, tagın küzlären açıp, bülmädägelärne karap aldı, aralarınnan Zärinäne ezläde. Anıñ idändäge kiyemnäre dä yuk ide. Ä östäldä üze belän alıp kilgän barça rizıklarnı kaldırgan. Yegetlär, aç kozgınnar sıman, alarga komsızlanıp yabırıldılar. Kaysı, sındırıp alıp, avızına kümäç tutırırga ölgerde, anı tıgıla-tıgıla, çäynärgä itenep, irennären genä kıymıldatır häldä tele belän äyländerä başladı. İkençese çäy yañartırga dip çäynek totıp çıgıp kitte. Öçençese östen-başın salıp mataşa änä. Ä Mirväli, nigäder monda bezgä iyärep kerep, aş kaşıgı belän çumırıp alıp, avızına varene kabıp mataşa, kiyemnärenä tamıza-tamıza soskanın da sizmi.
Ul arada çäy kaynatılıp, anı alıp kerdelär. Peşä-peşä diyärlek eçep, aşap tämam tuygaç, kiyerelep, studentlar korsakların tottılar. Alarnıñ çopır-çopır aşauları inde kabat küzen yomıp tıñlap yatkan Zarifnıñ açuın kiterä başlagandır, häräkätlänep aldı. Şunda Mirväli:
— Buldı bu, yegetlär, şäp sıylandık! «Bolnoy» anda ni häldä ikän?— dip, karavatlar yagına mıskıllı sorau taşladı.
Şunda Zarif urınınnan torırga buldı. Ul şärätän ide. Yurganın kaytarıp kuydı da, bolar aşap tuya belmäde inde digän uy belän ahrısı, karavatınnan tordı. Kiyenä başladı. Şunda tänendä häm ayaklarında kipkän kan yırımnarı kürep aldı. Urın-cirenä karadı. Anda da ber uçma kan cäymäse ide. Yegetlär dä bu hälne kürep aldılar. Mirväli, kinät häsrätkä birelep:
— Sin närsä, Zarif? Ällä kan kostıñmı? Bu närsä?— dide, häyran itkän kıyafättä artistlanıp.— «Skorıy» çakırtırga kiräk, yuksa ülä bu, yegetlär! «Civo»!
Zarif hävefkä birelmäde, ul barı tik:
— Kiräkmi, yegetlär!— dide.— Bu minem kan tügel, Zärinäneke! Ul bügen monda buldı. Bez, anıñ belän, menä şulay... Yokladık!
Süzläre bik tä yämsez idelär.
Yegetlärneñ häyranlıkta avızları açılıp kalganday ide. Zarif, kiyenep betep:
— Mirväli, ä sin gaybät taratıp yörmä, häşärät kozgın! Süzläreñdä gramm da haklık yuk ikän sineñ!— dip, kinät kenä açulı tonga küçep äytä başlagan ide (bälki anıñ yöz şäriflärenä dä sugarga isäbendä bulgandır?):— Cirbit!—dide, kulın kizänep kütärep.
Häm şunda uk Mirväli, bukçasın eläkterep, bülmädän yuk ta buldı.
Zariftan mondıy uk hälne kötmägän iptäşläre telsez hällärendä urınnarında kaldılar. Alarga oyat bulırga tiyeş ide. Bügen bülmälärendä Tañ kızı Zärinä häm anıñ zat yegete Zarif arasında nindi mäğnäle söyeşü vakıygası hakıykatne faş itep uzganlıgın, inde dä şunıñ näticäseneñ şahitları ikänleklären studentlar añlamıy kalmadılar, bilgele. Häyer, monı yäşerü dä kiräk tügel ide şikelle.
Zarif, bülmädäşlären şul hällärendä kaldırıp, yuarga äzerläp kuygan kiyemnärenä östämä itep karavatınnan cäymälären dä cıyıp alıp saldı da, çiläge-niye belän kütärep, kulına ker sabını häm «Lotos» ker uu poroşogı tartmasın da eläkterep, üz eşläre belän çıgıp kitte. Gaz plitäsendä kaynatıp, kerlären aşıgıp-aşıgıp ışkıp yudı. Munçaga da barıp kaytırga isäplägän ide. Yırak tügel, timer yulnıñ argı yagında gına ul. Kiçke unga qadär eşli. Ä vakıt äle kiçke cidelärme tiräse genäder?
Ä annarı, häle yahşı bulsa, Zärinäsen kürep kaytır. Söygäne kaya, ni öçen kitep bardı ikän anı kaldırıp? Eh Zarif, Zarif! Keşe süzlärenä ışanıp, gaybätkä birelep, şuşındıy oyatsız ğamäl kılırga yarıy idemeni? Kız balanıñ bähetenä kul suzarga ni hakıñ bar ide sineñ? Anıñ änise, ätise, tugannarı aldında gönahıñnı kaya kuyarsıñ? Keçkenädän karap, yıgılmasın, vatılmasın, avırmasın dip, tämam utlar häm häsrätlär yotıp üstermädelärme alar anı? Häzer dä bähete öçen kaygırtıp toralar, uylamagan, iskä töşermägän, yulında izge bändälär genä oçrasın dip teläklärdä kalmagan minutları barmı? Ä sin, oyatsız, üzeñneñ çuar küñeleñ arkasında şuşı qabahät ğamälne başkardıñ bit. Keşe süzenä ışandıñ, imeş. Gaybätkä birelerlek, baş birerlek bulgaç, nindi yeget inde sin, yä? Eh Zärinä, Tañ kızı, sin bit dönyada berdänber güzäl zat!
Zarif üze ker yua, üze uylıy, vakıt-vakıt sıtılıp yılap ta ala. Ul şunda gomerendä başka ber genä tapkır da keşe süzenä, gaybätenä kolak salmaska, karamaska üz aldında, Zärinägä karata yörägendä tugan mähäbbät hisläre belän gorurlanıp süz birä. Şunnan soñ gına canı beraz tınıçlana.
Kerlären çaykap elgäç, çäy kaynatıp eçte. Bülmädäşläre inde küptän kaysı-kaya taralışıp betkännär, Zarifnıñ küzenä çalınmas öçen kaçkan idelär bulsa kiräk. Banka töbendä genä kaldırılgan varene, sınık ikmäk kisäkläre yegetkä tamak yalgarga yarap kuyalar.
Annarı, kiyenep, şähär munçasında yuınıp kaytırga dip çıgıp kitte ul.
VIII
Zärinä belän Zarifnıñ mähäbbäte äkiyättäge kebek, adämnär häm hätta cennär dä könläşerlek ide. Äye, güzäl dä ide. Ämma ul alarnı bähetle itä almadı.
Yuk, yalgışam, şuşındıy mähäbbät kenä keşelärne bähetle itä ala! Ämma moña bez, dusları, tanışları komaçauladık. Mirväli dä, Ravis ta alardan ülä betep niçek könläşsälär, bez dä, alarga kuşılıp, näq şulay eşlädek. Üzebezdän andıy yarata belü bulmadı. Häyer, Zarifka karagan kızlar bezgä küz dä salmas idelär, hätta şuña da açuıbız kilgänder. Yugıysä minem dä ul vakıtta yaratıp yörgän kızım bar ide bit, meñ çibärkäy arasınnan saylap alınganı. Ämma bezneñ söyü hislärebez böreländelär dä korıdılar. Ällä soñ şul açudan başkalarnıñ bäheten kürä almas hälgä kilgän çagım ideme, i ahmak, divana baş!
Zärinä belän Zarifnıñ mähäbbätläre çınnan da dastannarga tiñ bula ala ide şul. Häm bez, häşärät cannar, üt kuıklarıbız sıtılganday, alardan kırauga eläkkän çäçäklär kebek karalıp-karalıp könläştek. Äle menä şunda da Zärinäneñ mähäbbäte digän süz genä tel oçına kilä, güyäki Zarifnı monda çın itep katnaştırası kilmi. Bu da şul könçelektän kalgan teläk tügelme? Eh bez, keşelär, üz kulıbızdan kilmi, ä başkalarnıñ hislärennän, başkalarnıñ bähetennän küpsenergä genä torabız. Nigä soñ alarga karata hörmät hislärebez tumıy? Andıy zatlarga bez mädhiyälär ukırga, andıy tanışlarıbıznıñ buluına söyenergä, hätta şul säbäple üzebezne dä bähetle itep toyarga tiyeşle idek tä bit yugıysä!.. Ämma ni ğamälebezdän, ni canıbızdan, ruhıbızdan, zihenebezdän — ber närsäbezdän dä kilmäde. İnde gomer yulımnıñ şaktıy öleşen uzgaç kına min monı añladım: menä ni öçen tübän cannar cännätle bula almıylar ikän! Namazda, urazada, hacda da tügel ul hikmät, hätta cıygan belemeñ dä ber faydasızga kitärgä mömkin. Tübän ruhlı bula torıp, adämneñ hörmätkä däğva kıluı oyatsızlıknıñ argı yagı inde ul! Üzegezne «ülçäp» karagız! Görs-märs gäüdädämeni hikmät, ägär sin keşelekle tügel ikänseñ, ägär dä sin ğadel uy häm ğamäl yörtä belmäsäñ, ägär dä sin vak can ikänseñ, dimäk ki, ülçämeñ dä hätta ber karışlık ta tügel. Häyer, mondıylarga urınnı tämugtan da birergä aşıkmagız, anda kerü öçen dä layıklı bulırga kiräk äle ul!
Ä Zarif belän Tañ kızı Zärinäneñ mönäsäbätläre başka yañarmadılar. Niçä barıp ta, yeget kıznı ezläp taba almadı. Oçraganda da Zarif yanınnan Zärinä «tanımıyça» uzıp kitä tordı. Yeget üzeneñ kemlegen menä şunda añlagandır bälki?
Döres, Zarifnı başka kızlar hiç tä tınıçlıkta kaldırmayaçaklar ide. Ul şulay buldı da. Ämma anıñ yörep kitärgä mataşkan ber genä yaña tanışı da Zärinäneñ hätta çäç börtegenä tormıy idelär. Ägär sez bügen Zärinä yanında ömet belän berär irneñ koyrık bolgap yörüen kürsägez, belep torıgız, alarnıñ berse — Mirväli, ikençese mögayın da Ravis bulır, yäki şularnıñ adaşları. Ämma korı avız buluları şiksez.
Äle bügen genä televizordan Zärinäne kürdem. Anıñ da yözenä beraz sızıklar sızılgan, çäçlärenä aksıl tös yögerä başlagan. Ämma şulay uk çibär, şulay uk zatlı. Süzlären dä tögäl belep, añlatıp söyli. Anıñ ministr itep bilgelänüen gazetalardan ukıp belä idem inde. Öç bala üsterälär ikän. İre zur zavodta direktor, dilär.
Ä Zarif aña, şuşındıy däräcälärgä kütärelä barganında, çın teräk bula alır ideme? Belmim. İrgä — hatını, hatınga — ire ışanıç häm tayanıç tügellär ikän, törle gaybätlärgä salınıp, ber-bersenä cäber tudırsalar — niçek alar olı hörmätlärgä ireşerlär ide soñ?
Mirväli äle haman «borın sızgırtıp» yöri. Anıñ saylau komissiyälärendä eleklärne citäkçe kebegräk ber zat bulıp eşlägänlege hakında tanışlarımnan beräü söylägän ide. İnde ul häbärdän soñ da niçä yıllar ütep kitte. Häzer kaydadır, belmim.
Zarifnıñ bülmädäşläre ul yılnı tämam ber-berebezdän tuyıp betep, başka hiç kenä dä bergä yäşämäs hälgä kildek. Urtak uylarıbız, süzlärebez dä yuk idemeni? İñ berençe bulıp min alar yanınnan kürşe bülmägä küçendem. May ahırında Zarifka da kürşe karavatta urın tabıldı. Bişençe kursnı tämamlagan studentnıñ urını buşap kalgan ide.
Zariftan Zärinä hakında bik tä sorıysım kilä ide, ämma kıyulıgım citmäde. Sagına, kötä ideme ul anı, araları kiselügä riza ideme, belmädem. Ä min ul Tañ kızın ozak vakıtlar onıta almadım. Ul bit çınnan da koyaş-ay kebek ide, nindider izge säğadät nurları börkep tora ide añardan.
Häyer, äle haman da şundıy ikän! Bälki Zarif, üzeneñ uylap çıgargan «berençe mähäbbäte» Bäriyä kebek ük, andıy bähetne kütärä almagan, Zärinägä layıklı tügelmen dip uylagan bulgandır?
Eh Tañ kızı, Tañ kızı!
Yarar, Zarif — Zarif inde ul, ä min isä şulay gomerem buyı sine sagınırmın häm yülärlärgä iyärep sinnän kölgänem öçen mıskıllanıp yılarmın mikänni? Gafu it, ğayep Zarifta tügel, min — anıñ dustında, arkadaşı, teräge, tayanıçı bula almauçıda!
3 fevral, 2007 nçe yıl.