Şiğırlär - Salih Battal

Mösälläm
Köz kilde dä, könnär suıgaydı,
kırmıskalar cirgä señdelär,
yafraklar da inde beräm-beräm
sikerep töşte agaç töbenä.
Kurkındılar közneñ kilüennän
üsemleklär — yäşel kandılar,
botakların törle yakka taba
suzgan kileş katıp kaldılar.
Bolıt belän yabına da yata
häm, atnalar buyı özleksez
uyanmıyça, dım cil belän sulap,
yüeş avızın açıp yoklıy köz.
Avıl
Yar buyına baskan ber öy,
irtän yulga çıgar keşene
uyatmıyça, dürt täräzäsennän
tir agızıp, ikmäk peşerde.
Ä yaktırgaç, işek açıldı da,
tavış işetelde: «Huşıgız!» —
Sorı çikmän kiyep häm çatanlap,
kilep çıktı bezneñ yulçıbız.
Başta cılı öydän çıgıp kitü
bik kiräksez kebek toyıldı;
äyterseñ lä östän yañgırı da
işek yabılganga koyıldı...
Tış kaygılı. İneş suına da
yäş kuşılıp artkan şikelle;
ineş buylap cil dä mışnap kilä,
yılap bornın tartkan şikelle...
«Kayçan betär bu mihnätlär...»— dide,
cavap tapmıy, uyı butalçık.
Monıñ yulın kisep çıkmas öçen,
ütmi, kötep tora ber karçık.
«Kayçan betär ikän bu nucalar?» —
Uyı şunnan artık baralmıy.
Häm avıl da aptırıydır kebek,
şul sorauga cavap tabalmıy.
«Mesken hatın...
Mine ozatkanda,
tırışkanday buldı yılarga...
Üze kurka, yañgır astına da
işek açıp, ozata çıgarga.
Mindä ğayep,
hätta yuk-bar öçen
talaşudan telne tıymadım.
Malaynı da kiçä keşe aldında:
«Küp aşama!»— di-di kıynadım.
Yarıy.
Ägär, tufrak yazgan bulıp,
berär cirdä dömegep kalmasam —
kaytmıym.
Semyam karşısında kabat
maktalırlık bula almasam!»
Ant itte ul şulay.
Ayakları
nıgrak bastı. Üze turaydı.
Yulı ciñeläygän sıman buldı.
Kiläçäkkä ömete nıgaydı.
Annan arı
ütkän ğomerendä
niçä törle eştä köçängän
vakıtların uylap atlıy birde
bügen yulga çıkkan Mösälläm.
Terlek urlap satkan kötüçe ul.
Äle dä bulsa bik küp bürelär,
sarık urlau gayıben yakkan öçen,
añar açu saklap yörilär.
Naçar eşlärennän täübä itep,
yörgän buldı äzräk namazga,—
şul mäçetneñ namazlıgı belän
totılgançı kürşe bazarda.
Ütkänendä bez küräbez anıñ
tir agızgan tırış yagın da;
urman kiskän çakta, ayagına
agaç töşep baskan çagın da.
Avıl kırlarında ul kaldırgan
kıyşık ezlär bezgä söykemle.
Bez tirgämik anı,
Ul üze dä häzer sizä üzen
astı yüeş bala şikelle.
Babası anıñ taza hälle ide.
Tirdän kayışlangan yakası.
Anıñ belän sugışıp ayırıldı
Mösällämneñ tugan atası.
Ä Mösälläm, üze ayırılganda,
sugışırga inde kıymadı.
Ata çönki urta hälgä kalgan,
Mösällämneñ üzen
häyerçelek kıynadı.
Şunda ayak çolgavına yırtıp
üzenä dip kuygan käfenne,
kütärergä yörde çabataga
batıp bara torgan näselne.
Tik, çatanlap kına bulsa da, ul
kütärelep kilgän çagında,
avıldaşlar, kolhoz, di başladı,
eçen poşırıp anıñ tagın da...
Çit il bayları da, sugış başlap,
kolhozlarga karşı töşär, dip,
avızınnan tökereklären çäçep
söyläp torgan ide bay Şärip.
Häzer menä Mösälläm dä uylıy:
«Nik hökümät başlıy bu eşne?
Äytik, kolhoz bulsın ide, tik ul
çıgarmasın ide sugışnı!»
Kinät tuktadı ul arkılıga
yılan yatkan kebek yulında:
Sugış-fälän çıksa,
artıgrak —
avıldamı, kayda bulırga?
Äylände dä pıçrak yulda kalgan
kıyşık ezlärenä karadı,
armiyägä kiräksezlegenä
şunda anıñ şige kalmadı:
«Kayda gına bulmıym, invalidlar
sugışmıylar,— dide,— barıber,
minnän başka töyenlänä ikän,
mine kötep tormas, çişeler...» —
Şulay itep, tagın ayagınıñ
çalış buluına şatlandı,
kiläçägen yazmışına seltäp,
timer yulga taba atladı.
Östävenä kızıktırgıç ber uy
irkäläde töşkän küñelne:
kolhoz bulsa vakıtlıça bulır,
prodrazverstka şikelle,
köçle yañgır sıman yavar — ütär.
Kiräk ışıklanıp torırga
şahta tişegenä.
Onıtmaska
akçanı da tuplau turında...
Avılınnan şahtaga ul menä
şuşı niyät belän atladı.
Niyätenä börtek hıyanätsez,
bik kısılıp yäşi başladı.
Hätta üzeneñ kesäsenä üze
kurka-kurka gına yılıştı.
Kerlände dä öste, islände dä,
ul sizmäskä şunı tırıştı.
Aru anı koçaklap yoklattı,
sagınu anı übep uyattı;
arıganda da
häm sagınganda da,
kesäsendäge akça yuattı.
Läkin şahta keşeläre añar
adım sayın yärdäm itälär,
kunak çakırgan kük, anı kıstap,
klublarga alıp kitälär...
Şunda sizä başlıy yalgızaklık
nigezeneñ bik nık tügelen.
Başka kerä bara gazaplı şik,
tınıçsızlıy anıñ küñelen.
Berdän, bayu därte, kerpe kebek,
bögärlänep yata eçendä.
İkençedän, ukıtalar anı,
eşçe töse kürep yözendä.
Könläşterä: kümäk hucalıkka
şundıy hörmät şahter telendä;
äyterseñ lä kolhozçıdan başka
keşe dä yuk avıl eçendä!
Sizdermästän anıñ üzenä dä
öleş tigän şahter kanınnan;
vagonetkañ töşsä relstan, ul
bulışmıyça kitmi yanıñnan.
häm kayçaknı plan ütälmäsä,
kaygı töşsä şahter başına,
ul eçennän genä alar kebek
kaygıralmavına açına.
Ul da, kadr şahterlarga kuşılıp,
plan tutırırga tırışa.
Käm cir astında da
här ştrek
iltä anı kümäk tormışka.
Şundıy çaklarında tıgızlana,
üz tirese üzenä tar kebek;
eçendä dä anıñ nindider ber
töşerelmägän patşa bar kebek...
Yuanırga teläp, tagın da ul
uylıy başlıy üzeneñ semyasın,
häyerlese belän bayıp kaytkaç,
hatınınıñ niçek söyenäsen,
avılınnan çıkkandagı antın,
ütälüen inde ul antnıñ.
Käm yalların kürgän kebek bula
bayıp kaytkaç alır kük atnıñ...
* * *
Keşe belän bik küp aralaşmıy,
kötä-kötä ber yıl uzgannı,
kümerle havanı sulap tuygaç,
mıyıgınnan sörtep tuzannı,
yıl tuluga «ilgä» kaytıp kitte,
karıy-karıy közge koyaşnı,
kaytkan yulda, razyezd sayın çıgıp,
terlek-tuar hakın soraştı.
Menä kayta häzer stantsiyädän,
utırgan da kolhoz atına.
Cırlap kayta şahta köyenä ul,
yänäse, ul — eşçe zatınnan.
Olauçı da,
kolhozçı bulsa da,
bergä kuşılıp cırlıy anıkın,
At ta, şuşı häldän faydalanıp,
akrınayta bara adımın.
Avızı anıñ nilär cırlasa da,
uylap kayta üze başkanı:
kolhozga kergän semyasın häm
kesäsenä kergän akçanı.
Hatını häm ulı hakında ul
olauçıdan inde işette.
Kaytır da ul yarsıp öygä kerer,
katı itep yabar işekne,
isänläşmi genä türgä uzar,
idän saygakları şıgırdar,
üze, yırak kük kükrägän kebek,
şomlı tavış belän mıgırdar...
Soñgı cırın da ul, açu katış
yözen cıyırıp, cırlap beterde.
Ä soñınnan kümer vagı belän
timgellängän yözen sörtende.
Süzen dävam itte:
— Fatih abzıy,
nindi eşlär tora yakında?
Kolhozçılar nişli,
närsä söyli sugış hakında?
— Şöker,— dide Fatih, cavap birep,-
yarlı tügel kolhoz uñışka.
Tak kaysılar, närsä citmäsä dä,
yurap kına yöri sugışka.
Kerosin yukmı — sugış...
Kerosinnı
samoletlar, imeş, aşıylar...
Şırpı yukmı — sugış...
Darını, imeş,
şırpı kükertennän yasıylar...
Kulak süze! Kulak sugış teli.
Gazet äytä menä turısın...
— Sin şunı äyt, Fatih abzıy, üzeñ
bu turıda närsä uylıysıñ?
— Sugış buluı mömkin, faşist bar bit;
alar bezgä tınıç karamıy.
Kolhoz yahşı, dip tä, tınıçlanıp,
vayımsızlık itü yaramıy.
Köcüm itsälär dä kurıkmıybız,
sugışu inde bezneñ eşebez.
Eskadronnan ikäü isän kalıp,
Perekopnı algan keşe bez.—
äm kolhozçı uñışlarnıñ seren
äytkän sıman, äytte ahırdan:
— Yegerme biş meñçe eşli bezdä,
şul sin kaytkan yaktan —
şahtadan.
— Şahtadanmı?— dide Mösälläm häm
sizmi kaldı mıyıgın borganın.
Söyli başladı ul — süzlärneñ dä
tik şahterlar söyli torganın.
Küptän belgän kebek, kolhozçınıñ
ütkän tormışın da, barın da...
Äyterseñ lä Perekopnı üze
prikaz birgän añar alırga!
Menä avıl. Kön kiç. Ä olauçı:
«Çäygä ker!»— dip däşä şahternı.
Läkin tanış urın Mösällämne
ciñde, üzenä nıgrak çakırdı.
Näq şul urında bit ber yıl äüväl
ant itüçe ide Mösälläm:
«Kaytmıym,— diyep,— ägär üzemne min
maktalırlık keşe itmäsäm!»
«Maktalırlık keşe» mäğnäsen ul
niçek añladı soñ ul çakta?
Ütädeme antın?
Ant itüçe
kem ide ul? Häzer kem kayta?
Şahter! Mösällämneñ patşasın da
kısırıklıy şahter tähettän.
Kolak kaktırmakçı bula, ahrı,
Mösällämne attan, bähettän!
Ä ul patşa Mösällämgä yakın,
anıñ üze bulıp kürenä.
— Kem ğayeple — şuñar bäylän,— di ul,-
nigä bäylänäseñ üzeñä!
Beraz hörmät kürer yäşeñ citte —
bik küp nuca çikteñ ansız da.
Siña hatınıñnan san yuk menä —
sine kötmi kergän kolhozga!
* * *
Menä öye. Menä keşelärneñ
Mösällämgä iñ-iñ yakını —
kisken hislär belän şatlandı da,
kızgandı da, ahrı, hatını.
Korı gına isänläşüdän soñ,
ir totındı:
— Eçegez poştımı,
min kaytkannı kötmi, kolhozga dip
aşıgırga çortım kuştımı?!
Ul öy eçen beraz vakıt şundıy
yarsu süzlär belän tutırdı,
ä hatını kazan kaynagannı
kötkän kebek kötep utırdı.
— İseñ kitkän! Ber bez genä mällä,
Häynekelär kerde, Misbahlar...
Telämäsäñ, pravleniyegä bar,
ireksezläp sine totmaslar.
Hatın mondıy sabır cavap birgäç,
huca yomşara da uramga
aşıgıp çıgıp kitä,— küz yäşlären
tönge karañgıga urarga.
Ayakları kaya taba atlıy —
uyga çumıp bara ul şunda.
Sizmiçä dä kala — niçek kilde?—
Ul bit predsedatel karşında!
Üze uylıy: «Nigä kildem soñ min,
komaçaulap monıñ eşenä?»
Üze çitkä borılırga tırışa,
avızı naçar isle keşedäy.
Predsedatel turı karap sorıy:
— Bayıp kayttıñmı soñ, Mösälläm?
Busı cavap itep, akçaların
çıgara da taşlıy kesädän.
— Citär!— di Mösälläm,— ozak tüzdem,
doloy yalgızaklık patşasın!
Dömegep kitsen, keşe birtep yäşi,
mägez täheten, mägez tacların!
— Yuk,— di predsedatel,— uynap äytäm,
kesädägegä bez kermibez.
— Kermisezme? Kesä — çüp ul. Menä
sez yöräkkä kilep kerdegez.
Min yalgızak çakta, bu kolhozdan
kaçıp, bıltır tirän şahtaga
karañgılık ezläp bargan idem,
barıp çıktım läkin yaktıga.
Sez kolhozda ber yıl eşlädegez,
şulçak minem anda cıyganım
kümäk eşkä tapşırılsa gına,
tınıç bulır minem vöcdanım.
Min ant itkän idem: ber yıl ütkäç,
maktalırlık bulıp kaytırga.
Yöräk kuşa antnı ütärgä,
tik
yalgızakka tügel, şahterga!
Şulay nigezli ul: akçalarım
kolhoz faydasına kitsen dip,
üze teli eçtän: predsedatel
tik kaytarıp kına birsen dip.
Häm kaytarıp birä predsedatel:
— Yarıy. Sine ällä kayçannan
kötäbez bez. Eşçe kullar kıybat;
üzeñ kıybat bezgä akçañnan!
Hatını aş äzerli. Aşyaulıkka
nur tügelä unlı lampadan.
Kıyu atlap kerä şat Mösälläm,
kurıkmıy ul häzer yaktıdan.
Yeget häm ülem
(N. Ostrovskiyga)
Ber yegetkä ülem kilä:
— Min sine alamın!— di.
— Bulmas,— di yeget añarga,-
min isän kalamın,— di.
Şundıy batır bula yeget,
andıylar bula siräk!
Läkin ülem kurkınıçı
astında kala kinät.
Ülem ber suga — yegetneñ
ayagı yörmi başlıy;
tagın ber suga — yegetneñ
küzläre kürmi başlıy.
Paraliç bula yegetkä,
sugıla ülem kilep.
Ä yeget annan kurıkmıy,
ülemnän kölä yeget.
Ülem sorıy bu yegettän:
— Närsädän köläseñ,— di,-
yartılaş üldeñ bit, tizdän
bötenläy üläseñ!— di.
— Barıber buşka,— di yeget,-
minem ülüne kötü;
bu suınu — ülü tügel,
yäşäügä küçep betü!
Yegetneñ bu süzlärenä
aptırap yöri ülem,
Franko taptap yörgän kebek
Madrid kapkası töben.
Yakınlaşa bargan sayın
ülemneñ kara köçe,
kara fonda balkıyrak
kürenä bara köçe.
Paraliç gärçä bassa da
bu yegetne tau bulıp;
yeget tüzeme astında ul
kala pyedestal bulıp.
Bu köräştä az gına da
çigenep töşermi tap,
ülemgä höcüm itüçe
ul yeget häzer — kitap.
Yäşi halık, ukıy halık
anıñ ğomeren şatlanıp;
ülmi yeget, yäşi yeget,
millionga kabatlanıp.
Öçtän ber
Kıyu paraşyutçı kıznıñ danı
minem belän oçıp başlandı:
minem ciñep mengän biyeklekne
ul kız ciñep tübän taşlandı.
Ayırılıştık, kullar bireşep bez,
ayırıluçı duslar şikelle.
Ber yıl ütte. Poçta şuşı kızdan
ber ük könne öç hat kiterde.
Läkin mine keçeräytä baru
sizelgändäy buldı hatlardan:
ber hatı — «İptäş komandir»,
ikençese — «iptäş Battal...»,
öçençese — «Salih...» diyep kenä
başlangan...
Dulkınlandım. Işanasım kilmi
«Salih» kına bulıp kaluıma!
Berençe häm ikençesen kuyıp,
şuşı hatnı aldım kulıma.
Yuk, bu hatnıñ başka mäğnäse bar,
hiç kötmägän idem monısın:
berençe hat kıska,
ikençese — ozınrak;
öçençese — ozın, bik ozın...
Anda yazgan: «Ğayeplämä,— digän,—
siña açam yöräk seremne:
äle sineñ belän tanışkançı,
küzdä tottım ike yegetne.
Yäşlek mavıguı bulgan, ahrı...
Tik, zurırak eşkä totıngaç,
berse — onıtıldı,
ikençese — onıtılıp kilä,
öçençese — mäñge onıtılmas...»
Paraşyutçı kız
Biyek ülän, çäçäklärdän
huş is añkıp tora;
bolın. Östä, paraşyuttay,
koyaş balkıp tora.
Yata ul kız. Yomık küzlär,
tınıç, salkın yatış;
qıyäfäte tıynak anıñ
täväkkällek katış.
Äyterseñ lä sikergän ul
ülem koçagına,
paraşyutta sikergän kük
vakıtlıça gına.
Ülep, şulay ülemneñ tik
seren beler kebek;
seren beler dä yılmayıp
söyläp birer kebek...
Tik üzeneñ märhämätsez
döreslege belän
ışandıra bu vakıyga,
başnı vatıp kerä.
Kersen! Añar turı karap,
kalgan ğomeremdä min
saklıym anıñ kıyulıgın,
birmim ülemgä min!

Çkalov
Yakınayıp kitte — meñ yıl häm kön,
ekvator häm kotıp, cir häm kük;
mäñge ütelmägän avır yulnı
ütär öçen häzer kön dä küp.
Çkalov ul şundıy yullar ütte,
yoldız atılganday suzılıp.
Tik küp yullar, äle ütelmiçä,
kartalarda kaldı sızılıp.
Ayaz töndä häbär kilep töşte
oçuçınıñ üleme turında.
Kükkä karıym: ay — şturval sıman,
ıçkınganday anıñ kulınnan...
Ülmägänder...
Şulay kaça küñel,
karañgı ber şikkä uralıp.
Tik, ärnetep cannı,
döres häbär
şik kabıgın taşlıy kubarıp.
Cılau, sıkrau anıñ istälegen
tübänäytü bulıp toyıla,
tik küz yäşe
anıñ yıgıluın
kabat häterlätep yıgıla...
Bez bit inde şahit bulgaladık
geroylarga kilgän ülemgä.
Ä Çkalov — şundıy ğadi geroy,
üleme şundıy avır küñelgä!
Nikadärle böyek eş başkarsa,
şundıy ğadi ğomer sörde ul;
polyus aşa oçıp,
ğadi eştän
kaytkan tösle kaytıp kerde ul.

Bula şundıy «böyegäygän» keşelär;
barıp kersäñ anıñ yanına,
«böyeklegen» şulay belderä ul:
«Vakıtım yuk»,— di, haman aşıga.
Ä Valeriy, tiñsez Valeriy bit! —
Çın küñeldän sine tiñläşep,
süzgä başlıy.
Ä sin aşıgasıñ,
vakıtın almas öçen söyläşep...
Küzlärenä anıñ karadıñmı —
sin bähetle inde ğomergä:
nasıyp buldı siña ul küzlärdä
üz köçeñne açık kürergä.
Bar ideme Çkalovtan bütän
balalarça sadä kölüçe,
anasıday hava koçagında
andıy irkälänä belüçe!
* * *
Karşılıklı bula — boz häm yalkın,
Ekvator häm kotıp, cir häm kük...
Berendä dä läkin karşılık yuk,
Çkalovka ülem kilgän kük.
Tik ciñärbez bez ul karşılıknı,
anıñ ğomeren dävam itterep,
ul başlagan böten marşrutlarnı
ahırına qadär citkerep.
Bez ciñärbez, anıñ kebek birelep
ukuga häm barlık eşlärgä,
bez ciñärbez, Çkalovtay güzäl
eş kaldırıp kiler keşelärgä!