Kıska Hikäyälär - 1

(Tsikl)
1. Zamana balası

Ul kız avtobuska kilep kerügä böten halık kalkınıp kuydı. Urınnarınnan torıp, ürelep karauçılar da tabıldı.
Bolıtlı köndä kük yözendä päyda bulgan koyaş kebek ide ul. Ä koyaş, mäğlüm bulgança, yaktırtıp, cılıtıp kına kalmıyça, küzlärne dä çagıldıra, milärne, kannarnı da kızdırıp cibärä.
Bu yulı da şulay buldı.
Koyaşlı könnän balkıp kilep kergän kız yagına, soklanulı karaşlar belän bergä, yämsez, mänsez süzlär oçtı. Avtobus salonın tutırıp utırgan äbi halkı, tel çarlarga cay çıguına kuanıp, zamana balasına yabırıldı:
- Kara inde monı, ä, tämam çişenep betkän bit! Adäm mäshäräse!
- Botın-botka çalıp toruın äyt sin... Tfu, anası tapmagandır, İblis tökergänder monı!..
- Kara-kara! İzüen niçek açkan... Oyatsız! İrlärne bozıp yörüçelär şular inde, ahirätkäyem. Änä, nıklap karap kal, sineñ Äühädiyeñne dä şular yuldan yazdırgadır äle...
- Dömekkere! Niçek karap tora bit, yünsez!..
- Äytmä dä genä... Bozıluları citte yäşlärneñ... Yä, bolardan nindi igelek kürmäk kiräk?! İgelek kılu tügel, çäçlären dä tarap ürä belmilär bit alar...
Kız bu süzlärne işetmämeşkä salıştı. Äbilär şau-şuı beraz basıla töşkäç kenä, salon türenä borılıp, yöz-bitlären cıyırdı da:
- Ir-r-r! – dip, ürtäp kuydı.
Bigräklär dä kıska ide şul kızıynıñ itäkläre! Bigräklär dä açık ide şul anıñ kükräk-şäräfläre! Bigräklär dä çibär, mähäbbätle ide şul ul! Açık, yaktı yözeneñ, cilbägäy çäçläreneñ, kıygaç kaşlarınıñ, ayaz kük tösendäge küzläreneñ, çiyädäy tulışkan irennäreneñ, bit oçındagı “mähäbbät çokırları”nıñ avtobus salonındagı tirgeşle, kargışlı dönya belän bernindi urtaklıgı da yuk ide...
Äye, küñel siskänerlek, yöräk cilkenerlek däräcädä yäş, ımsındırgıç ide bu kızıy. Küplärdän ayırmalı bularak, min anı yaratıp karşı aldım, yaratıp ozatıp kaldım... Çönki min bu kıznı yahşı belä idem.
Ul ike yıl inde yalgız ber äbine karıy. Tögäl genä äytä almıym - äbiseme ul anıñ, berär tuganımı, ällä aña bötenläy çit-yat keşeme? Kön sayın, kaytkan uñayga, kibetlärdän rizık cıyıp kerep, şul tüşäk iyäsen börtekläp karap, astın-östen alıştırıp, tamagın tuydırıp, yuındırıp-kiyenderep çıga.
Beläm, kilbätsez genä töyençegen kütärep, bügen dä şul avıru äbekäy yanına çıgıp kitte ul. Küpme pıçrak, äşäke süz yagılıp kaldı anıñ yäş, saf häm mähäbbätle canına! Küpme nahak ränceş häm ärneş belän kitte ul ğomereneñ ahırın yäşäp yatuçı, üz yanına kergän här igelekle cannı izge ber färeştägä tiñläp kötüçe Hoda bändäse yanına.
Bu kıska itäkle, küzlärne çagıldırırlık açık tüşle kıznıñ izge yulda yörüe hakında tagın belüçe bulgandırmı, yukmı, tögäl genä äytä almıym. Bulgandır da, çönki bu hälne yakın-tirädä küplär belä ide. Läkin alar da, min dä kıznı yaklap ber süz endäşmädek. Şunıñ belän üzebezgä ğomerlek borçu häm avırlık aldık.
Bez niçek tä tüzdek. Keşe küñele tüzem bit ul. Ä menä Koyaş niçek tüzde ikän bu gamsezlekkä? Bu nahak ränceşkä niçek tüzde ikän? Änä bit ul haman yılmaya, kölä, güyä dönyada ber genä borçu da, ber genä ränceş tä kalmagan...

2. Ädäbiyät häm hastahanä
Min ul yaktaşımnı vokzal işege töbendä oçrattım.
- Sluşay, parin, min sineñ kitabıñnı ukıp çıktım. Nu yazıp ta karıysıñ mägär... Albastı karçıklarıñ belän çistıy hıyalıy itteñ, ponimayışä!.. Şäp-şäp... Küp närsägä başkaça karıy başladım... Soglasen, serlär küp äle bezneñ dönyada...
Avıl keşeläre yul çatında oçraşmıy kayda oçraşsın inde?! İkençesendä dä şul uk vokzal buyında karşıma kilep bastı:
- Sluşay, parin, bik kızık ittem bit äle dönyasın... Beläseñme närsä eşlädem? Ni za çto belmiseñ! Ğomeremdä berençe märtäbä häyläläştem. Atu hiç vakıt yuk, ponimayış!.. Äle menä bu kitabıñnı satıp aldım da, vakıt tabalmıyça, ber atna kulda äväläp yörgäç, tanış vraçıma äyttem: ”Äydä, avırıym äle berär atna, menä şuşı kitapnı ukıp betergänçe genä...” – didem. Kaya barsın, koyka bülep birde. Aşamıy-eçmi, yoklamıy-nitmi, tın da almıyça ber atna buyı ukıdım. Nu, parin, yazıp ta karıysıñ tülke... Işanırga da, ışanmaska da belgän yuk... Ä sin beläseñme nindi tatlı bu toygı – ışanırıgamı, ışanmaskamı?..
Öçençe kürgändä min anı bötenläy tanımadım. Tämam betäşkän, yabıgıp, keçeräyep kalgan...
- Närsä buldı? – dip sorıym.
Däşmi. Mışnap tik tora. Tanımagan bulıp kılana hätta.
Kabatlap sorıym:
- Ni buldı? Nik däşmiseñ? – dim.
- Kit monnan!.. Tukta, parin, sinme bu?
- Min bu, min. Tanımıysıñmı ällä?
- Tanıym da, tanıymıym da.
- Niçek inde alay?
- Min, parin, üzemne dä tanımıym häzer... Tämam hıyalıylanıp bettem bugay... Toçno! Tile min häzer...
Ah-uh kilep, yaktaşım üzeneñ tarihın söylärgä kereşte.
- Şul sineñ siherle kitaplarıñ arkasında inde. Hıyalıy äsärläreñne ukıp ciñeläyä yazdım bit min, ponimayış... Äytep tä ışanmassıñ, bervakıt yokım kaçtı, annarı, divana bändä kebek, üzemne beleştermiçä, öydän çıgıp kitä başladım. Urmannarda, kırlarda kunıp kalgan çaklar da buldı. Hatın şiklänä başladı. Närsä genä eşlämädem. Eçüne taşlap karadım. Bulışmadı. Eçep tä karadım. Gluho! Bötenläy ıçkına yazdım. Arakı şaukımınnan da hätärräk bulıp çıktı bu siher digännäre... Menä äle bolnitsaga kileşem... Yatıp dävalanıp kararga isäp.... Niçek uylıysıñ – bulışır mikän?
Şaktıy kitkäç, kabat äylänep kilgän. Hälsez, boyık yözendä şul arada yaktı-nurlı çalımnar päyda bulgan. Üze kıyınsınıp kına soragan bula:
- Tagın berär yazgan äybereñ yukmı, parin? Bulsa, bolnitsaga kiterep kit äle...

3. Kömeş ayıllı bürek vakıygası
Ul könne min kayadır aşıga idem. Äybät cirgäder. Çönki iñ zatlı büregemne kiyep çıkkan idem. Yaña öyelgän kupşı kibän kebek küperep torgan ul büregemne min yıl buyı akça cıyıp aldım. Ber hikmäte dä bar: bauların ber-bersenä eläkterep kuyu öçen aña keçkenä kömeş ayıl tagılgan ide...
Baram şulay köyäz genä atlap. “Büregemne kürälärme?” – dip yak-yagıma karanıp baram. Yuk, min bara torgan alleyada nik ber can äsäre kürensen! Äle karañgı da töşep citmägän yugıysä, kaya kaçıp betkänder bu halık?!
Ä! Suık! Şuñadır. Minem genä şäp büregem bulgaç ta... Min genä ul... Bürek yakaların töşerep, kömeş ayılnı çıkıldatıp eläkterep kuyam da... cilderäm genä!
Tuktale! Cildermi genä tor... Artımnan kuıp citkän ul bändä kisägen niçek kenä kürmi kaldım soñ äle? Min isemä-akılıma kilgänçe, bu bändä başımdagı zatlı bürekne yolkıp-tartıp aldı da kiregä yögerde...
Alay tiz genä almıy torsın äle! Bu bürek öçen tikkä genä yıl buyı akça cıydımmıni min?! Şulay tiz genä kolak kagar öçen kömeş ayıllısın sayladımmıni?! İş tı! Tottırırmın min siña!
Açuım çıgıp ta bette, bürek burınıñ artınnan kuıp ta kittem, atılıp kilep, cikäsenä barıp ta yabıştım... Şulay ber-berebezgä yabışkan kileş kar östenä tägärädek. Äümäkläşep tägäräp yöribez kışkı bakça buylap: başlar yalangaç, kiyemnär tuzgan, çäçlär karga ukmaşıp katkan...
Berençe bulıp min aynıdım. Aynuım buldı, arabızda kısılıp, bärgälänep yörgän bürekne eläkterep tä aldım. Kulga bürek kergäç, tege bändädän ıçkınıp, tramvay tuktalışı kalgan yaktı uram yagına yögererlek köç tabu kıyın bulmadı... Niçek barıp citep, yögerep bargan köygä, açık işektän tramvay eçennän niçek eçkä atılıp kerüem istä dä kalmagan. Şul gına häterdä: berzaman tramvaydagı halık miña äylänep-äylänep, ürelep-ürelep karıy başlamasınmı... Kemder, hälemä kergändäy, ihlas kölemseräp kuya, kemder, şiklänep, çitkä taypıla...
Bu säyerlekneñ säbäben kaytkaç kına açıkladım: ul könne min ike bürek alıp kaytkanmın ikän bit! Üzemneke artkı yakta elenep tora, kömeş ayılı nık bulgan, küräseñ, ä karaknıñ mineke kebek ük zatlı bürege käperäyep başımda utıra! Küzemä kürenäme dip, kat-kat totıp karadım – näq mineke kebek, hätta ayılı da saf kömeştän eşlängän!

4. Hat kıyssası
Bügen berkemnän dä hat kötmi idem. Şulay da, kompyuterım artına utırıp, elektron poçtanı karap alırga buldım. Ğadät buyınça eşlängän eş kenä ide bu...
Häm menä Hodaynıñ rähmäte – miña kemnänder hat kilgän! Açam, ukıym: “Min Sezneñ icatıgıznı küptän küzätep kiläm. Üzegez belän dä yış oçraşam. Kemlegemne belergä tırışmagız. Barıber belä almayaçaksız. Min Sezneñ belän tanışu öçen yazmıym. Kiñäş sorap yazam. Sez bit küñel yazuçısı, can belgeçe, keşe küñeleneñ iñ neçkä cirlärenä dä kagıla beläsez, geroylarıgız isä üz bähetlären toyıp, hiçäyügı aña omtılıp yäşi... Küp oçrakta alar üz bähetlären tabalar, üz teläklärenä ireşälär dä...
Minem dä bik bähetle bulasım kilä. Tormışnıñ çın bähetenä ireşäsem kilä. Läkin sez, bu hatın bähettän bötenläy mährüm kalgan ikän, dip uylamagız. Hiç alay tügel! Min - berençe mähäbbät şatlıgın da, bala bäheten dä tulısınça tatıgına keşe. Läkin tormış bähete bötenläy başka ikän ul. Yäşäü yämennän, yäşäü gamennän täm tabıp, här yaña kön öçen söyenep yäşäü ikän ul... Min andıy bähetne dä beläm... Beläm kebek... Ämma şul bähetemne yugalta baruımnı toyam... Bügen minem ayak astında cir ubıla, baş östendä koyaş tonıklana...
Säbäben sorıysıñ inde (“sin” dip yaza başlavıma açulanma, minem bolay söyläşergä hokukım bar, ğomer buyı aralaşıp yäşibez läsa!). Säbäbe bik banal – irem yaratmıy başladı...”
Bik serle hat bulıp çıktı bu. Tirän uylarga saldı ul mine. Uylanmaslık ta tügel ide şul: Keşe yazmışın häl itä toragn hällär hakında yaza minem “iske-yaña” (kem soñ ul?) tanışım. Älläni aptıramas ta idem, iñ ğacäbe – minem öydä dä şul uk häl... Aptırap bettem: kayçandır söyep-yaratıp küñelem hatınımnı yatsına başladı, soñgı vakıtta hälälem üze dä da miña “ah” itep tormıy... Yäşräk çakta ay-hay tämle telle, neçkä küñelle ide ul minem. Ber matur süz äytep cibärsä, minem tübäm kükkä tiyä ide, canıma nıklık, yörägemä ışanıç, tänemä yegärlek iñä ide... Soñgı vakıtta canga may bulıp yata torgan matur süzlären äytmi başladı hatınım. Ul äytmägäç, min dä anıñ karşında bik yıgılıp kitmim...
Näq şul turıda yazdım hat avtorına, – minem alda üz yazmışın açıp salırga batırçılık itkän hatınkayga başkaça cavap yazarga mömkin dä tügel ide...
“Sin tormışıñnıñ säbäben ireñnän ezlämä. İñ elek üz küñeleñne cilgä kagıp kara. İseñä töşer: niçek karşılıysıñ sin anı? Niçek ozatasıñ? Äytmäsäñ dä beläm: eştän kaytkanda kaş cıyırıp karşı alasıñ, eşkä kitkändä eçke bülmädä dus hatınıñ belän telefonnan gäp satıp kalasıñ... Şulaymı? Şulay-şulay, belep toram. Nider bulgan sinen küñeleñä. Tormış vaklıkları basıp kitkän anı, ğayrätne çigärerlek bertöslelek yalkıtkan, citmäsä, dus hatınnarıñ da üzläreneñ yalgız, ämma mähäbbät tarihlarına bay tormışları belän kızıktırıp toralar... Menä äyt äle: kayçan soñgı märtäbä ireñä: “Maturım”, - dip endäşteñ? Kayçan anı yuktan gına da maktap aldıñ, üsenderep kuydıñ?”
Cavap ozak kilmi tordı. Räncettem ahrı, kalgan ömeten dä sünderdem, dip uyladım. Annarı bu säyer tarihka bötenläy kul seltädem. Yukka da ışanıp kitäseñ, belmägän-kürmägän keşe süzen küñeleñä yakın alasıñ, dip, üz-üzemne bitärläp beterdem... Berazdan tämam onıttım min bu säyer hat hakında. Nik disäñ, üz tormışımda böten bulgan borçularnı onıttırırlık hällär başlanıp kitte...
Berkönne eştän kaytıp kersäm, hatınım nurlı yılmayıp işekne açtı da, yäşlegebezdäge kebek, nazlı kulları belän muyınıma sarıldı. Baştarak kauşap kalsam da, bik tiz añıma kilep, anı kütärep ük aldım, ciñel, cıynak gäüdäsen koçagıma kıstım...
“Ay, sin nindi köçle! - dide ul. – Bahadirım minem!” Annarı yäşlek därten isenä töşerä başlagan tänemä sarıldı...
Kinät kenä barısı da üz urınına kayttı. Bez tagın matur gına torıp kittek. Elekkege tile mähäbbät inde bulmasa da, küñellärebezdä kabat uyangan cılı, izge hislärne “öf” itep kenä totıp, saklap-qaderläp yäşi başladık...
Min tege säyer hat hakında onıtkan idem inde. Berdän-ber könne poçtama tagın ber hat kilep kerde. Min anı şunduk tanıp aldım: “Tege tanışımnan bit bu!”
“Rähmät Siña barısı öçen dä! – dip, küptänge tanışına möräcäğat itkän kebek yazgan ul bu hatın. – Sin miña matur kiñäş birdeñ. Min näq şulay eşlädem. Çınnan da sin haklı bulıp çıktıñ. Beläseñme, min bit kayçandır küñelemdä borelänä başlap ta, çäçäk atkançı sürelgän bähetemne kabat yañarttım. Min bügen şundıy bähetle! İrem dä bähetle – min monı sizep, toyıp toram. Rähmät Siña! İnde soñgı üteneçemne dä kire kakma, zinhar! Sineñ belän küreşäsem kilä. Küzläreñä karap, ihlas rähmätemne belderäsem kilä! Bügen kiç “Bähetle” kafesına kilä almassıñmı? Sin mine şunduk tanıp alaçaksıñ, borçılma... Kötäm.”
Min riza buldım. Rähmät işetäse kilüdän tügel. Kiresençä, bu serle tanışıma üzemneñ dä rähmät äytäsem kilde. Anıñ belän hat yazışkannan soñ äybätlänep kitte minem tormışım! Üzemneñ dä şatlıgım küñeldän taşıp-tügelep tora. Şul şatlıgım belän urtaklaşır öçen hatınımnı da üzem belän alırga buldım. Tik bu könne anıñ kayadır barası bar ikän. Hälälem, yomşak, mähäbbätle kulları belän muyınıma sarılıp, bitem oçınnan übep, oçıp diyärlek çıgıp kitkäç, beraz yamansulap tordım da öyebezdän yırak tügel genä urnaşkan “Bähetle” kafesına yünäldem. Yul uñayınnan çäçäk kibetenä kerep, küperep torgan ak çäçäk bäyläme aldım. Hatınım näq şundıy çäçäklärne yarata bit. Ul yaratkaç, bu çäçäklärne başkalar da yaratadır kebek toyıldı miña. Tatlı çäçäk isenä iserep, niçek barıp citüemne sizmi dä kaldım. Beraz is-akılımnı cıyıp, fikerläremne tuplap torgannan soñ, ımsındırıp çakırgan kebek, üze açılıp-yabılıp torgan hikmätle işekkä kerep çumdım...
Hat iyäsen min bik tiz tanıp aldım. İñ türdä urnaşkan östäl artında, koçagımda sıyar-sıymas bulıp küperep torgan çäçäklär kebek ük kürkäm gölbäyläm totıp, iksez-çiksez bähete yılmayulı karaşlarında, tän häräkätlärendä, can sulışında, böten yazmışında çagılgan häläl hatınım utıra ide...



İLAHİ KÖN
(Tarihi hikäyä)

Yazgı taşular vakıtı citsä, Küäş yılgası nindider ber kırgıy canvarga ohşap kala. Bu canvar tännärgä suık yögererlek itep ükerep ala da tirän uhıldap kuya... Beraz tınıp torgannan soñ, tagın ükerä, tagın uhıldıy...
Asturamnıñ böten halkı Babiçlar yortı yanına, Häsänäylär oçına cıyılgan. Monnan Küäş äybäträk kürenä. Keçeräk öy zurlıgındagı aklı-zäñgärle bozlarnıñ ber-bersenä bärelep, taralıp töşüen, şundıy uk mähabät bozlarnıñ ber minutka gına tınıçlap torgan su tigezlegen vatıp-cimerep kalkıp çıguın, kükkä aşarga teläp tä, yegärläre betep, şapıldap suga kilep töşüen karap toru kızık ta, şomlı da ide.
Küäştäge manzaraga mökibbän kitkän halık Babiçlar yagınnan yögerep çıkkan keçkenä malaynı şäylämi dä kaldı. Bakça kapkasınnan tägäräp diyärlek kilep çıkkan bu “ak törgäk” koyma belän yılga arasındagı un-unbiş adımnı oçıp kına uzdı da yarga yakınlaşkan ber boz kisägenä sikerep tä mende.
Şunı gına kötep torgan kebek, Küäş yılgasınıñ töbenä suzılıp yatkan “canvar” ä digänçe bu boznı üz kuyınına elep aldı häm böterä-böterä eçkä alıp kerep kitte. Ap-ak külmäk-ıştannan, ozın kunıçlı ak oyıkbaştan torgan ak törgäk bozlar yänäşäsendä bötenläy kürenmäs buldı.
Ber tında “ah!” dip kuygan halık isenä kilgändä olı, mähabät gäüdäle Möhämmätzakir häzrät kapkadan atılıp kilep çıkkan ide inde... Şunda keşelär tagın berdäy bulıp:
— Mähdüm!.. — diyeştelär häm tagın zähär ükerep yatkan afät däryasına tekäldelär... Barısı da ap-açık ide: “canvar” üz kuyınına berençe mähällä imamınıñ keçe ulın — uramnıñ kürke bulıp üsep kilüçe Şäyehzadä mähdümne yolıp algan ide...
Ber törkem yäşlärne, bagur-kolgalar tottırıp, tübängä yögerttelär — Şäyehzadä mengän boz yarga taba kilmäsme? Kaya çaklı barır ul? Kargavıl borılmasın borılgaç, Agıydelgä dä yırak kalmıy bit. Agıydelgä qadär kitsä?.. Ya Hoda! Kotkara kür bu gönahsız cannı!
Kemder agaçnıñ başına uk menep kitkän. Anıñ ara-tirä:
— Änä ul, änä!.. Änä-nä-nä-nä!.. Änä tagın! — digäne genä işetelep kala. Bu süzlär astagılarnıñ küñelenä cılılık, ömet birep toralar, mähdümneñ isän-imin buluın belderälär.
Kinät ber säyer häl bulıp aldı. Ällä nindi zähmätle tavışlar belän ükerep yatkan “canvar” kinät tuktap-tınıp kaldı. Ällä çirattagı uhıldau aldındagı tınlık şulay ozak bulıp toyıldı, ällä kartlarnıñ dogaları kük katına barıp ireşte — keşe zihene monı añlarlık tügel ide.
Agaç başında utırgan şäkert malaynıñ tavışı da işetelmäs buldı. Yılga östendäge ğacäep küreneştän ul da torataş bulıp katkan ide, ahrı.
Ä Küäştäge hällär, çınnan da, bik serle ide. Şäyehzadä utırgan boz, başka bozlarnı çitkä etä-etä, kinät yarga taba kilä başladı. Kayber bozlar, hätta, “ak törgäk”le boz yakınlaşu belän, üzläre ük çitkä yözep kitälär kebek ide.
Şäyehzadä utırgan boz küzgä kürenep yarga yakınlaştı. Menä dilbegä buyı ara kaldı, annarı kolga citärlek buldı, berazdan şıgırdıy-şıgırdıy yarnıñ üzle balçıgına ışkılıp yözä başladı. Şunda boz östendä kaltıranıp tuñıp utırgan Şäyehzadä dä häräkätkä kilde häm mäçe citezlege belän yarga sikerde, annarı mışnap kilep citkän Gıylman abıysınıñ kuyınına menep utırdı...
Häsänäy yarı buyında kalgan halık alarga karşı kuzgaldı. Alda yögerä-atlıy Möhämmätzakir häzrät bara ide.
Mähdüm ätisen şunda uk kürep aldı. Cirgä töşerüne sorap tıpırçına başladı. Gıylman tüzmäde, malaynı inde şaktıy korıp ölgergän cirgä bastırdı. Malay ätisenä taba yögerde. Ämma kilep citärgä berniçä adım kalgaç, şıp tuktadı, sınap-tekälep häzrätkä karap tora başladı. Bigräk tä anıñ çäçlärenä aptıradı malay. Häzrätneñ ike yak çigä çäçe, akşarga buyalgan kebek, ap-ak ide...
Möhämmätzakir häzrät tä tuktadı. Anıñ yözenä dä ğacäplänü ğalämäte çıktı. Çönki ul, malayınıñ küzlärenä karau belän, kaltıranıp kitte: nindider ilahi ber tılsım belän, elekke çem-koñgırt küzlär kük tösenä kergän ide. Ul monı şunda uk izge falga yuradı häm, malayın kullarına alıp, kükkä kütärde...

Dekabr, 1994 yıl.



TÖNGE KOŞ
(Hikäyä)

Çulpan, ğomerdä bulmagança, yoklıy almıy yattı. Küñelen närsäder borçıp, bimazalap tora ide anıñ. Bötenese dä tärtiptä, yugıysä. Tormışı iple genä bara, ire Nail dä tärtiple, eşçän, Çulpan öçen özelep-özgälänep tora, änä — urtak bähetläre — kızları üsep kilä. Näq menä Ence alarnıñ tormışların, küñellären, bähetlären tigezläp, bötenäytep tora da inde. Kalganı öçen borçılası yuk. Äybät fatir da, mul, citeş tormış ta bulır, Allahı boyırsa... Bulganına qanäğat itep yäşärgä kiräk.
Çulpan, äylängäläp yata torgaç, nihayät, küñel borçularınıñ säbäben uylap taptı. Küptän avılga kaytkanı yuk anıñ. Änise, ätise ni häldä ikän anda? Avırmıylarmı? Änä, nindider gripp yöri di bit... Küñelläre tınıçmı? Tınıç tügel inde anısı. Dönyanıñ törle taraflarına taralgan balaları öçen borçılıp yatalardır. Niçek tınıç bulsınnar inde?! Äle menä bu kilgännärendä dä gel balaların, onıkların barlap utırdılar. Sagınularımı, kartayularımı?
İskä alırlık ta şul. Tatu ğailä bulıp yäşädelär alar. Köne-töne kolhoz eşendä bulsalar da, kızların täüfiqlı itep üsterä aldılar, ayakka bastırdılar, keşe ittelär, eşkä urnaştırıp, tormışka birdelär... Çulpan äti-änise belän ber märtäbä genä telgä kilgänen häterli. Ber märtäbä bulsa da, berägäyle buldı, ahrı. Äle dä, cayı kilgändä, şul hakta iskä töşerep toralar.
Kızlarınıñ, bala çaktan yaratıp yörgän yegetenä kiyäügä çıkmıyça, Nail belän tormış korıp cibärüenä aptıragannar ide alar. Çulpannıñ ul vakıttagı añlayışsız ğamäle ata-ana öçen mäñgelek ser bulıp kaldı, ahrı. Menä bu kilgändä dä... Bäy, niçek istän çıkkan digen, äle küptän tügel genä kilep kittelär läsa! Çulpan belän Nail alarnı buldıra algan qadär kunak ittelär, türlärendä genä utırttılar... Yuk, äti-änise öçen borçılu tügel bu... Çulpannıñ küñelendä bötenläy bütän kaygı, bütän gam... Närsä, närsä borçıy soñ anı?
Nail yoklıy. Bik arıydır şul. Böten ğailä anıñ östendä bit... Eşe dä tıngısız. Eşe genä yarar ide, eşennän kalıp ta eşli, az bulsa da akça bulır, tormışıbız bötenäyer, dider inde. Yarata ul... Çulpannı da, Encene dä yarata. Bigräk tä kızı öçen ülep tora. Şuşı yaratuı arkasında kübräk tä irkäläp kuya. Ä tegesenä irkälänergä genä bulsın...
Yuk, ire öçen borçıla almıy Çulpan. Borçıp torgan bulsa, karamas ta ide... Kiyäügä dä çıkmas ide. Şulay da, alarnıñ bergä bulularında Nailneñ öleşe kübräk. Ul vakıtta Çulpan İlnar belän yöri ide. Sigezençe klasstan bergä alar. Mäktäptä dä, mäktäptän soñ da. Ber-bersenä ğaşıyq bulgan ike üsmergä baştarak aptırap, ğacäplänep yörsälär dä, soñrak künektelär tagı — alarnıñ mähäbbätläre hakında soklanıp, hätta yaratıp söyli başladılar. Soklanırlık ta bulgandır. Kulga-kul totınışıp, avıl çitendäge urman buyında yörgän bu ike yäş yöräkne räncetkän can iyäläre, kiçerelmäs gönahlarga tarıp, şunduk tämugka äläger kebek toyılgandır şul...
Mäktäptän soñ da taşlaşmadılar. Çulpan universitetka, İlnar tözeleş institutına ukırga kerde. Alar, kulga-kul totınışıp yörüçe ğaşıyqlar yäşennän çıgıp, olı tormış hakında hıyallanıp yäşäüçe Läylä belän Mäcnüngä äverelä bardılar. Berençe mähäbbätläre şul uk ikençe, öçençe mähäbbätläre dä ide. Vakıtı citkäç, mäñge bergä bulu hakında väğdä bireştelär, anı tatlı, isertkeç übeşü belän berketep tä kuydılar.
Menä şul vakıtta Çulpan nıñ ğomer yulında Nail päyda buldı. Oçraklı räveştä genä karşına çıkkan bu çibär, akıllı, itağatle yeget anı şunduk äsir itte. Moña qadär dä, İlnardan ayırılıp torgan aralarda, aña çibär, insaflı yegetlär oçramıy kalmıy ide. Läkin Çulpannıñ küñele berse artınnan da iyärep kitä almadı. İlnarına bulgan köçle mähäbbäte, aña birgän ant-väğdäse Çulpannı törle ımsınulardan, iläs-miläs toygılardan saklap-yaklap kilä ide. Nail belän bütänçä buldı... Häzer Çulpan belä inde, Nailneñ iksez-çiksez mähäbbäte üzenä cälep itte anı. Andıy mähäbbätne Çulpannıñ kinolarda gına kürgäne bar ide. Bäy, uylap karasañ, mömkin häl tügel bit bu — Nail ber ay buyı Çulpanga çäçäk taşıdı. Kön sayın ber roza çäçäge. Kön sayın ber... süz. Söyü süze! Baştarak ul süzlär Aysılunıñ yörägenä ütep kerä almasalar da, berdänber könne yäş, därtle yöräk tüzmäde, Nailneñ: «Sin minem yazmışım!» — diyüenä dörläp kabındı da kitte...
İlnar bu vakıtta avılda ide. Alar inde yäräşkännär, tuy, nikah hakında söyläşü bulmasa da, altın baldaklarga qadär alıp kuygannar. İke yak ta, üzara kileşep, tuganlaşu, kodalaşu mäşäqätläre belän yäşilär ide.
Çulpan ike ut arasında kalganın añladı. Ğomerlek mähäbbäte bulgan İlnarnı yugaltudan kurıktı ul. Ä Nailneñ mähäbbäte anıñ küzlären genä tügel, añ-zihenen dä tomalap algan, böten dönyasın söyügä tutırgan bulıp çıktı. Yeget bu mäldä üze öçen dä, Çulpan öçen dä beryulı yarata ide, ahrı. Şuña kürä, Çulpan üz hisläre, üz küñele hakında älläni borçılmadı da. Böten cavaplılıknı Nailgä kaldırıp, şul uk vakıtta, avılda eşli başlagan İlnarnı da onıtırga telämiçä, baştarak çıgarılış sınauları, annarı diplom eşe belän mäşgul bulıp yäşäde.
Ul könne Çulpan mäñgegä dä onıta almas kebek. Aña bu könne, ber-ber artlı, ike yegete belän dä oçraşırga turı kilde. İkesen dä üzençä sınap karamakçı buldı ul. Nailgä: «Minem küptän yaratışıp yöri torgan yegetem bar, bütän kilmä», — disä, İlnarga: «Mine ber yeget ülep yarata, miña ul üze dä oşıy... Kiçer mine, bez sineñ belän bergä bula almıybız», — dide. Nail dä, İlnar da kaynar yäşlären tügep yıladılar. Nail, Çulpannıñ karşında tezlänep torgan kileş, üzeneñ tılsımlı süzlären kabatladı:
— Yazmışım minem!..
İlnar isä, balalarda gına bula torgan saf, kersez, ämma yäşkä tulgan küzlären mölderätep karap tordı da:
— Min sine Sebergä alıp kitäm. Eş täqdim itälär... — dide.
Çulpan Nailne sayladı. Yäş, döresräge, yaña mähäbbät köçleräk bulgandır inde. Annarı... Çulpannıñ ber dä Sebergä kitäse kilmi ide. Ä İlnar kitte. Mähäbbät soranıp, tübänsenep yörmäde, kitte dä bardı. «Çulpannan kim kızga öylänmim!» — digän. Öylängän. Süzendä torgan. Hatınınıñ tös-qıyäfätenä qadär Çulpanga ohşagan, dip söyländelär... Yäşlek mähäbbäten älegä çaklı hiç onıta almıy, imeş. Tanış-beleşläre häzergä qadär kilep äytep toralar. «Bügen dä sineñ belän yäşi ul, hiç onıta almıy, hıyallanmasa gına yarar ide», — dilär. Çulpan üze dä onıta almıy anı. Töşendä yış kürä. Bähetle itep kürä. Ämma küzläre moñlı. Şulay da bula ikän: üze bähetle, üze moñlı... Kayçakta ul Nail Çulpannı yaulap algan süzlärne kabatlıy:
— Yazmışım minem! — di.
Çulpan aña şundıy uk moñsu karaş belän cavap birä:
— Nigä baştarak äytmädeñ anı, İlnar? — di. Annarı: — Minem ber dä, ber dä Sebergä kitäsem kilmägän ide şul, — dip östi. Şunda uk üz tormışı hakında söylärgä kereşä: — Minem Nail äybät. Tärtiple. Tırış. Ğailäbez öçen ülep tora. Kızıbız öçen canın birergä dä äzer... Ä! Äytergä dä onıtkanmın, minem kızım bar bit. Nişläpter ul siña ohşagan. Nigä alay ikän ä, İlnar?
— İlnar däşmi. Tik tora. Cansız, gamsez keşe kebek...
Çulpan yoklıy almadı. İlnar hakındagı uyların kuıp cibärgäç tä ozak kına äylängäläp yattı äle. Bu qadär uylanuga... Küptän tınıçlanırga, buşanırga tiyeş tä soñ... Yuk, haman şul borçu, şom... Nider bar... Bar... Nider bertuktausız kimerep, ärnetep tora anıñ can-bäğıren...
Torıp östäl lampasın kabızdı, säğatkä karadı. İrtänge dürt tulıp kilä. Yuk, irtä torası yuk. Bolay gına karadı. Üze dä aptırıy: şuşı mälne, şuşı minutnı mäñgelekkä istä kaldırırga telägän kebek karadı. Säyer...
Ällä yañgır yava başladı inde? Tübä kıyıgındagı kalayda tamçılar sikereşkän kebek... Änä — cil dä uyandı, täräzä karşındagı miläş kuakları talgın gına kuzgalışıp, üzläreneñ därtle dä, şomlı da biyulärenä kereştelär...
Bu vakıtta inde tañ ata başlarga tiyeş. Nişläp haman karañgı soñ äle uramda? Nindider şomlı, davıllı, yañgırlı, karañgı tön bu... Közge, şıksız tönne häterlätä... Çulpan tagın tordı, tagın yattı. Nailneñ açılgan östen yabıştırdı, kürşedä genä, üzeneñ keçkenä karavatında cäyräp yatkan Encene ürelep karadı. Yoklıy...
Täräzä yagınnan kilgän tavışlar köçäyde. Cil köçäyde. Öy aldındagı miläşlär tagın da yarsıbrak bärgälänergä kereştelär. Alar, üzara tartkalaşu belän genä riza bulmıyça, ürelep, yabaldaş kanatları belän täräzä ölgelären kıynıy başladılar... Kanatları belän şul. Koşlar kebek! Ä? Koş? Koş bit bu? Nindider koş kilgän alarnıñ täräzäsenä... Änä niçek kıynıy täräzä ölgesen... Uyatmakçı bulamı? Närsä kiräk aña? Niçek kerä algan ul miläş kuakları arkılı? Koşmı soñ bu?
— Nail! Nail, tor äle, tor...
— Ä? Närsä buldı?
— Nail, tor inde tizräk! Täräzägä kara äle...
— Ä? Närsä? Närsä bar?
— Belmim... Närsäder bar anda... Kemder bar...
— Kemder?.. Kem?
— Belmim... Kurkam min, Nail...
Nail, torıp, täräzä yanına kitte. Ürelep karıy başladı. Anıñ kilüen kürdeme, täräzädäge koş bermälgä tınıp kalganday buldı. Läkin berazdan tagın yarsıp bärgälänergä kereşte.
— Sayıskan bu... Kayan kilgänder ul?..
Nail, tınıçlanıp, kurkuınnan kaltıranıp, yurganına törenep utırgan Çulpan yanına kilde, kulların anıñ iñbaşına kuyıp, yänäşä utırdı.
— Nail... Kuıp cibärik anı... Änä bit niçek integä...
— Häzer...
— Ä sin kurıkmıysıñmı?
— Kurıkmıym. Beraz şikländerä genä... Sayıskannıñ kilüe — naçar fal. Kaygı, bäla çakırıp kilmäsen tagı...
— Alaysa, çıkma... Üze kitär äle...
— Ber dä kitärgä ohşamagan bu... Çıgıp kumıyça bulmas...
— Alaysa min dä çıgam!
— Yuk, sin çıkmıysıñ! Ence belän kalasıñ.
— Yarar, çıkmam... Tik sin anı kıynap üterä kürmä, yäme. Koş bit ul, can iyäse.... Mesken...
— Mesken? Ber dä mesken tügel. Änä — bärep kerä inde...
— Nail...
— Äü...
— Sayıskan şıgırdıy bit, ä monıñ tavışı yuk...
— Yuk şul... Çın koş tügel bu... Serle koş, şomlı koş... Tege dogañnı ukı äle, şiklängändä ukıy ideñ bit...
Nail torıp çıgıp kitte, Çulpan äbisennän öyränep kalgan dogaların ukırga kereşte. Üzeneñ küzläre — täräzädä... Ul inde sizep, hätta tögäl belep tora: Nail, çıgıp, koymaga söyäp kuyılgan seberkene kulına aldı, kapkasın sak kına açıp, bakça eçenä kerde, ürelep, täräzä karşında bärgälänüçe sayıskannı kua başladı... Änä, änä... Seberkese dä kürenep-kürenep kitä... Karañgı, şomlı töndä täräzägä kagılıp kitkän seberke tagın da kurkınıçrak ikän... Ul, kayçakta, kanatların cäyep, eçkä kerergä azaplangan koşka bärelep-bärelep kitä. Bärelgän sayın, koş kaydadır yukka çıgıp tora. Annarı tagın päyda bula. Nail şaktıy azaplandı. Barıber üzeneken itte. Bärgäläp-sukkalıy torgaç, sayıskannı täräzädän kuıp cibärä aldı. Kaysıdır ber kitüennän koş kabat kilmäde, yukka çıktı. Nindider siher belän, cil tuktadı, miläşlär dä kinät tınıp kaldılar, hätta tön dä yaktırıp kitkändäy buldı.
Çulpan belä: tön yaktırmadı, bu — ofıkta tañ belenä başladı. Dönya üz küçärenä kayttı...
Nail kerde. Yöze citdi. Mondıy çakta: «Yöze kaçkan», — dilär. Kerde dä, östen salıp, däşmi-nitmi genä kilep, yurgan astına çumdı. Şunnan soñ gına cäymäse astınnan başın çıgardı:
— Kitte... Bik säyer koş... Koşka ohşamagan da... Onıtıyk bu turıda, — dide.
Şul yatudan ikese dä oyıp, yoklap kitkännär. Alar torganda tışta iyül koyaşı patşalık itä ide inde.
Nail, tiz-tiz genä torıp kiyende dä, aşap ta tormıyça, eşenä çıgıp kitte. Ence haman yoklıy. Çulpan da, Nail artınnan işekne biklägäç, kabat urınına kilep yattı. Yöräge yarsıp-yarsıp tibä ide... Tönge koş belän bulgan hällär häterendä yañargan sayın, ul küñel yarlarınıñ işelüen, şomlı, karañgı uylar koçagına yıgılıp töşä baruın toydı.
...Yuk,yuk, beznekelär belän berni dä bulmagandır... Äti dä, äni dä isän-saulardır... Naillär yagında da ülem-kitem kötelmi ide. Äle kiçä genä Nail telefonnan söyläşep kayttı. Barısı da tärtiptä, digännär, kışkılıkka peçän äzerlilär, munçaga yaña bura burıylar ikän...
Çulpan bolay izalanıp yatunıñ yünlegä bulmavın, bu hällärne onıttırırlık berär eşkä kereşergä kiräklegen añladı. Torıp, ker yuarga äzerlänä başladı. Uram çatındagı koyıdan su alırga çıgıp kitte. Yulda Saniyä karçık oçradı. Bu uramda alarda gına telefon bar. Ällä, röhsät sorap, avılga, öygä şaltıratıp karargamı? Öydä niçek ikän? Nişläpter küñel tınıç tügel...
Saniyä karçık şunduk riza buldı. Uramda Çulpannı yaratalar. Nailne dä yaratalar. Bigräk tä Encene yaratalar. Uramga ber bala bit ul. «Däü äniläreñä şıltıratabız», — digäç, Çulpanga Ence dä iyärde. Şulay alar ikäüläp, küçtänäçkä ber kap «fille çäy» totıp, Saniyä karçıklarga barıp kerdelär.
— Äydük, kızım, türgä uzıgız... Çäy eçep alasızmı?
Çulpan şunduk telefonga barıp yabıştı.
— Yuk, Saniyä äbi, eçep tormıybız. Şıltıratam da çıgıp kitäm... Ker kaynatırga kuygan idem. Änä, teläsä, Ence kalsın... Miña borçu gına ul, ä sezgä — tere kurçak, küpme telisez, şulkadär uynagız...
Trubkanı änise aldı.
— Äü, kızım...
— Äni, äni! Sez isän-saularmı? Berni dä bulmagandır bit?
— Nigä alay diseñ, kızım? Barıbız da isän-sau...
— Bügen naçar töş kürdem, şuña soravım, äni... Häzer tınıçlandım inde, kurıkkan idem. Yarıy şıltırattım äle, yörägem kuptı, billähi...
— Kızım, üzegez niçek soñ? Kiyäü eşlime? Encebez üsäme?
— Üsä-üsä, änä, sineñ belän söyläşergä çirat kötep utıra...
— Kızım...
— Äü, äni...
— Kızım...
— Äni, närsä? Nindi süzeñ bar?.. Äni... Äni!
— Kızım, bügen irtän İlnarnı kaytardılar...
— Niçek inde... Kaytardılar? İlnar avılga kayttımıni? Yalgamı?
— Kayttı da... Kaytmadı da...
— Äni, närsä buldı? Nik bolay söyläşäseñ?
— Kızım, İlnar ülep kayttı bit...
— Ä? Närsä? İlnarmı? Kayçan? Niçek?..
— Bügen irtän didem bit... Seberdän kaytkanda, ğailäsen hatınınıñ änilärenä kertep kaldırgan da üze avılga aşıkkan... Nıgrak aşıkkan şul sineñ İlnarıñ... İrtänge dürtlärdä yulda maşinası belän äylängän...
— Äni... Sin ni söyliseñ?.. İlnar ülgänmeni?
Çulpan, añlamaganga sabışıp, yüri soradı. Teldän kalmas öçen, akıldan yazmas öçen soradı. Şunduk ütkän töndä täräzälärenä kilgän koş isenä töşte... Kaydadır yırak yulda ülep yatkan İlnarnıñ üksez canı şulay koş bulıp kayttı mikänni? Ällä?.. Ällä, yulda çagında, uy-hıyalların kanat itep irkäse yanına kilgäç, bergäläp, kuıp cibärgängä räncep, yaktı dönyadan baş tarttımı anıñ canı?
Çulpan, buınnarı yomşap, işek töbendäge eskämiyägä utırdı. Telefon trubkası idängä şuıp töşte. Anda haman äle äniseneñ ällä kayan, dönya çitennän, ä bälki kük katınnan işetelgän kebek, tonık tavışı yañgırap tora ide:
— Kızım... Kızım... Balam... Balakayım... Küñeleñne tıy... Canıñnı cıy... Yörägeñne yarsıtma... Sineñ Naileñ bar, kızıñ bar... Tormışıñ bar... Kızım, nik däşmiseñ? Kızım!.. Balakayım!..

1 mart, 2003 yıl.



«PEDAGOG»
(Hikäyä)