Cihanşa häzrät - 1

(1908)

Ufa gubernasında B. öyäzendä tönyagınnan töşlek yagına aga tor­gan ber su buyında, sunıñ koyaş batış tarafında, Ş. isemendä zur gına ber avıl bardır. Uramnarı rätle tözelgän, sunıñ buyınça tönya­gınnan töşlek yagına suzılgan. Ber yakta urman uldıgınnan, küre­neşe güzälder. Uramnarınıñ berençese sunıñ kırında (yagasın­da), başkaları da anıñ yanında, berniçä uramnar rättän tezelmeşter. Su yanında uramnan başlap berençe, ikençe, öçençe, dürtençe dip sanarga mömkinder. Bolar isä avılnıñ iñ biyek1 uramnarıdır. Bu uramnardan başka berniçä keçek uramnar vä tıkrıklar dähi bardır.
Avılnıñ urtasınnan ütkän, biyek uramnarnı kiskän, koyaş çı­gışına kitkän ber yul oşbu biyek avılnı ike bülemgä ayırmıştır. Ul yul yırak cirlärgä kitär, başkort avıllarınnan ütär, Bäläbäy kalasına citär. Ber ayırması Ufa şähärenä dä ilter.
Avılnıñ yort-cirläre törleçäder. Bere başkasınıñ tämam kireseder: ber yort zur bulsa, anıñ yanında başkası keçekter; ber öy biyek bulsa, başkası täbänäkter. Bäğzeläre dä tämam cir astın­dadır. Öylärneñ kübese agaçtan, bäğzeläre taştan, bäğzese çi kirpeçtän salınmış, bäğzeläre çıbıktan ürep, tışkı yagınnan balçık belän sılanmıştır. Tübäläre bäğzese takta, bäğzese ti­mer, bäğzese kabık isä dä, kübräge salam belän yabılmıştır. Ara­da bäğze zur yortlar, biyek öylär kürensä dä, alarnıñ kübese is­kergän, bäğzeläre tämam cimerelgän, iyäsez yortlardır.
Bu yortlarga çınlap kına uylap karaganda, berniçä yıl elek bu halık bay bulıp, häzerdä fäqıyr uldıklarını belderäder. Halıknıñ cir-suları yahşı, basuları, kırları igengä yaraklı, peçänlek vä urmannarı da küpter. Halkı öç törleder: Kazan tata­rı, başkort, yaña başkort, yağni çittän kilep başkort bulıp yazıl­gan adämnär, yahud2 tiptärlär bulsa da, kübese başkortlar.
Bu halıknıñ elek zamannarda cirläre küp, bulgan isä dä, häzerdä bik ülçäüle genä kalmıştır. Başkortlarnıñ iske ğadätläreñçä, avıl başları yuk bähağä satıp, kem çakırıp ber kärrä3 sıylasa, aña cir birep, tiptärlärne vä Kazan tatarlarını üzlärenä cirdäş itep, ber kadak çäygä 10 yä 15 disätinä cir büläk itep, cirlären üzlärenä dä az kaldırmışlardır. Şulay bulsa da başkortlarnıñ cirläre başkalarnıñ cirennän küpter.
Cirlärneñ ber bülemen bäğze bayları kartlarga arakı eçertep aldıgı kebi, ber kisägen fatıyha belän işan häzrätläre dä elmeşter. (...)
Mullaları küp, mödärrisläre, işan häzrätläre, zur mädräsäläre bulsa da, halkı bik nadandır: ber-ike yaza belüçe, öç-dürt isemene yazıp kuyuçı, bolardan başkaları: kaz eze, kuyan eze töşerüçelär, barmak berlä hisap itüçelär, tayak kirtläüçelärder.
Bu avıl halkınıñ nadan buluına säbäp nider?! Östän genä kara­ganda, halıkta häm ğayep kürenmider. Mulla saylaularında da kim­çelekläre belenmider. Küräsez bit, mullaları: kaysı hatıyp-möğallim, kaysı hatıyp-mödärris häm işan...
Şulay bula torıp ta halık bik nadandır!..

* * *

Mullalarınnan bezgä kiräklese Cihanşa işandır. Şul säbäptän, häzerdä bu avılnı üz köyençä kaldırıp, Cihanşa işan­nıñ tugan avılına kitep, Cihanşa işannıñ bala vakıtınnan baş­lap, mödärris, işan bulganga qadär başınnan ütkän hällären söylärmez dä yänä oşbu avılga kaytıp kilermez.
İneş atlı avılda igen igep, hayvan asrap tereklek itüçe urta gına tormışlı Däülätşa isemle ber adämneñ Märdanşa, Cihan­şa isemendä ike ulı bulıp, keçe ulı Cihanşa bigräk tä ütken ber bala ide.
Däülätşa agay, üze nadan bulsa da, mullalarnı söyär, mullalık vä möäzinlekne iñ biyek märtäbädän hisap itär, keçe ulı Cihan­şanı da: "Minem Cihanşam mulla bulır, möäzin bulır, fälän bulır", – kebi süzlärne äytep söyäder ide.
Bu vakıtta Cihanşaga unike yäş tulıp, Fatıyma abıstayga sabakka yörep, icek tanıp, sürägä töşep, "Bädävam", "Kisekbaş" kitapların da cırlıy başlagan ide. Atasınıñ "mulla bulır" digän süzenä Cihanşanıñ rähäte kilep atasınıñ yözenä yılmayıp karıy ide. Çönki Cihanşa, üzeneñ ütkenlege säbäple, mucik hezmätendä bulgan mäşäqät belän mullalık hezmätendä bulgan rähätne uylap häm ülçäp tä karıy ide.
Bäğze vakıtta Däülätşa agay avılnıñ imamı Gıybadulla häzrätne aşka çakıra, hatını Hämidägä yahşı aşlar häzerlärgä boyıra, aş häzer bulgaç, Cihanşa Gıybadulla häzrätne arbaga yas­tık östenä genä utırtıp at berlä alıp kilä. Däülätşa agay karşı ala. Häzrät öygä kerä, halık barçası ayagürä tora, Gıybad häzrät, türgä menep, mendär östenä utıra, sadaka ala, tamak tuydıra da arbaga utırıp kitep bara; Cihanşa bu eşlärne baştan ahırgaça karap tora ide.
Menä bezneñ Cihanşanıñ atası söygän vakıtlarda, güyä Cihan­şa mulla bula, yäşel çapan, ak çalma kiyä, işektän kerä, halık ayagürä tora, türgä utıra, akça ala, aş aşıy, şikär salıp çäy eçä, utırıp kaytıp kitä... Şul närsälär häterenä kilä dä, atasına karap kölep cibärä.
Cihanşa, adäm balası bulganlık säbäple, adäm bulunı teli­der, üzeneñ belüençä, adämnärneñ dä iñ berençese bulunı telider, fäqät Cihanşaga adäm bulunıñ yulın kürsätergä tiyeşleder.
Bala tugan vakıtta çın keşe bulır, keşe bulunı telär, ata-anasında insaniyät4 bulmasa, balanıñda insaniyäte yugalır, här näqadär insan bulmak yulında ictihad itsä dä5, yul kürsätüçelär bul­masa, yulında adaşır da, nä insan vä nä hayvan ulır; soñınnan üzen­çä ber yul belän kitär, şul yulnı turı yul dip iğtikad itär6, baş­kalarnı da şul yulga öndär, aşar, eçär. Vakıt kiçär, ğomer ütär.
Bezneñ Cihanşa da üzen söyär, karşısında bulgan närsälärneñ iñ yahşısın üzenä saylar, härvakıtta üzeneñ başkalardan östen buluın uylar ide. Ägär dä Cihanşa, güzäl kiyemnär kiyengän, cilkäsendä ukalar kuyılgan, yanında kılıç salındırgan, niçä meñ adämne üzenä baş idergän komandirlarnı, gaskär başların kürsä ide, şunda uk gaskär başı bulunı telär, yulın soraşır, yulga saluçı bulsa, canını ayamıyça tırışır ide. Şul räveştä Cihan­şa mullalık fikere berlä sabakka bara. Fatıyma abıstay: "Ba­lam, tırışıp kına ukı, mulla bulırsıñ!" – dip, üget-näsıyhät kı­la; Cihanşanıñ bu süzgä rähäte kilep kölä, bayagı hıyallar vä fikerlär: häzrätneñ yäşel çapanı, ak çalması, aşka baruı, akça aluı häterenä kilä ide. Fatıyma abıstaynıñ moradı7: ukı, ğalim bulırsıñ, dimäk ide; ägär dä Cihanşanıñ fikerendä bulgan närsälärne belsä, mullasına iptäş mulla buludan kurkıp, ul süzne avızınnan ıçkındırmagan bulır ide.
Kış ütte, kar bette, cir açıldı, saban tuyları da uzdı, Gıy­bad häzrät tä saban ömäse itte. Ömägä Däülätşa agay da bardı. Yanında Cihanşa da bar ide, Gıybad häzrät üze dä barıp, sakalın sıpırıp-sıpırıp, borın ütä genä söyläp, halıkka hezmät boyırdı. Cihanşa da häzrätneñ hezmäte ciñel Genä betkänne kürep tordı. Saban bette. Cäyneñ yahşı vakıtları kilde. Däülätşa agay da, Gıybad häzrätne çakırıp, fatıyha almakçı buldı. Tavıklar ara­sınnan saylap iñ yahşısın suyıp, Hämidägä birde. Hämidä dä ta­vıknı ärçep yomırka belän tutırıp peşerde. Tavık şulpası häzerläde; ber aydan birle aşamıyça cıygan maynı häzerläp, may belän aşarga maylı-yomırkalı kümäç tä peşerep, samavırnı kay­natıp, kaplap kuydı. Bervakıt ak çalmalı, yäşel çapanlı Gıybad häzrät kapkadan kerde. Däülätşa agay karşı aldı. Häzrät, işektän kerep, türgä uzdı. Yastık östenä menep, yomırka östenä utırgan koş kebi utırdı. Däülätşa agay sadaka sondı8, häzrät alıp doga kıldı. Hämidäneñ dä 25 tiyen näzere bar ikän, Däülätşa arkılı häzrätkä birderde. Soñ Däülätşa agay tavık şulpasın häzrätneñ karşısına kuydı. Şulpadan soñ tavık ite dä kilde. Häzrät tä, Däülätşa agaynıñ här eşendä pöhtälekne, Hämidäneñ dä tavıklar aşatırga, aşka-suga ostalıgın söyläp, yahşı vä yomşak cirlären saylap, maktap-maktap aşadı. Aştan soñ çäy, çäy yanında kümäç belän may, aştan soñ bulsa da, çäy arasında kümäç belän may da terälep tormadı. Mäcles tämam buldı, fatıyha kıldı. Çıgıp, öyenä kaytıp kitte. Däülätşa agay häzrätne ozatıp kaldı. Cihan­şa da häzrätneñ kerep utırgannan başlap çıgıp kitkängä qadär bulgan hällärenä beräm-beräm küzdän kiçerde: häzrätneñ ak çalma­sı, yäşel çapanı, ozın borını, tügäräk sakalı, karşısındagı ta­vık itläre, may-kümäçläre, çäy-çınayakları Cihanşanıñ häterendä urnaşıp kaldı. Atasınıñ tereklegendä bulgan mäşäqätlär belän häzrätneñ rähäten ülçäp karadı, bu vakıtta Cihanşa üze dä, tır­ma tırmalarga, seberke seberergä yörep, dönya gazabın kürä başlagan ide, şul säbäptän, niçek itep mulla bulırga, bu gazaptan niçek kotılırga dip uylıy başladı.
Uynagan vakıtlarında da üze mulla bulıp, başka balalarnı mucik itep uynıy ide. Öydä aulak kalgan vakıtlarında üzen mul­laga ohşatıp, iyägenä korım sörtep tügäräk sakal yasap, atasınıñ ozın cilänen kiyep, başına sölge çornap, közgegä karap, üzeneñ mullaga ohşaganın kürep, bik kuana ide.
Ostazı Fatıyma abıstaydan da mullalarnıñ dönyada vä ahirättä rähät küräçäklären, ahirättä muciklarga yärdäm itäçäklären, sa­daka birgän adämnärne üzläre belän ocmahka alıp keräçäklären işetep belgän ide.
Şulay bulsa da, Cihanşa, yäşlege säbäple, mulla bulunıñ yulın, küpme ukırga, kayda ukırga, mullalıknı kaydan alırga-bolarnı belmi ide. Fäqät Fatıyma abıstaynıñ: "Ukıñız! Mulla bulıñız!" – digän süzene işetep, şul abıstaydan ukıgan balalar­nıñ küp ukıgannarı mulla bulıp çıga torgandır, dip uylap yöri ide. Şulay bulsa da, añar bik ışanıp citmi, Cihanşa aldında ukıgan balalardan berniçäse çıktı, berse dä mulla bulmadı. Alay bulsa da, Cihanşa mulla buludan ömeten kismi ide.
Yänä cäy ütte, köz citte. Balalar Fatıyma abıstayga sabakka yöri başladı. Cihanşa da, mulla bulu därte belän, ukırga ke­reşte. İctihadı säbäple, törki tanıdı9. Berniçä sürälär10 dä yadına aldı. Mulla bulırga gına eş kaldı. Törki tanıgaç, üzeneñ belgän kitapların ukıy başladı; golämanı maktagan cirlärne kürä. Fa­tıyma abıstay golämanı mullalar di, şul säbäptän Cihanşa ki­tapta golämanı maktagan cirlärne ukıp rähäte kilä; mullalıktan böyek däräcä yuk dip belä ide. Bervakıtta Däülätşa agay ilä Cihan­şa şul süzlärne söyläştelär:
Däülätşa: "Mähdüm atası urınına mulla bulgan".
Cihanşa: "Ul mähdüm niçä yıl ukıdı?"
– Öç yıl ukıdı.
– Min inde dürt yıl ukıymın, min dä mulla bulırga yararmın.
– Mähdüm atasınnan berniçä yıl ukıgannan soñ mädräsägä ba­rıp öç yıl ukıdı.
– Min dä mädräsägä barıp öç yıl ukırmın da mulla bulırmın.
– Yuk, uglgm. Öç yıl uku belän mulla balaları gına atası urı­nına, yäisä bay balası akça belän genä mulla bula; bezneñ kebek mucik balasına hälfä bulgançı ukırga kiräk bula.
– Niçä yıldan hälfä bulırga mömkin?
– Unbiş yıl, az bulganda un yıl ukırga kiräk, hälfä bulgaç ta berniçä yıl torırga kiräk, şunnan soñ urın çıksa...
– Bik ozak.
– Mullalık ciñel genä kilmi şul, ukır öçen ozak vakıt, tı­rışlık, baylık kiräk, bezneñ Gıybad häzrät: "Ukır öçen Nuhnıñ ğomere, Karunnıñ baylıgı kiräk. Uku enä belän koyı kazu kebider", – dip äytä.
– Alay bay balaları gına ukıy torgandır?
– Mädräsädä bay şäkertlärgä hezmät itep ukuçı yarlı şäkertlär dä bula.
– Min dä Tirış avılına mädräsägä barır idem, küp kenä ukıp, mulla bulır idem. Anda bezneñ kardäşlärebez dä bar.
– Yuk, uglım, ul mädräsädän mulla bulıp çıkkan keşe yuk. Yärmi hälfä, anda un yıl yatıp, ahırda möäzin genä bulıp çıktı.
– Häzerdä kaysı mädräsädän mullalar küp çıga?
– Çornaş avılınıñ Gabdrahman häzrätneñ mädräsäsennän mul­lalar küp çıga, Gabdrahman häzrätne bik ğıylem keşe dilär. Berkön bezneñ Gıybad häzrät: "Çornaş Gabdrahman häzrät kebek ğıylem keşe dönyada bulmas",-dip maktap söyläde.
– Çornaş bezdän yırakmı?
– Altmış biş çakrım, dip yörilär.
– Mine dä Çornaşka ukırga ilter idegez.
– Bez bay keşelär tügel şul. Ukuga mal kiräk dip häzer genä äytep ütkärdem.
– Min, äti, şäkertlärgä hezmät itep tä tuk bulır idem. Tırı­şıp kına ukır idem.
– Ukır ideñ. Sineñ sabakka yäptäşlegeñ bar, bälki mulla da bulır ideñ. Gıybad häzrät: "Fäqıyrlek belän ukıgan şäkertlär bigräk tä mulla bulalar", – dip äytä. Anañ riza bulırmı? Abıstay röhsät birerme? Ostazdan11 doga almayınça kitärgä yaramas. Ostaz hakı ata-ana hakınnan artıgrak, dilär.
Bu süzlärdän soñ Däülätşa agay Cihanşanıñ ukırga därte bar­lıgın belde. Hämidägä dä kiñäş itte. Ul da riza buldı. Abıstayga da barıp röhsät soradı. Fatıyma abıstay kütärelep bärelde. "Bı­yılga kalsın, asla rizalıgım yuk",-dide. Däülätşa agay Gıybad häzrätne çäygä çakırıp karadı. Häzrät: "Asla rizalıgım yuk, abıstasınnan üzenä kiräk qadär ukır. Aña mulla bulmaska",-dip cavap birde.
Şunnan soñ Cihanşa: "Atam cibärmäsä, kaçıp bulsa da kitärmen",-dip, anasına söylänep yöri başlagaç, anası bu eşkä bik kaygılı buldı. Çönki Cihanşanıñ üzsüzle ber bala uldıgını bik yahşı belä ide. Şul säbäptän kaçıp kitär dä ni dä bul­sa bulır dip kurıktı. "İnde usal cirgä barmıy, yahşı cirgä bara, urınsız doga töşmi, dilär, alarga karap balamnı yugaltır hälem yuk, atası, iltep kayt! Hodaga tapşırayık",-diyäräk, Hämidä Däülätşa agayga söyläde. Şunnan soñ Däülätşa agay Cihanşanı Çornaşka iltep Gabdrahman häzrätkä birde. Bu eşne Gıybad häzrät tä işette, şul kiç Däülätşa agaynıñ Cihanşanı iptäş mulla itärgä prigovor cıyıp yörgänene töşendä kürep kurkıp uyandı da yak-yagına karap tökerde, töşne Fatıyma abıstayga söyläde, Fatıyma abıstay da: "Bäğze töşneñ kirese kerä, kiregä bulsın",-dip yuradı.
Şul könnän başlap Gıybad häzrät Däülätşaga doşman buldı. "Ul mönafıyk12 bäña doşman", – dip, artınnan söylär ide.
Cihanşa atasınnan ayırılıp mädräsädä kalgaç, Gabdrahman häzrät Cihanşanı Tahircan hälfägä birde. Cihanşa da, sabakka küñel birep, ictihad belän ukırga kereşte.
Cihanşa mädräsädäge hälfäneñ hällärene, kömeş säğat çılbırını muyınnarına elep, tübätäyne kıñgır gına kiyep, mıyıklarını borıp, karşılarına şäkertlären cıyıp, sabak öyrätkännärenä, ozın cilän, ak çalma kiyep, çitek-käveştän akrın gına şıgır-şıgır şıgırdap kına mäçetkä, yäki mäcleskä kilgännärene, hälfälär ütkändä şäkertlär ayagürä torıp hörmät itkännärene, hörmätkä kimçelek kürsätkän şäkertlärgä cäza birdeklärene, çit mädräsälärgä monazaraga13 yördeklärene kürep, bik kızıga ide.
Cihanşa barça hälfälärdän artık üz hälfäsen söyä: hälfäse­neñ holık vä tabiğate, Cihanşanıñ fikerençä, bik gakılga tugrı kilä, şul säbäptän Cihanşa da holıkta vä tabiğattä, kılanış­ta vä küreneştä hälfäse kebek bulırga ictihad itä ide.
Cihanşa bu eşendä haksız dägel, bu ber Cihanşanıñ gına da fikere dägel, başka şäkertlär dä: "Dönyada berençe ğalim Gabd­rahman häzrät, häzrättän kala-Tahircan hälfä",-dip söylilär ide.
Tahircan hälfä üze ber kuştan mullanıñ öçençe hatınıñnan tugan, başka tugannarınnan ütkenräk bulgan, ügi tugannar belän uzışıp, könläşep, hurlaşıp, talaşıp üskän, soñınnan mädräsägä kilgän, ügilek tärbiyäse ilä şäkertlärne dä ciñgän ide. Tahircan hälfä här eştä başkalardan östen bulunı söyär, karşı kilüçelärgä telägän qadärle zarar itär, başkalarnıñ öslärenä basıp kitär, üzeneñ telägän maksatına citär ide.
Tahircan hälfä yäş vakıtlarında säfahät ğalämendä14 buldı, küp eşlär başınnan uzdı isä dä, bu soñgı yıllarda sufıylık kürsätep, täsbih totıp, häzrätkä mörit bulıp, ul eşlärne kümde... Gabdrahman häzrätkä yakınnardan bulıp, böten mädräsäne kulga al­dı. Ägär dä şäkertlärdän bere öskä kitä başlasa, Tahircan hälfäneñ könçelek tamırları häräkätkä kiler, selkener, açuın­nan yöräge taşır, gakılınnan şaşar. Ul şäkerttän niçek bulsa da üç alırga, ber ğayep tabarga, mädräsädän tämam kuarga tırışır ide.
Ber hatını atası öyendä, bere kayınatası öyendä bulsa da, haman da hatın-kızga yäş çagındagı kebi... ide.
Gabdrahman häzrätneñ üsep kilä torgan ber güzäl kızı uldıgınnan, Tahircan hälfäneñ dä niyäte şul kıznı niçek bulsa da üzenä karatıp, aldap öçençe hatınlıkka alıp, Gabdrahman häzrätneñ urınına mödärris bulıp kalmakçı ide. Bu vakıtka qadär ni uyla­dı, şul buldı; şul säbäptän bu eşkä dä kereşkändä bulmıy kalır dip häterenä kilmi, yakıynän15 bulır diyä uylıy ide.
Mädräsä yanında kibet açıp, şäkertlärgä öç bäyä berlä satıp, avıl halkına da burıçka çäy taratıp, beraz akça da cıygan ide.
Tahircan hälfä Gabdrahman häzrätneñ iñ yakın hälfälärennän bulgan, yakınlıknıñ çigenä terälgän, yañadan artık yakın bulırga yul da kalmagan ide.
Bezneñ Cihanşa da şul mädräsädä sigez-tugız yıl ğomerene ütkärde. Holık vä tabiğate dä, fiker vä iseme dä üzgärde: monazir16 Cihanşa, Cihanşa kazıy, Cihanşa hälfä isemnäre belän mäşhür buldı. (...)
Avılına kaytkanda Däülätşa agay ilä Hämidä kuansalar da, Fatıyma abıstay ilä Gıybad häzrätneñ bäğırlärene köyderä, ta­vık itlärene agu itep yiderä17, mäcleslärdä Gıybad häzrät berlä kıçkırışırga kereşä, östenä östäl sugıp kıçkıra ide. Şuşı säbäptän Gıybad häzrät bik kaygıra, bu närsä iptäş mulla bulsa, başıma ber bäla bulır, dip töşenä-töşenä beraz yötkerä dä baş­lagan ide, çönki avıl keşeläre dä: "Cihanşa hälfäne üzebezneñ avıldan cibärmäskä kiräk, ber mullaga urın bar, Hoda rizıkla­rın ireşterer", – dip söylänä başlagannar ide. Däülätşa agaynıñ da, Cihanşanı üz avılına mulla itep, mulla atası bulıp, çalma-çapan kiyep, uglı berlä aşka yörergä därte bar ide. Bäğze vakıtta töşendä, Cihanşa mulla bula, uglı berlä aşka bara, mäclestä, sin mulla atası, türgä utır dip, Däülätşa agayga da Cihanşa yanında utırırga boyıralar; Cihanşaga sadaka birgändä Däülätşa agayga da sadaka sonalar da, Däülätşa agay kullarını suzıp uyanıp kitä, Hämidägä söyläp, ikäü kuanışalar ide.
Ämma häzrät isä töşendä Cihanşanıñ mulla bulganını kü­rä. Gıybad häzrät mäclestä vakıtta Cihanşa kilep kerä. Türgä menep, häzrät yanına utıra. Häzer ber süz çıgarıp östäl sugıp kıçkıra, häzrät, kurkıp, kaltıranıp uyana da yak-yagına tökerä ide.
Gıybad häzrät ilä Däülätşa agaynıñ Cihanşa hakında uyla­gan fikerläre hata ide. Çönki bu vakıtta Cihanşanıñ fikere başka ide; mulla bulsa da üz avılına mulla bulmaska, kayda bulsa da ber yakkarak kitep mulla bulırga, ber bay kızın alırga, boyar kebi torırga. Däülätşa uglı digän isemne kaldırırga, yäisä Boharaga barırga, mödärris bulıp kaytırga uylıy ide.
Tahircan hälfä dä Cihanşanı öskä cibärmäskä tırışıp ka­radı isä dä, buldıra almadı. (...)
Cihanşanıñ bu vakıtta kübräk uylagan närsäse bayu belän öylänü mäsäläse ide; bolarda ike yulnıñ bersen ihtıyar itäçäk ide.
Berse-bay mähällägä mulla bulıp, ber baynıñ kızın alıp, mädräsä salıp, däres äytü; vä berse dä Boharaga barıp kaytıp, mödärris bulıp işanlık kılıp, baylarnı kulga alıp, barça mul­lalar vä mödärrislärgä östen bulıp, telägän qadär hatın alıp, ğomerene rähät kiçermäk ide. Cihanşa äüväldä avılga mulla bu­lıp, bäleş aşap yörergä qanäğat kıla ide. Qanäğat kıluına säbäp rähätneñ başka törlesene belmägänlektän, üzeneñ dä buldıruına ışanmaganlıktan ide. Häzer Gabdrahman häzrätneñ ike ostabikä belän qader-hörmättä genä toruın, abıstay belän yänäşä utırıp, troykada kunakka yörüen kürep, fikere üzgärde. Üzeneñ dä bu vakıtka qadär ni uylaganı bula kilde, şul säbäptän gorurı arttı; imde avılga mulla bulunı, Däülätşa ulı bulunı da telämi ide. (...) Boharaga kitärgä dip kisep uyladı.
Bu fikerne Gabdrahman häzrätkä söyläde, Gabdrahman häzrät: "Ukıgan keşegä monda häm Boharadan kim tügel. Boharaga barıp ta buş kilgän adämnär küpter; män säbätä näbätä, yağni ber cirdä genä torgan närsä üsäder dimeşlär",-dip cavap birde. (...)
Cihanşa häzrätneñ röhsät birmäslegen belde. Şunnan soñ Cihanşa öyenä kaytıp kitte. Ata-anasınnan röhsät alıp, berniçä könnän soñ Boharaga säfär kıldı.
Cihanşanıñ bu eşenä Gıybad häzrät bik kuandı isä dä, Däülät­şa agayga bu eş avır kürende, çönki mulla atası bulıp, aşka yörergä vakıt citte dip torganda gına, Cihanşa Boharaga kitte.
Däülätşa agaynıñ da avızınnan aş töşte. Gabdrahman häzrät tä: "Minem röhsätemnän başka kitep, bährä18 tapmas", – dip söyli ide. Cihanşa berniçä yıllar Boharada kaldı. Bu aralarda atası Däülätşa vafat bulıp, Cihanşa da Däülätşa uglı buludan ko­tıldı.

* * *

Şüräle avılında kış urtalarında, yanvar ayında, kiç säğat tugızda ayaz, ay yaktısı fonar kebi avılnıñ barça uramnarını bik açık kürsätä; agaçlar isä härkayusı havanıñ suıklıgınnan häbär birä, kayusı çart, kayusı çırt dip kıçkırıp cibärä, yulçılarnıñ çanaları, ğayät tä suıklıktan, şıgır-şıgır dip ilerä, uramnan ütüçelär dä suıktan kurkıp yögerä idelär. İske mähällädä Fäthi agay öyendä ber cıyın bar, mähälläneñ kartları vä yäşläre cıyılgannar, öyneñ türendä ber... adäm utıra, östenä sırgan çapan kiyep, bilene sorı çalma berlä bugan ide. İşektän kergäç uñ yakta, türdän berençe täräzä turısında, östälgä qaläm, kara savıtı, ber zur tabak käğaz kuyılgan; östäl yanında ber yazuçı da utırgan ide. Yazuçı: "...äfändeneñ imam buluına razıy bulgan adämnär oşbu käğazgä tamgalarıgıznı salıgız. Yazu belgännäregez kullarıgız­nı kuyıgız!"-dip äytep tora.
Şunnan soñ halık, beräm-beräm kilep, qaläm alıp, östäldäge käğazgä kayusı kuyan eze, kayusı sänäk, kayusı çükeç suräte yasap kittelär; fäqät öç adäm isem, familiyälärenä yazdılar.
Bu adämnär, üzläre nadan bulsalar da, ğıylem söyärlär, golämaga mähäbbät idärlär, üzläreneñ nadanlıklarına ükenälär, balala­rınıñ da üzläre kebi nadan buluın telämilär ide. Şul säbäptän kiläçäkne töşenep, ber ğalim adäm tabıp, väğaz-näsıyhätläre ilä eş kılıp, nadanlıktan kotılunı uylap, barçası bergä cıyılıp, kiñäşlär ittelär dä Däülätşa ulı Cihanşanı mullalıkka ki­terdelär, şul cıyında prigovornı tämam kıldılar.
Bu vakıtta Cihanşanıñ, yaña Boharadan kaytıp, mäcleslärdä süz çıgarıp, halık telenä kergän vakıtı ide. Cihanşa, äüväldä söylägänebezçä, Gabdrahman häzrät mädräsäsendä ukıp, Tahircan hälfädän ölge alıp ählak kiyeme peçep, soñ Boharaga barıp, ul kiyemne Bohara riyäsı19 belän tışlap, törle buyaular belän buyap kaytkanga, avıl halkı Cihanşanı kürkäm holıklı, ğalim vä be­lekle ber zat dip belälär, annan küp närsälär ömet itälär ide. Şul räveştä Cihanşa imam buldı. Ukaznı20 kulga aldı. Boharilık belän ataklı bulıp, däülätle ber adämneñ kızına nikahla­nıp, Şüräle avılına torırga kilde. (...)
Bara-tora başka avıl mullalarını da üzenä iyärtep, bäğzelärene üzenä yärdämçe itep, işanlık arbasına utırıp, nadanlık sahrasında gizep, adämnär citmägän cirlärgä barıp huca bulmakçı ide. Ul bu avılda başka mädräsä buldırmassızlık, üzennän baş­kalarnı mödärris itep tanıtmassızlık fikerendä ide. (...)
Cihanşa häzrät däres äytä başlap, Bohara iseme ilä beraz şäkert cıyılsa da, berniçä yılga qadär bik artmadı.
"Beräü ülmi, beräü kön kürmi" digän kebi, berniçä yıldan soñ avıl mödärrislärennän berniçäse vafat bulıp, Cihanşa häzrätneñ mädräsäsenä küp şäkertlär vä hälfälär kilä başladı. Mädräsälär tuldı. Cihanşa häzrätkä dä hezmät ciñel buldı.
Mädräsäne baylar saldıra, törle yaktan şäkertlär kilä, Cihan­şa häzrät şäkertlärgä bäğzesenä şäkert, bäğzelärenä hälfä dip isem birä; şäkertlär ukıy, hälfälär ukıta, Cihanşa häzrät üze avıllarga kunakka kitä ide. (...)
Bu häldä küp yıllar vä aylar ütte. Cihanşa häzrätneñ eşläre yıldan-yıl alga kitte: inde üzene halıkka işan dip kürsätä başla­dı. İşanlıgı mödärrislekkä, mödärrislege işanlıkka yärdäm it­te. Mädräsäsennän küp mullalar çıktı, küp adämnärne üzenä mörit itte; küp mähällälär vä avıllar anıñ kulına küçte.
Möritlärneñ malları häm balaları da Cihanşa häzrätneñ ir­kendä ide. Mallarını telägänçä sarıf kılır; telägän kıznı telägän yegetenä birer; möritlär dä üzlärene, mallarını vä balalarını-barçasını Cihanşa häzrätneke dip belerlär ide.
Cihanşa häzrät, äüväl üzene mödärris itep kürsätergä tırı­şıp, ostalıgı arkasında üzeneñ telägänenä ireşte. Däres äytä başlagan vakıtlarda gına başka avıllardagı mödärrislär vafat ulıp, şäkertläre Cihanşa häzrät mädräsäsenä kilep, yıllar ütep, hälfä bulıp, isem cäydelär, ahırda härkayusı mulla bulıp çık­tılar. Üz urınnarına hälfälär kaldırdılar. Bu hällär Cihanşa häzrätneñ iseme taraluga, şäkertläre artuga säbäp buldı. Başka­lar da, monı kürep, "ul hälfälär Cihanşa häzrättän ukıp ğalim bulgannar", dip beldelär; hälfälär küp dip şäkertlär kilde, şäkertlär küp dip hälfälär kildelär. Küp mullalar balaları vä bay balaları da kilde; bäğzese ukıdı, bäğzese ukıttı. Halık ta monı kürde. Küp adämnär Cihanşa häzrätkä iyärde. Cihanşa üz avılındagı mullalarga vä başka avıl mullalarına da östen buldı.
Şunıñ östenä işanlık flagını da kütärde. Küp adämnärne karşısına kiterde. Kükkä oçırdı, cir astına da töşerde. Diñgez kiçerde, sıyrattan uzdırdı, cännätkä gizderde, hurilarnı21 kürgäzde. Üzenä iyärmägän adämnärne, şaytan yuldaşı yahud mönafıyklar dip, möşriklär22 yanına tezderde... Cähännämgä kergezde... Bunıñlä bärabär üzenä şäriğat yulınnan tar ber yul tözede, ul yuldan yörmägän adämnärne, bäğze ğalimnärne dä: "Alar yuldan adaşkannar",-dip söyli ide. Üzenä iyärgän adämnärgä şul yulnı şäriğat yulı dip kürsäter ide. Ahırı yıllarda üz yulına üze dä sıymıy, üz yulınnan üze çıgıp yöri başladı. Faydanı kiterer öçen häyer-doga, zararnı kiterer öçen bäddoga koralı kullanır ide.
Häyer-doga öçen Cihanşa häzrätkä sadaka birälär. Hezmät itälär, bäddogadan kurkıp, näzerlär äytälär, mallarını korban itälär. Ägär Cihanşa häzrätneñ yakın adämnärennän berse fäqıyrlekkä töşsä, yä hästä bulsa, bälalärneñ iñ katısı päygambärlärgä, alardan soñ izgelärgä bula... Bu adäm Välilärdän23 diyä ide. Ämma doş­mannarınnan bere bay bulıp rähättä ğomerene kiçersä, Allahı Täğalä söymägän adämenä barça telägän närsälärene dönyada birer, dip kenä celderä24 ide.
Öşkerü-tökerü belän dä küp avırularga şifa birä, küp hästälärne tergezä... ide: öşkergän avıruları yä ülä, yä terelä. Terelsä: "Minem öşkerüemnän terelde",-di; ülsä: "Ülemgä daru yuk",-dip cavap birä ide. (...)
Halıknı dönya kumaska, dönyadan kaçarga boyıra: "Dönyanı ku­sañ kaçar, kaçsañ kuar", – diyä ide.
Cihanşa häzrät bu süzne äytüdä haksız dägel... Cihanşa häzrät, dönyadan kaçıp yöri-yöri, bu soñgı yıllarda dönya anı äsir äylämeş, kulına almış ide! Cihanşa häzrät dönyadan kaça belmädeme?! Yugıysä dönya anı ostalık berlä kudımı?! Cihanşa häzrät, kaç­kan sayın, dönyanıñ urtasına kerä bardı. Yefäkkä çornalgan yefäk eçendäge yefäk kortı kebi, Cihanşa häzrät tä, dönyaga çornalıp, dönya urtasında kaldı...
Ber adämneñ öç atı bulsa, berene sadakaga birergä, öç sıyırdan da berene vä başkaça artık mallarını haman sadaka kılırga boyı­rır ide. Möritlär isä andıy zur sadakalarnı üze kebi ber adämgä birmäs, mullaga birüne dä mäğkul kürmäs; işan häzrättän baş­kaga birüne telämäs idelär. Şul säbäptän möritlär, malları arta başlasa, bolay dönya kuarga yaramas, beraz ahirätne dä iskä töşe­rergä, cännättän beraz urın alıp kalu, saraylar salır öçen berazını işan häzrätkä birergä dip, atın cigep, arba yanına ber at yä ber sıyır tagıp, arbasına ber-ike kuy salıp, igen satıp, berniçä sumnar akça da alıp, Cihanşa häzrätkä iltälär. Sadakaların birep, cännät açkıçlarını alıp kitälär ide. Bäğzeläre Cihanşa häzrätne öylärenä kunakka aldıralar da, sadakalarını birep, cän­nät açkıçın alıp, telägän urınnarına cännätkä saraylar da sal­dıralar ide.
Cihanşa häzrät monıñ ilä genä kalmıy, mähällä halkınıñ kuştannarını kulga alıp, bäğzelärenä doga kılıp, berniçä yöz disätinä cirlärene dä ostalık berlä aldı, üzenä şaktıy ber däülät hasil kıldı.
İnde yäş vakıtta uylagannarı kübese tugrı kilde: ike ostabikä aldı. Bere mulla kızı, bere bay kızı; alar da üze uylagança turı kilde: bere simez bädänle, yomşak tänle, kara kaşlı, kara küzle; vä bere dä näfis tänle, neçkä bille, ak yözle, küksel küzle ide. Yänä dä ber urta buylı, sorgılt küzle, kızıl yözle vä alma bitle kızga küze töşep, bik därtlänep alırga yörde isä dä, bu yulı nikter telägäne bulmadı.
Cihanşa häzrät şul zamannıñ böyek ber adäme bulgaç, gavam halkı vä bäğze añar iyärgän mullalar da aña kiñäşkä kilälär, här eşlärendä aña kiñäş itälär. Annan gakıl alıp kitälär dä anıñ belän eş itälär ide. Halıknıñ alga kitüen uylagan ber zamanda, ul alarnı berniçä adımnar artka kaytarıp cibärä ide.
Cihanşa häzrätneñ iğtikadında25: möselman padişalıkları arasında Boharadan kuätle padişalık yuk. "Boharanı färeştälär saklıy, Bohara belän Örgäneçne hiçber padişalar ala almaslar. Boharanı kom alır, Örgäneçne su alır",-dip äytä ide.
Ğomerendä öç kärrä hacga bardı isä dä, şundayın biyek cämğı­yättä bulsa da, hiçber faydalı närsälär kitermäde. Küze açılma­dı, fikere tözälmäde.
Cihanşa häzrät tereklek eşlärendä dä halıkka gakıl birsä dä, anıñ käsep turısında bulgan fikere igençelektä Şäräfi agay­nıñ sukasınnan, satuda çüpräkçe Fäthi agay ilä kibetçe Şähmi agaynıñ säüdäsennän, hönärdä, ostalıkta timerçe Yakup agaynıñ hönärennän ütmi ide.
Bäğze halık koyaş vä ay totılunıñ säbäplären vä anıñ bulaça­gın elektän häbär birüçelär turısında sorasalar: "Boña, turı kilsä dä, ışanmagız, bu ğaiptän26 häbär birü bula, ul häbär birüçelär kaferlär",-dip cavap birä ide.
Hac säfärendä vakıtta möritläre: "Elektrik fonarları yak­tısında namaz ukırga yarıymı?" – dip soragaç: "Mayınıñ paqlege vä näceslege belenmägänlek säbäple, şöbhäleder, ihtiyätän27 ukı­maska tiyeş", – dip cavap birmeş ide.
Şul uk säfärendä, ber rus şähärendä möritlär berlä bazarga çıgıp, möselman suygan it ezläp, ruslardan almayınça, yähüdilärneñ dä yähüdi ikänlekläre bilgele tügel dip, ışanmayınça, baytak yörgännän soñ, ber törekçä belä torgan, başına fäs kigän itçe ärmängä turı kilep, törekçä söylägänen işetep, "menä möselman ite, Hoda kayan turı kiterde", dip, ärmännän almışlar ide.
Gazeta ukuçılar ğıylem vä mäğarifkä dälalät kılalar28, ukırga kuşalar dip, "Şulay şul, menä balalarıgıznı ukıtıgız! Mulla bulırlar, möäzin bulırlar" dip, härkemne mullalıkka ukırga ku­şa ide.
Çönki, anıñ fikerençä, ğıylem vä mäğrifät arttıru-halıknı mullalıkka ukıtıp, mulla vä möäzin itü berlä häm dinne kuätläü-mähällä kübäytü, här mäçetkä ike mulla, ber möäzin kuyu­dan ğıybarät ide. Mähälläsendä yaza belüçe ike adäm buldıgı kebi, isemen yazıp, kul kuya belüçe dä öçtän artık yuk ide.
Üzeneñ yort-cirlärene bik neçkäläp karasa da, mädräsä eşlärene bik östän yöretä ide. Anıñ şäkert cıyuı, mädräsä karavı: cigär öçen at, savar öçen sıyır, yon öçen kuy asraudan ayırması yuk ide.
Mädräsäsendä kırık-ille yäşle hälfälär bulsa da, şäkertlär dä küp bulsa da, nä dönya hälennän vä nä başkasınnan häbäre bul­magan biçaralar ide. Alarça, "Cihanşa kart kebi dönyada ğalim yuk. Bu mädräsä kebi cir yözendä mädräsä yuk". (...)
Cihanşa häzrätneñ ike abıstaydan küp mähdümnäre, ütken vä qabiliyätle balaları bulsa da, anlarga tärbiyä birep, yahşı tärbiyä­le mädräsälärdä ukıtıp adäm itä almadı.
Mädräsäsene dä tärtipkä salıp, vakıflar täğayen itterep24, dai­mi surättä nigezne tazartıp kaldırırga kulınnan kilmäde. Küp vakıtlardan birle dävam itep kilgän väqıflı Bohara mädrä­sälärendä ukıp kaytsa da, annan ğıybrät alıp, üz mädräsäsene dä şul mädräsälär kebi itärgä hiç tä häterenä kilmäde. Başka eşlär hakında bik küp töşlär kürsä dä, mädräsä hakında ber kärrä dä töşenä iñmäde. Halık faydasına sarıf iteläçäk akçalarga, cännät saraylarını satıp, üzenä saraylar saldırdı. Praklar satıp30, at­lar aldı; şul säbäptän aña iyärgän keşelär barçası ğıylemnän mährüm kaldı. Şulay itep, Cihanşa häzrät berniçä yıllar halık­nıñ malını vä aşını yahut başını rähät-rähät aşadı isä dä, bäğze vakıtlarda bugazına arkılı kiterüçelär dä buldı. Ahırı ğomerlärendä bäğze fikerle adämnär tarafınnan gazeta vä risalälär çıgıp, beraz hafa kıla31 başladılar.
Cihanşa häzrätneñ mödärris bulıp, kızıp däres äytergä, şäkert kübäytergä, ataklılıgını cäyärgä tırışkan vakıtların­da gına Şakir mähdüm Kışkardan32 kaytıp, taş mäçetkä imam hatıyp mödärris bulıp, bonıñ küñelenä kurku saldı. Çönki Şakir mähdüm Kışkar mädräsäsendä ukıla torgan "fännärne" härkaysın kürgän. "Hanimella"nı, "Kazıy mirza"nı33 vä başka Haşiyälärne34 dä kürep ütkän. Kazanga, Tüntärgä monazaraga, bähäsläşergä yörgän, möcadälä35 berlä küp adämnärne ciñgän ide. Şul säbäptän oyatsız­lıkka öyrängän, hiçberäüdän kurıkmıyça söylärgä ğadätlängän: üze­neñ fikereñçä, kükrägenä cäühärlär tutırıp kilgän ide. Şakir mähdüm mulla bulgaç ta, üzen belderergä, halıkka üzene ğalim itep kürsätergä, niçek tä bulsa ber kärrä Cihanşa häzrätne süzgä kereşterergä, selketergä uylap yöri torgaç, Cihanşa häzrätneñ däre­senä kerde. Däres birä başlagaç, berazdan soñ, Şakir mähdüm anıñ ber süzennän elep aldı da selkep saldı. Cihanşa häzrät cavapka kereşte isä dä, ahırda üzeneñ terälep kalaçagın sizde; Şakir haman da bar kuäte berlä kıçkırıp, başın selkep-selkep, barmagını Cihanşa häzrätneñ küzenä törtep-törtep söyli ide.