Latin

Җиһанша хәзрәт - 1

Süzlärneñ gomumi sanı 4508
Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2028
33.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
48.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
55.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
(1908)

Уфа губернасында Б. өязендә төньягыннан төшлек ягына ага тор­ган бер су буенда, суның кояш батыш тарафында, Ш. исемендә зур гына бер авыл бардыр. Урамнары рәтле төзелгән, суның буенча төнья­гыннан төшлек ягына сузылган. Бер якта урман улдыгыннан, күре­неше гүзәлдер. Урамнарының беренчесе суның кырында (ягасын­да), башкалары да аның янында, берничә урамнар рәттән тезелмештер. Су янында урамнан башлап беренче, икенче, өченче, дүртенче дип санарга мөмкиндер. Болар исә авылның иң биек1 урамнарыдыр. Бу урамнардан башка берничә кечек урамнар вә тыкрыклар дәхи бардыр.
Авылның уртасыннан үткән, биек урамнарны кискән, кояш чы­гышына киткән бер юл ошбу биек авылны ике бүлемгә аермыштыр. Ул юл ерак җирләргә китәр, башкорт авылларыннан үтәр, Бәләбәй каласына җитәр. Бер аермасы Уфа шәһәренә дә илтер.
Авылның йорт-җирләре төрлечәдер. Бере башкасының тәмам киреседер: бер йорт зур булса, аның янында башкасы кечектер; бер өй биек булса, башкасы тәбәнәктер. Бәгъзеләре дә тәмам җир астын­дадыр. Өйләрнең күбесе агачтан, бәгъзеләре таштан, бәгъзесе чи кирпечтән салынмыш, бәгъзеләре чыбыктан үреп, тышкы ягыннан балчык белән сыланмыштыр. Түбәләре бәгъзесе такта, бәгъзесе ти­мер, бәгъзесе кабык исә дә, күбрәге салам белән ябылмыштыр. Ара­да бәгъзе зур йортлар, биек өйләр күренсә дә, аларның күбесе ис­кергән, бәгъзеләре тәмам җимерелгән, иясез йортлардыр.
Бу йортларга чынлап кына уйлап караганда, берничә ел элек бу халык бай булып, хәзердә фәкыйрь улдыкларыны белдерәдер. Халыкның җир-сулары яхшы, басулары, кырлары игенгә яраклы, печәнлек вә урманнары да күптер. Халкы өч төрледер: Казан тата­ры, башкорт, яңа башкорт, ягъни читтән килеп башкорт булып языл­ган адәмнәр, яхуд2 типтәрләр булса да, күбесе башкортлар.
Бу халыкның элек заманнарда җирләре күп, булган исә дә, хәзердә бик үлчәүле генә калмыштыр. Башкортларның иске гадәтләреңчә, авыл башлары юк бәһагә сатып, кем чакырып бер кәррә3 сыйласа, аңа җир биреп, типтәрләрне вә Казан татарларыны үзләренә җирдәш итеп, бер кадак чәйгә 10 йә 15 дисәтинә җир бүләк итеп, җирләрен үзләренә дә аз калдырмышлардыр. Шулай булса да башкортларның җирләре башкаларның җиреннән күптер.
Җирләрнең бер бүлемен бәгъзе байлары картларга аракы эчертеп алдыгы кеби, бер кисәген фатыйха белән ишан хәзрәтләре дә элмештер. (...)
Муллалары күп, мөдәррисләре, ишан хәзрәтләре, зур мәдрәсәләре булса да, халкы бик надандыр: бер-ике яза белүче, өч-дүрт исемене язып куючы, болардан башкалары: каз эзе, куян эзе төшерүчеләр, бармак берлә хисап итүчеләр, таяк киртләүчеләрдер.
Бу авыл халкының надан булуына сәбәп нидер?! Өстән генә кара­ганда, халыкта һәм гаеп күренмидер. Мулла сайлауларында да ким­челекләре беленмидер. Күрәсез бит, муллалары: кайсы хатыйп-мөгаллим, кайсы хатыйп-мөдәррис һәм ишан...
Шулай була торып та халык бик надандыр!..

* * *

Муллаларыннан безгә кирәклесе Җиһанша ишандыр. Шул сәбәптән, хәзердә бу авылны үз көенчә калдырып, Җиһанша ишан­ның туган авылына китеп, Җиһанша ишанның бала вакытыннан баш­лап, мөдәррис, ишан булганга кадәр башыннан үткән хәлләрен сөйләрмез дә янә ошбу авылга кайтып килермез.
Инеш атлы авылда иген игеп, хайван асрап тереклек итүче урта гына тормышлы Дәүләтша исемле бер адәмнең Мәрданша, Җиһан­ша исемендә ике улы булып, кече улы Җиһанша бигрәк тә үткен бер бала иде.
Дәүләтша агай, үзе надан булса да, муллаларны сөяр, муллалык вә мөәзинлекне иң биек мәртәбәдән хисап итәр, кече улы Җиһан­шаны да: "Минем Җиһаншам мулла булыр, мөәзин булыр, фәлән булыр", – кеби сүзләрне әйтеп сөядер иде.
Бу вакытта Җиһаншага унике яшь тулып, Фатыйма абыстайга сабакка йөреп, иҗек танып, сүрәгә төшеп, "Бәдәвам", "Кисекбаш" китапларын да җырлый башлаган иде. Атасының "мулла булыр" дигән сүзенә Җиһаншаның рәхәте килеп атасының йөзенә елмаеп карый иде. Чөнки Җиһанша, үзенең үткенлеге сәбәпле, мужик хезмәтендә булган мәшәкать белән муллалык хезмәтендә булган рәхәтне уйлап һәм үлчәп тә карый иде.
Бәгъзе вакытта Дәүләтша агай авылның имамы Гыйбадулла хәзрәтне ашка чакыра, хатыны Хәмидәгә яхшы ашлар хәзерләргә боера, аш хәзер булгач, Җиһанша Гыйбадулла хәзрәтне арбага яс­тык өстенә генә утыртып ат берлә алып килә. Дәүләтша агай каршы ала. Хәзрәт өйгә керә, халык барчасы аягүрә тора, Гыйбад хәзрәт, түргә менеп, мендәр өстенә утыра, садака ала, тамак туйдыра да арбага утырып китеп бара; Җиһанша бу эшләрне баштан ахыргача карап тора иде.
Менә безнең Җиһаншаның атасы сөйгән вакытларда, гүя Җиһан­ша мулла була, яшел чапан, ак чалма кия, ишектән керә, халык аягүрә тора, түргә утыра, акча ала, аш ашый, шикәр салып чәй эчә, утырып кайтып китә... Шул нәрсәләр хәтеренә килә дә, атасына карап көлеп җибәрә.
Җиһанша, адәм баласы булганлык сәбәпле, адәм булуны тели­дер, үзенең белүенчә, адәмнәрнең дә иң беренчесе булуны телидер, фәкать Җиһаншага адәм булуның юлын күрсәтергә тиешледер.
Бала туган вакытта чын кеше булыр, кеше булуны теләр, ата-анасында инсаният4 булмаса, баланыңда инсанияте югалыр, һәр нәкадәр инсан булмак юлында иҗтиһад итсә дә5, юл күрсәтүчеләр бул­маса, юлында адашыр да, нә инсан вә нә хайван улыр; соңыннан үзен­чә бер юл белән китәр, шул юлны туры юл дип игътикад итәр6, баш­каларны да шул юлга өндәр, ашар, эчәр. Вакыт кичәр, гомер үтәр.
Безнең Җиһанша да үзен сөяр, каршысында булган нәрсәләрнең иң яхшысын үзенә сайлар, һәрвакытта үзенең башкалардан өстен булуын уйлар иде. Әгәр дә Җиһанша, гүзәл киемнәр киенгән, җилкәсендә укалар куелган, янында кылыч салындырган, ничә мең адәмне үзенә баш идергән командирларны, гаскәр башларын күрсә иде, шунда ук гаскәр башы булуны теләр, юлын сорашыр, юлга салучы булса, җаныны аямыйча тырышыр иде. Шул рәвештә Җиһан­ша муллалык фикере берлә сабакка бара. Фатыйма абыстай: "Ба­лам, тырышып кына укы, мулла булырсың!" – дип, үгет-нәсыйхәт кы­ла; Җиһаншаның бу сүзгә рәхәте килеп көлә, баягы хыяллар вә фикерләр: хәзрәтнең яшел чапаны, ак чалмасы, ашка баруы, акча алуы хәтеренә килә иде. Фатыйма абыстайның морады7: укы, галим булырсың, димәк иде; әгәр дә Җиһаншаның фикерендә булган нәрсәләрне белсә, мулласына иптәш мулла булудан куркып, ул сүзне авызыннан ычкындырмаган булыр иде.
Кыш үтте, кар бетте, җир ачылды, сабан туйлары да узды, Гый­бад хәзрәт тә сабан өмәсе итте. Өмәгә Дәүләтша агай да барды. Янында Җиһанша да бар иде, Гыйбад хәзрәт үзе дә барып, сакалын сыпырып-сыпырып, борын үтә генә сөйләп, халыкка хезмәт боерды. Җиһанша да хәзрәтнең хезмәте җиңел Генә беткәнне күреп торды. Сабан бетте. Җәйнең яхшы вакытлары килде. Дәүләтша агай да, Гыйбад хәзрәтне чакырып, фатыйха алмакчы булды. Тавыклар ара­сыннан сайлап иң яхшысын суеп, Хәмидәгә бирде. Хәмидә дә та­выкны әрчеп йомырка белән тутырып пешерде. Тавык шулпасы хәзерләде; бер айдан бирле ашамыйча җыйган майны хәзерләп, май белән ашарга майлы-йомыркалы күмәч тә пешереп, самавырны кай­натып, каплап куйды. Бервакыт ак чалмалы, яшел чапанлы Гыйбад хәзрәт капкадан керде. Дәүләтша агай каршы алды. Хәзрәт, ишектән кереп, түргә узды. Ястык өстенә менеп, йомырка өстенә утырган кош кеби утырды. Дәүләтша агай садака сонды8, хәзрәт алып дога кылды. Хәмидәнең дә 25 тиен нәзере бар икән, Дәүләтша аркылы хәзрәткә бирдерде. Соң Дәүләтша агай тавык шулпасын хәзрәтнең каршысына куйды. Шулпадан соң тавык ите дә килде. Хәзрәт тә, Дәүләтша агайның һәр эшендә пөхтәлекне, Хәмидәнең дә тавыклар ашатырга, ашка-суга осталыгын сөйләп, яхшы вә йомшак җирләрен сайлап, мактап-мактап ашады. Аштан соң чәй, чәй янында күмәч белән май, аштан соң булса да, чәй арасында күмәч белән май да терәлеп тормады. Мәҗлес тәмам булды, фатыйха кылды. Чыгып, өенә кайтып китте. Дәүләтша агай хәзрәтне озатып калды. Җиһан­ша да хәзрәтнең кереп утырганнан башлап чыгып киткәнгә кадәр булган хәлләренә берәм-берәм күздән кичерде: хәзрәтнең ак чалма­сы, яшел чапаны, озын борыны, түгәрәк сакалы, каршысындагы та­вык итләре, май-күмәчләре, чәй-чынаяклары Җиһаншаның хәтерендә урнашып калды. Атасының тереклегендә булган мәшәкатьләр белән хәзрәтнең рәхәтен үлчәп карады, бу вакытта Җиһанша үзе дә, тыр­ма тырмаларга, себерке себерергә йөреп, дөнья газабын күрә башлаган иде, шул сәбәптән, ничек итеп мулла булырга, бу газаптан ничек котылырга дип уйлый башлады.
Уйнаган вакытларында да үзе мулла булып, башка балаларны мужик итеп уйный иде. Өйдә аулак калган вакытларында үзен мул­лага охшатып, иягенә корым сөртеп түгәрәк сакал ясап, атасының озын җиләнен киеп, башына сөлге чорнап, көзгегә карап, үзенең муллага охшаганын күреп, бик куана иде.
Остазы Фатыйма абыстайдан да муллаларның дөньяда вә ахирәттә рәхәт күрәчәкләрен, ахирәттә мужикларга ярдәм итәчәкләрен, са­дака биргән адәмнәрне үзләре белән оҗмахка алып керәчәкләрен ишетеп белгән иде.
Шулай булса да, Җиһанша, яшьлеге сәбәпле, мулла булуның юлын, күпме укырга, кайда укырга, муллалыкны кайдан алырга-боларны белми иде. Фәкать Фатыйма абыстайның: "Укыңыз! Мулла булыңыз!" – дигән сүзене ишетеп, шул абыстайдан укыган балалар­ның күп укыганнары мулла булып чыга торгандыр, дип уйлап йөри иде. Шулай булса да, аңар бик ышанып җитми, Җиһанша алдында укыган балалардан берничәсе чыкты, берсе дә мулла булмады. Алай булса да, Җиһанша мулла булудан өметен кисми иде.
Янә җәй үтте, көз җитте. Балалар Фатыйма абыстайга сабакка йөри башлады. Җиһанша да, мулла булу дәрте белән, укырга ке­реште. Иҗтиһады сәбәпле, төрки таныды9. Берничә сүрәләр10 дә ядына алды. Мулла булырга гына эш калды. Төрки таныгач, үзенең белгән китапларын укый башлады; голәманы мактаган җирләрне күрә. Фа­тыйма абыстай голәманы муллалар ди, шул сәбәптән Җиһанша ки­тапта голәманы мактаган җирләрне укып рәхәте килә; муллалыктан бөек дәрәҗә юк дип белә иде. Бервакытта Дәүләтша агай илә Җиһан­ша шул сүзләрне сөйләштеләр:
Дәүләтша: "Мәхдүм атасы урынына мулла булган".
Җиһанша: "Ул мәхдүм ничә ел укыды?"
– Өч ел укыды.
– Мин инде дүрт ел укыймын, мин дә мулла булырга ярармын.
– Мәхдүм атасыннан берничә ел укыганнан соң мәдрәсәгә ба­рып өч ел укыды.
– Мин дә мәдрәсәгә барып өч ел укырмын да мулла булырмын.
– Юк, угльгм. Өч ел уку белән мулла балалары гына атасы уры­нына, яисә бай баласы акча белән генә мулла була; безнең кебек мужик баласына хәлфә булганчы укырга кирәк була.
– Ничә елдан хәлфә булырга мөмкин?
– Унбиш ел, аз булганда ун ел укырга кирәк, хәлфә булгач та берничә ел торырга кирәк, шуннан соң урын чыкса...
– Бик озак.
– Муллалык җиңел генә килми шул, укыр өчен озак вакыт, ты­рышлык, байлык кирәк, безнең Гыйбад хәзрәт: "Укыр өчен Нухның гомере, Карунның байлыгы кирәк. Уку энә белән кое казу кебидер", – дип әйтә.
– Алай бай балалары гына укый торгандыр?
– Мәдрәсәдә бай шәкертләргә хезмәт итеп укучы ярлы шәкертләр дә була.
– Мин дә Тирыш авылына мәдрәсәгә барыр идем, күп кенә укып, мулла булыр идем. Анда безнең кардәшләребез дә бар.
– Юк, углым, ул мәдрәсәдән мулла булып чыккан кеше юк. Ярми хәлфә, анда ун ел ятып, ахырда мөәзин генә булып чыкты.
– Хәзердә кайсы мәдрәсәдән муллалар күп чыга?
– Чорнаш авылының Габдрахман хәзрәтнең мәдрәсәсеннән мул­лалар күп чыга, Габдрахман хәзрәтне бик гыйлем кеше диләр. Беркөн безнең Гыйбад хәзрәт: "Чорнаш Габдрахман хәзрәт кебек гыйлем кеше дөньяда булмас",-дип мактап сөйләде.
– Чорнаш бездән еракмы?
– Алтмыш биш чакрым, дип йөриләр.
– Мине дә Чорнашка укырга илтер идегез.
– Без бай кешеләр түгел шул. Укуга мал кирәк дип хәзер генә әйтеп үткәрдем.
– Мин, әти, шәкертләргә хезмәт итеп тә тук булыр идем. Тыры­шып кына укыр идем.
– Укыр идең. Синең сабакка япьтәшлегең бар, бәлки мулла да булыр идең. Гыйбад хәзрәт: "Фәкыйрьлек белән укыган шәкертләр бигрәк тә мулла булалар", – дип әйтә. Анаң риза булырмы? Абыстай рөхсәт бирерме? Остаздан11 дога алмаенча китәргә ярамас. Остаз хакы ата-ана хакыннан артыграк, диләр.
Бу сүзләрдән соң Дәүләтша агай Җиһаншаның укырга дәрте бар­лыгын белде. Хәмидәгә дә киңәш итте. Ул да риза булды. Абыстайга да барып рөхсәт сорады. Фатыйма абыстай күтәрелеп бәрелде. "Бы­елга калсын, асла ризалыгым юк",-диде. Дәүләтша агай Гыйбад хәзрәтне чәйгә чакырып карады. Хәзрәт: "Асла ризалыгым юк, абыстасыннан үзенә кирәк кадәр укыр. Аңа мулла булмаска",-дип җавап бирде.
Шуннан соң Җиһанша: "Атам җибәрмәсә, качып булса да китәрмен",-дип, анасына сөйләнеп йөри башлагач, анасы бу эшкә бик кайгылы булды. Чөнки Җиһаншаның үзсүзле бер бала улдыгыны бик яхшы белә иде. Шул сәбәптән качып китәр дә ни дә бул­са булыр дип курыкты. "Инде усал җиргә бармый, яхшы җиргә бара, урынсыз дога төшми, диләр, аларга карап баламны югалтыр хәлем юк, атасы, илтеп кайт! Ходага тапшыраек",-диярәк, Хәмидә Дәүләтша агайга сөйләде. Шуннан соң Дәүләтша агай Җиһаншаны Чорнашка илтеп Габдрахман хәзрәткә бирде. Бу эшне Гыйбад хәзрәт тә ишетте, шул кич Дәүләтша агайның Җиһаншаны иптәш мулла итәргә приговор җыеп йөргәнене төшендә күреп куркып уянды да як-ягына карап төкерде, төшне Фатыйма абыстайга сөйләде, Фатыйма абыстай да: "Бәгъзе төшнең киресе керә, кирегә булсын",-дип юрады.
Шул көннән башлап Гыйбад хәзрәт Дәүләтшага дошман булды. "Ул мөнафыйк12 бәңа дошман", – дип, артыннан сөйләр иде.
Җиһанша атасыннан аерылып мәдрәсәдә калгач, Габдрахман хәзрәт Җиһаншаны Таһирҗан хәлфәгә бирде. Җиһанша да, сабакка күңел биреп, иҗтиһад белән укырга кереште.
Җиһанша мәдрәсәдәге хәлфәнең хәлләрене, көмеш сәгать чылбырыны муеннарына элеп, түбәтәйне кыңгыр гына киеп, мыекларыны борып, каршыларына шәкертләрен җыеп, сабак өйрәткәннәренә, озын җилән, ак чалма киеп, читек-кәвештән акрын гына шыгыр-шыгыр шыгырдап кына мәчеткә, яки мәҗлескә килгәннәрене, хәлфәләр үткәндә шәкертләр аягүрә торып хөрмәт иткәннәрене, хөрмәткә кимчелек күрсәткән шәкертләргә җәза бирдекләрене, чит мәдрәсәләргә моназарага13 йөрдекләрене күреп, бик кызыга иде.
Җиһанша барча хәлфәләрдән артык үз хәлфәсен сөя: хәлфәсе­нең холык вә табигате, Җиһаншаның фикеренчә, бик гакылга тугры килә, шул сәбәптән Җиһанша да холыкта вә табигатьтә, кыланыш­та вә күренештә хәлфәсе кебек булырга иҗтиһад итә иде.
Җиһанша бу эшендә хаксыз дәгел, бу бер Җиһаншаның гына да фикере дәгел, башка шәкертләр дә: "Дөньяда беренче галим Габд­рахман хәзрәт, хәзрәттән кала-Таһирҗан хәлфә",-дип сөйлиләр иде.
Таһирҗан хәлфә үзе бер куштан мулланың өченче хатыныңнан туган, башка туганнарыннан үткенрәк булган, үги туганнар белән узышып, көнләшеп, хурлашып, талашып үскән, соңыннан мәдрәсәгә килгән, үгилек тәрбиясе илә шәкертләрне дә җиңгән иде. Таһирҗан хәлфә һәр эштә башкалардан өстен булуны сөяр, каршы килүчеләргә теләгән кадәрле зарар итәр, башкаларның өсләренә басып китәр, үзенең теләгән максатына җитәр иде.
Таһирҗан хәлфә яшь вакытларында сәфаһәт галәмендә14 булды, күп эшләр башыннан узды исә дә, бу соңгы елларда суфыйлык күрсәтеп, тәсбих тотып, хәзрәткә мөрит булып, ул эшләрне күмде... Габдрахман хәзрәткә якыннардан булып, бөтен мәдрәсәне кулга ал­ды. Әгәр дә шәкертләрдән бере өскә китә башласа, Таһирҗан хәлфәнең көнчелек тамырлары хәрәкәткә килер, селкенер, ачуын­нан йөрәге ташыр, гакылыннан шашар. Ул шәкерттән ничек булса да үч алырга, бер гаеп табарга, мәдрәсәдән тәмам куарга тырышыр иде.
Бер хатыны атасы өендә, бере каенатасы өендә булса да, һаман да хатын-кызга яшь чагындагы кеби... иде.
Габдрахман хәзрәтнең үсеп килә торган бер гүзәл кызы улдыгыннан, Таһирҗан хәлфәнең дә нияте шул кызны ничек булса да үзенә каратып, алдап өченче хатынлыкка алып, Габдрахман хәзрәтнең урынына мөдәррис булып калмакчы иде. Бу вакытка кадәр ни уйла­ды, шул булды; шул сәбәптән бу эшкә дә керешкәндә булмый калыр дип хәтеренә килми, якыйнән15 булыр дия уйлый иде.
Мәдрәсә янында кибет ачып, шәкертләргә өч бәя берлә сатып, авыл халкына да бурычка чәй таратып, бераз акча да җыйган иде.
Таһирҗан хәлфә Габдрахман хәзрәтнең иң якын хәлфәләреннән булган, якынлыкның чигенә терәлгән, яңадан артык якын булырга юл да калмаган иде.
Безнең Җиһанша да шул мәдрәсәдә сигез-тугыз ел гомерене үткәрде. Холык вә табигате дә, фикер вә исеме дә үзгәрде: моназир16 Җиһанша, Җиһанша казый, Җиһанша хәлфә исемнәре белән мәшһүр булды. (...)
Авылына кайтканда Дәүләтша агай илә Хәмидә куансалар да, Фатыйма абыстай илә Гыйбад хәзрәтнең бәгырьләрене көйдерә, та­вык итләрене агу итеп йидерә17, мәҗлесләрдә Гыйбад хәзрәт берлә кычкырышырга керешә, өстенә өстәл сугып кычкыра иде. Шушы сәбәптән Гыйбад хәзрәт бик кайгыра, бу нәрсә иптәш мулла булса, башыма бер бәла булыр, дип төшенә-төшенә бераз йөткерә дә баш­лаган иде, чөнки авыл кешеләре дә: "Җиһанша хәлфәне үзебезнең авылдан җибәрмәскә кирәк, бер муллага урын бар, Хода ризыкла­рын ирештерер", – дип сөйләнә башлаганнар иде. Дәүләтша агайның да, Җиһаншаны үз авылына мулла итеп, мулла атасы булып, чалма-чапан киеп, углы берлә ашка йөрергә дәрте бар иде. Бәгъзе вакытта төшендә, Җиһанша мулла була, углы берлә ашка бара, мәҗлестә, син мулла атасы, түргә утыр дип, Дәүләтша агайга да Җиһанша янында утырырга боералар; Җиһаншага садака биргәндә Дәүләтша агайга да садака соналар да, Дәүләтша агай кулларыны сузып уянып китә, Хәмидәгә сөйләп, икәү куанышалар иде.
Әмма хәзрәт исә төшендә Җиһаншаның мулла булганыны кү­рә. Гыйбад хәзрәт мәҗлестә вакытта Җиһанша килеп керә. Түргә менеп, хәзрәт янына утыра. Хәзер бер сүз чыгарып өстәл сугып кычкыра, хәзрәт, куркып, калтыранып уяна да як-ягына төкерә иде.
Гыйбад хәзрәт илә Дәүләтша агайның Җиһанша хакында уйла­ган фикерләре хата иде. Чөнки бу вакытта Җиһаншаның фикере башка иде; мулла булса да үз авылына мулла булмаска, кайда булса да бер яккарак китеп мулла булырга, бер бай кызын алырга, бояр кеби торырга. Дәүләтша углы дигән исемне калдырырга, яисә Бохарага барырга, мөдәррис булып кайтырга уйлый иде.
Таһирҗан хәлфә дә Җиһаншаны өскә җибәрмәскә тырышып ка­рады исә дә, булдыра алмады. (...)
Җиһаншаның бу вакытта күбрәк уйлаган нәрсәсе баю белән өйләнү мәсьәләсе иде; боларда ике юлның берсен ихтыяр итәчәк иде.
Берсе-бай мәхәлләгә мулла булып, бер байның кызын алып, мәдрәсә салып, дәрес әйтү; вә берсе дә Бохарага барып кайтып, мөдәррис булып ишанлык кылып, байларны кулга алып, барча мул­лалар вә мөдәррисләргә өстен булып, теләгән кадәр хатын алып, гомерене рәхәт кичермәк иде. Җиһанша әүвәлдә авылга мулла бу­лып, бәлеш ашап йөрергә канәгать кыла иде. Канәгать кылуына сәбәп рәхәтнең башка төрлесене белмәгәнлектән, үзенең дә булдыруына ышанмаганлыктан иде. Хәзер Габдрахман хәзрәтнең ике остабикә белән кадер-хөрмәттә генә торуын, абыстай белән янәшә утырып, тройкада кунакка йөрүен күреп, фикере үзгәрде. Үзенең дә бу вакытка кадәр ни уйлаганы була килде, шул сәбәптән горуры артты; имде авылга мулла булуны, Дәүләтша улы булуны да теләми иде. (...) Бохарага китәргә дип кисеп уйлады.
Бу фикерне Габдрахман хәзрәткә сөйләде, Габдрахман хәзрәт: "Укыган кешегә монда һәм Бохарадан ким түгел. Бохарага барып та буш килгән адәмнәр күптер; мән сәбәтә нәбәтә, ягъни бер җирдә генә торган нәрсә үсәдер димешләр",-дип җавап бирде. (...)
Җиһанша хәзрәтнең рөхсәт бирмәслеген белде. Шуннан соң Җиһанша өенә кайтып китте. Ата-анасыннан рөхсәт алып, берничә көннән соң Бохарага сәфәр кылды.
Җиһаншаның бу эшенә Гыйбад хәзрәт бик куанды исә дә, Дәүләт­ша агайга бу эш авыр күренде, чөнки мулла атасы булып, ашка йөрергә вакыт җитте дип торганда гына, Җиһанша Бохарага китте.
Дәүләтша агайның да авызыннан аш төште. Габдрахман хәзрәт тә: "Минем рөхсәтемнән башка китеп, бәһрә18 тапмас", – дип сөйли иде. Җиһанша берничә еллар Бохарада калды. Бу араларда атасы Дәүләтша вафат булып, Җиһанша да Дәүләтша углы булудан ко­тылды.

* * *

Шүрәле авылында кыш урталарында, январь аенда, кич сәгать тугызда аяз, ай яктысы фонарь кеби авылның барча урамнарыны бик ачык күрсәтә; агачлар исә һәркаюсы һаваның суыклыгыннан хәбәр бирә, каюсы чарт, каюсы чырт дип кычкырып җибәрә, юлчыларның чаналары, гаять тә суыклыктан, шыгыр-шыгыр дип илерә, урамнан үтүчеләр дә суыктан куркып йөгерә иделәр. Иске мәхәлләдә Фәтхи агай өендә бер җыен бар, мәхәлләнең картлары вә яшьләре җыелганнар, өйнең түрендә бер... адәм утыра, өстенә сырган чапан киеп, билене соры чалма берлә буган иде. Ишектән кергәч уң якта, түрдән беренче тәрәзә турысында, өстәлгә каләм, кара савыты, бер зур табак кәгазь куелган; өстәл янында бер язучы да утырган иде. Язучы: "...әфәнденең имам булуына разый булган адәмнәр ошбу кәгазьгә тамгаларыгызны салыгыз. Язу белгәннәрегез кулларыгыз­ны куегыз!"-дип әйтеп тора.
Шуннан соң халык, берәм-берәм килеп, каләм алып, өстәлдәге кәгазьгә каюсы куян эзе, каюсы сәнәк, каюсы чүкеч сурәте ясап киттеләр; фәкать өч адәм исем, фамилияләренә яздылар.
Бу адәмнәр, үзләре надан булсалар да, гыйлем сөярләр, голәмага мәхәббәт идәрләр, үзләренең наданлыкларына үкенәләр, балала­рының да үзләре кеби надан булуын теләмиләр иде. Шул сәбәптән киләчәкне төшенеп, бер галим адәм табып, вәгазь-нәсыйхәтләре илә эш кылып, наданлыктан котылуны уйлап, барчасы бергә җыелып, киңәшләр иттеләр дә Дәүләтша улы Җиһаншаны муллалыкка ки­терделәр, шул җыенда приговорны тәмам кылдылар.
Бу вакытта Җиһаншаның, яңа Бохарадан кайтып, мәҗлесләрдә сүз чыгарып, халык теленә кергән вакыты иде. Җиһанша, әүвәлдә сөйләгәнебезчә, Габдрахман хәзрәт мәдрәсәсендә укып, Таһирҗан хәлфәдән өлге алып әхлак киеме печеп, соң Бохарага барып, ул киемне Бохара риясы19 белән тышлап, төрле буяулар белән буяп кайтканга, авыл халкы Җиһаншаны күркәм холыклы, галим вә бе­лекле бер зат дип беләләр, аннан күп нәрсәләр өмет итәләр иде. Шул рәвештә Җиһанша имам булды. Указны20 кулга алды. Бохарилык белән атаклы булып, дәүләтле бер адәмнең кызына никахла­нып, Шүрәле авылына торырга килде. (...)
Бара-тора башка авыл муллаларыны да үзенә ияртеп, бәгъзеләрене үзенә ярдәмче итеп, ишанлык арбасына утырып, наданлык сахрасында гизеп, адәмнәр җитмәгән җирләргә барып хуҗа булмакчы иде. Ул бу авылда башка мәдрәсә булдырмассызлык, үзеннән баш­каларны мөдәррис итеп танытмассызлык фикерендә иде. (...)
Җиһанша хәзрәт дәрес әйтә башлап, Бохара исеме илә бераз шәкерт җыелса да, берничә елга кадәр бик артмады.
"Берәү үлми, берәү көн күрми" дигән кеби, берничә елдан соң авыл мөдәррисләреннән берничәсе вафат булып, Җиһанша хәзрәтнең мәдрәсәсенә күп шәкертләр вә хәлфәләр килә башлады. Мәдрәсәләр тулды. Җиһанша хәзрәткә дә хезмәт җиңел булды.
Мәдрәсәне байлар салдыра, төрле яктан шәкертләр килә, Җиһан­ша хәзрәт шәкертләргә бәгъзесенә шәкерт, бәгъзеләренә хәлфә дип исем бирә; шәкертләр укый, хәлфәләр укыта, Җиһанша хәзрәт үзе авылларга кунакка китә иде. (...)
Бу хәлдә күп еллар вә айлар үтте. Җиһанша хәзрәтнең эшләре елдан-ел алга китте: инде үзене халыкка ишан дип күрсәтә башла­ды. Ишанлыгы мөдәррислеккә, мөдәррислеге ишанлыкка ярдәм ит­те. Мәдрәсәсеннән күп муллалар чыкты, күп адәмнәрне үзенә мөрит итте; күп мәхәлләләр вә авыллар аның кулына күчте.
Мөритләрнең маллары һәм балалары да Җиһанша хәзрәтнең ир­кендә иде. Малларыны теләгәнчә сарыф кылыр; теләгән кызны теләгән егетенә бирер; мөритләр дә үзләрене, малларыны вә балаларыны-барчасыны Җиһанша хәзрәтнеке дип белерләр иде.
Җиһанша хәзрәт, әүвәл үзене мөдәррис итеп күрсәтергә тыры­шып, осталыгы аркасында үзенең теләгәненә иреште. Дәрес әйтә башлаган вакытларда гына башка авыллардагы мөдәррисләр вафат улып, шәкертләре Җиһанша хәзрәт мәдрәсәсенә килеп, еллар үтеп, хәлфә булып, исем җәйделәр, ахырда һәркаюсы мулла булып чык­тылар. Үз урыннарына хәлфәләр калдырдылар. Бу хәлләр Җиһанша хәзрәтнең исеме таралуга, шәкертләре артуга сәбәп булды. Башка­лар да, моны күреп, "ул хәлфәләр Җиһанша хәзрәттән укып галим булганнар", дип белделәр; хәлфәләр күп дип шәкертләр килде, шәкертләр күп дип хәлфәләр килделәр. Күп муллалар балалары вә бай балалары да килде; бәгъзесе укыды, бәгъзесе укытты. Халык та моны күрде. Күп адәмнәр Җиһанша хәзрәткә иярде. Җиһанша үз авылындагы муллаларга вә башка авыл муллаларына да өстен булды.
Шуның өстенә ишанлык флагыны да күтәрде. Күп адәмнәрне каршысына китерде. Күккә очырды, җир астына да төшерде. Диңгез кичерде, сыйраттан уздырды, җәннәткә гиздерде, хуриларны21 күргәзде. Үзенә иярмәгән адәмнәрне, шайтан юлдашы яхуд мөнафыйклар дип, мөшрикләр22 янына тездерде... Җәһәннәмгә кергезде... Буныңлә бәрабәр үзенә шәригать юлыннан тар бер юл төзеде, ул юлдан йөрмәгән адәмнәрне, бәгъзе галимнәрне дә: "Алар юлдан адашканнар",-дип сөйли иде. Үзенә ияргән адәмнәргә шул юлны шәригать юлы дип күрсәтер иде. Ахыры елларда үз юлына үзе дә сыймый, үз юлыннан үзе чыгып йөри башлады. Файданы китерер өчен хәер-дога, зарарны китерер өчен бәддога коралы кулланыр иде.
Хәер-дога өчен Җиһанша хәзрәткә садака бирәләр. Хезмәт итәләр, бәддогадан куркып, нәзерләр әйтәләр, малларыны корбан итәләр. Әгәр Җиһанша хәзрәтнең якын адәмнәреннән берсе фәкыйрьлеккә төшсә, йә хәстә булса, бәлаләрнең иң катысы пәйгамбәрләргә, алардан соң изгеләргә була... Бу адәм Вәлиләрдән23 дия иде. Әмма дош­маннарыннан бере бай булып рәхәттә гомерене кичерсә, Аллаһы Тәгалә сөймәгән адәменә барча теләгән нәрсәләрене дөньяда бирер, дип кенә җелдерә24 иде.
Өшкерү-төкерү белән дә күп авыруларга шифа бирә, күп хәстәләрне тергезә... иде: өшкергән авырулары йә үлә, йә терелә. Терелсә: "Минем өшкерүемнән терелде",-ди; үлсә: "Үлемгә дару юк",-дип җавап бирә иде. (...)
Халыкны дөнья кумаска, дөньядан качарга боера: "Дөньяны ку­саң качар, качсаң куар", – дия иде.
Җиһанша хәзрәт бу сүзне әйтүдә хаксыз дәгел... Җиһанша хәзрәт, дөньядан качып йөри-йөри, бу соңгы елларда дөнья аны әсир әйләмеш, кулына алмыш иде! Җиһанша хәзрәт дөньядан кача белмәдеме?! Югыйсә дөнья аны осталык берлә кудымы?! Җиһанша хәзрәт, кач­кан саен, дөньяның уртасына керә барды. Ефәккә чорналган ефәк эчендәге ефәк корты кеби, Җиһанша хәзрәт тә, дөньяга чорналып, дөнья уртасында калды...
Бер адәмнең өч аты булса, берене садакага бирергә, өч сыердан да берене вә башкача артык малларыны һаман садака кылырга бое­рыр иде. Мөритләр исә андый зур садакаларны үзе кеби бер адәмгә бирмәс, муллага бирүне дә мәгъкуль күрмәс; ишан хәзрәттән баш­кага бирүне теләмәс иделәр. Шул сәбәптән мөритләр, маллары арта башласа, болай дөнья куарга ярамас, бераз ахирәтне дә искә төше­рергә, җәннәттән бераз урын алып калу, сарайлар салыр өчен беразыны ишан хәзрәткә бирергә дип, атын җигеп, арба янына бер ат йә бер сыер тагып, арбасына бер-ике куй салып, иген сатып, берничә сумнар акча да алып, Җиһанша хәзрәткә илтәләр. Садакаларын биреп, җәннәт ачкычларыны алып китәләр иде. Бәгъзеләре Җиһанша хәзрәтне өйләренә кунакка алдыралар да, садакаларыны биреп, җән­нәт ачкычын алып, теләгән урыннарына җәннәткә сарайлар да сал­дыралар иде.
Җиһанша хәзрәт моның илә генә калмый, мәхәллә халкының куштаннарыны кулга алып, бәгъзеләренә дога кылып, берничә йөз дисәтинә җирләрене дә осталык берлә алды, үзенә шактый бер дәүләт хасил кылды.
Инде яшь вакытта уйлаганнары күбесе тугры килде: ике остабикә алды. Бере мулла кызы, бере бай кызы; алар да үзе уйлаганча туры килде: бере симез бәдәнле, йомшак тәнле, кара кашлы, кара күзле; вә бере дә нәфис тәнле, нечкә билле, ак йөзле, күксел күзле иде. Янә дә бер урта буйлы, соргылт күзле, кызыл йөзле вә алма битле кызга күзе төшеп, бик дәртләнеп алырга йөрде исә дә, бу юлы никтер теләгәне булмады.
Җиһанша хәзрәт шул заманның бөек бер адәме булгач, гавам халкы вә бәгъзе аңар ияргән муллалар да аңа киңәшкә киләләр, һәр эшләрендә аңа киңәш итәләр. Аннан гакыл алып китәләр дә аның белән эш итәләр иде. Халыкның алга китүен уйлаган бер заманда, ул аларны берничә адымнар артка кайтарып җибәрә иде.
Җиһанша хәзрәтнең игътикадында25: мөселман падишалыклары арасында Бохарадан куәтле падишалык юк. "Бохараны фәрештәләр саклый, Бохара белән Өргәнечне һичбер падишалар ала алмаслар. Бохараны ком алыр, Өргәнечне су алыр",-дип әйтә иде.
Гомерендә өч кәррә хаҗга барды исә дә, шундаен биек җәмгы­ятьтә булса да, һичбер файдалы нәрсәләр китермәде. Күзе ачылма­ды, фикере төзәлмәде.
Җиһанша хәзрәт тереклек эшләрендә дә халыкка гакыл бирсә дә, аның кәсеп турысында булган фикере игенчелектә Шәрәфи агай­ның сукасыннан, сатуда чүпрәкче Фәтхи агай илә кибетче Шәхми агайның сәүдәсеннән, һөнәрдә, осталыкта тимерче Якуп агайның һөнәреннән үтми иде.
Бәгъзе халык кояш вә ай тотылуның сәбәпләрен вә аның булача­гын электән хәбәр бирүчеләр турысында сорасалар: "Боңа, туры килсә дә, ышанмагыз, бу гаиптән26 хәбәр бирү була, ул хәбәр бирүчеләр каферләр",-дип җавап бирә иде.
Хаҗ сәфәрендә вакытта мөритләре: "Электрик фонарьлары як­тысында намаз укырга ярыймы?" – дип сорагач: "Маеның пакьлеге вә нәҗеслеге беленмәгәнлек сәбәпле, шөбһәледер, ихтиятән27 укы­маска тиеш", – дип җавап бирмеш иде.
Шул ук сәфәрендә, бер рус шәһәрендә мөритләр берлә базарга чыгып, мөселман суйган ит эзләп, руслардан алмаенча, яһүдиләрнең дә яһүди икәнлекләре билгеле түгел дип, ышанмаенча, байтак йөргәннән соң, бер төрекчә белә торган, башына фәс кигән итче әрмәнгә туры килеп, төрекчә сөйләгәнен ишетеп, "менә мөселман ите, Хода каян туры китерде", дип, әрмәннән алмышлар иде.
Газета укучылар гыйлем вә мәгарифкә дәлаләт кылалар28, укырга кушалар дип, "Шулай шул, менә балаларыгызны укытыгыз! Мулла булырлар, мөәзин булырлар" дип, һәркемне муллалыкка укырга ку­ша иде.
Чөнки, аның фикеренчә, гыйлем вә мәгърифәт арттыру-халыкны муллалыкка укытып, мулла вә мөәзин итү берлә һәм динне куәтләү-мәхәллә күбәйтү, һәр мәчеткә ике мулла, бер мөәзин кую­дан гыйбарәт иде. Мәхәлләсендә яза белүче ике адәм булдыгы кеби, исемен язып, кул куя белүче дә өчтән артык юк иде.
Үзенең йорт-җирләрене бик нечкәләп караса да, мәдрәсә эшләрене бик өстән йөретә иде. Аның шәкерт җыюы, мәдрәсә каравы: җигәр өчен ат, савар өчен сыер, йон өчен куй асраудан аермасы юк иде.
Мәдрәсәсендә кырык-илле яшьле хәлфәләр булса да, шәкертләр дә күп булса да, нә дөнья хәленнән вә нә башкасыннан хәбәре бул­маган бичаралар иде. Аларча, "Җиһанша карт кеби дөньяда галим юк. Бу мәдрәсә кеби җир йөзендә мәдрәсә юк". (...)
Җиһанша хәзрәтнең ике абыстайдан күп мәхдүмнәре, үткен вә кабилиятле балалары булса да, анларга тәрбия биреп, яхшы тәрбия­ле мәдрәсәләрдә укытып адәм итә алмады.
Мәдрәсәсене дә тәртипкә салып, вакыфлар тәгаен иттереп24, даи­ми сурәттә нигезне тазартып калдырырга кулыннан килмәде. Күп вакытлардан бирле дәвам итеп килгән вәкыфлы Бохара мәдрә­сәләрендә укып кайтса да, аннан гыйбрәт алып, үз мәдрәсәсене дә шул мәдрәсәләр кеби итәргә һич тә хәтеренә килмәде. Башка эшләр хакында бик күп төшләр күрсә дә, мәдрәсә хакында бер кәррә дә төшенә иңмәде. Халык файдасына сарыф ителәчәк акчаларга, җәннәт сарайларыны сатып, үзенә сарайлар салдырды. Праклар сатып30, ат­лар алды; шул сәбәптән аңа ияргән кешеләр барчасы гыйлемнән мәхрүм калды. Шулай итеп, Җиһанша хәзрәт берничә еллар халык­ның малыны вә ашыны яхут башыны рәхәт-рәхәт ашады исә дә, бәгъзе вакытларда бугазына аркылы китерүчеләр дә булды. Ахыры гомерләрендә бәгъзе фикерле адәмнәр тарафыннан газета вә рисаләләр чыгып, бераз хафа кыла31 башладылар.
Җиһанша хәзрәтнең мөдәррис булып, кызып дәрес әйтергә, шәкерт күбәйтергә, атаклылыгыны җәяргә тырышкан вакытларын­да гына Шакир мәхдүм Кышкардан32 кайтып, таш мәчеткә имам хатыйп мөдәррис булып, боның күңеленә курку салды. Чөнки Шакир мәхдүм Кышкар мәдрәсәсендә укыла торган "фәннәрне" һәркайсын күргән. "Ханимелла"ны, "Казый мирза"ны33 вә башка Хашияләрне34 дә күреп үткән. Казанга, Түнтәргә моназарага, бәхәсләшергә йөргән, мөҗадәлә35 берлә күп адәмнәрне җиңгән иде. Шул сәбәптән оятсыз­лыкка өйрәнгән, һичберәүдән курыкмыйча сөйләргә гадәтләнгән: үзе­нең фикереңчә, күкрәгенә җәүһәрләр тутырып килгән иде. Шакир мәхдүм мулла булгач та, үзен белдерергә, халыкка үзене галим итеп күрсәтергә, ничек тә булса бер кәррә Җиһанша хәзрәтне сүзгә керештерергә, селкетергә уйлап йөри торгач, Җиһанша хәзрәтнең дәре­сенә керде. Дәрес бирә башлагач, бераздан соң, Шакир мәхдүм аның бер сүзеннән элеп алды да селкеп салды. Җиһанша хәзрәт җавапка кереште исә дә, ахырда үзенең терәлеп калачагын сизде; Шакир һаман да бар куәте берлә кычкырып, башын селкеп-селкеп, бармагыны Җиһанша хәзрәтнең күзенә төртеп-төртеп сөйли иде.
Sez Tatar ädäbiyättän 1 tekst ukıdıgız.
Çirattagı - Җиһанша хәзрәт - 2
  • Büleklär
  • Җиһанша хәзрәт - 1
    Süzlärneñ gomumi sanı 4508
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2028
    33.2 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    48.3 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    55.4 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Җиһанша хәзрәт - 2
    Süzlärneñ gomumi sanı 4470
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 2188
    31.9 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    45.5 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    53.0 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.
  • Җиһанша хәзрәт - 3
    Süzlärneñ gomumi sanı 186
    Unikal süzlärneñ gomumi sanı 175
    36.5 süzlär 2000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    47.8 süzlär 5000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    52.2 süzlär 8000 iñ yış oçrıy torgan süzlärgä kerä.
    Härber sızık iñ yış oçrıy torgan 1000 süzlärneñ protsentnı kürsätä.