Җиһанша хәзрәт - 2

Шуннан соң Җиһанша хәзрәт бераздан соң сәгатен ачып карады да: "Чакырган җир бар, китәргә вакыт икән",-дип, дәресне тәмам итеп, чыгып китте. Шакир мәхдүм, Җиһанша хәзрәтнең хәлен бе­леп, китеп барды. Шәкертләрнең дә зирәкләре эшне сизеп калды. Җиһанша хәзрәт бу хәлдән кылган фаразларына, корган планнары­на Шакир мәхдүмнең каршы киләчәгенә төшенде.
Шакир мәхдүм дә, атасыннан калган бер кечек мәдрәсәсендә мәхәллә балаларын җыеп, үзенең кардәш-ыругларыннан берничә мул­ла балаларыны да китереп, дәрес әйтә башлады. (...)
Җиһанша хәзрәт һәм бу вакытларда тик ятмады; юлны башка як белән каплады. Әлеге ишанлык крепосте белән Шакир мәхдүмнең һөҗүменнән үзен саклады. Янә күп адәмнәрне үзенә мөрит итте. Эшләре янә алга китте.
Шакир мәхдүмнең мөдәррислеге озакка бармады. (...)
Тәмам тыныч кына бервакытта ахыргы елларда Хәсән исемле бер мулла Җиһанша хәзрәтнең юлына каршы килде. Хәсән мулла үзе дә ачык фикерле бер мулла иде. Шул сәбәптән Җиһанша хәзрәтнең эшләрене, килешмәгән җирләрене халыкка берәм-берәм күрсәтте. Күп адәмнәрне үз фикеренә ияртте. Хәсән мулла яшь ва­кытта Җиһанша хәзрәт мәдрәсәсендә укып, ул мәдрәсәдәге кимчелекләрне төшенгәч шәһәр мәдрәсәсенә китеп, анда да теләгәне рәвештә канәгатьләнмичә, чит мәмләкәтләрдә дә гизеп, ахырда авылына кай­тып имам булган иде. Хәсән мулланың авылы Җиһанша хәзрәтнең авылыннан утыз биш чакрымда исә дә, ул тарафта Җиһанша хәзрәтнең мөритләре күп булганлык сәбәпле, аның барып йөри торган авылларыннан иде. Бу авылның атаклы байларыннан улан Искәндәр хаҗи да Җиһанша хәзрәтнең мөритләреннән һәм бик дус булып йөрешә торган адәмнәреннән иде.
Искәндәр хаҗи Җиһанша хәзрәткә мөрит булса да, үз авылының мулласы-Хәсән мулланың атасы улан Хафиз мулланы да бик сөя, бер­берләре илә йөрешәләр. Хәсән мулланы да үз баласы кеби күрә иде.
Хәсән мулла бала вакытта Искәндәр хаҗиларга килә. Искәндәр хаҗи: "Минем мулла киявем килгән", – дип көлә. Хәсән мулла, оялып, каршыларыннан чыгып китә иде.
Чөнки Искәндәр хаҗиның Фәхрелбәнат исемле бик гүзәл бер кызы бар иде. Хәсән мулла, атасы алдында "кияү" дигән сүздән оял­са да, аулак калган вакытларда Фәхрелбәнат белән бакчада күзгә күз карашып, сөйләшеп йөриләр иде. Чөнки иске заман гадәтенчә, Фәхрелбәнатның сигез яшендә гакде никахы36 улган иде.
Хәлбуки, бу хәлләрдән хәбәрсез Җиһанша хәзрәт, Искәндәр ха­җиның кызына кызыгып, өченчелеккә алырга үзенчә беркетеп куй­ган иде. Фәхрелбәнат исә, сигез яшендә Хәсән муллага никахы баг­лану сәбәпле, Җиһанша ишанның тозагыннан котылган иде.

* * *

Мартның ахырына карлар эри башлап, чокырларда сулар күренә; кар астындагы чүпләр, саламнар да барчасы көннән-көн өскә күтәрелә, урамнарда җыелган сулар янында "кыйгак-кыйгак!" дип кычкырган каз тавышлары да ишетелә...
Бу дәртле көннәрнең берсендә иде ки, Искәндәр хаҗи һәм аб­зарга чыгып, кулына көрәк, алып, җыелып торган суларны агызып йөри иде.
Бу вакытта Искәндәр хаҗиның колагына шалтыр-шолтыр тавыш ишетелде, капканы ачып карады; килеп туктаган тройканы, чанада утырган Җиһанша хәзрәтне күрде. Хаҗи, капканы ачып, хәзрәтне каршы алып күрешкәч, өйгә алып керде. Искәндәр хаҗи хәзрәтнең хәбәрсез, чакырусыз килүенә гаҗәпсенде... Исәнлек-саулык сора­шып чәй эчә башлаганда, Искәндәр хаҗи: "Хәзрәт! Сезне ничек болай җил ташлады? Кайда булса бардыңызмы?" – диде.
Җиһанша: "Юк... тугры сезгә килдем".
Искәндәр хаҗиның соравына сәбәп шул: Искәндәр хаҗига Җиһан­ша ишанның килә торган вакытлары мәгълүм иде. Бер мәртәбә тәкәләр симергәч, бер мәртәбә каз-үрдәк өлгергәч, бер мәртәбә су­гымнар суйгач килеп, кунак булып китә торган гадәте бар иде.
Шундаен уйламаган бервакытта Җиһанша ишанның килүе Искәндәр хаҗины шөбһәгә төшерде.
Җиһанша ишан, һаман йомырка салырга йөргән тавык кеби йөре­неп, сөйләгән вакытта әйтер бер сүзе бар кеби беленә иде.
Җиһанша ишанның мөритләре дә ишетеп ишан берлә күрешергә килделәр. Икенче көн өйләренә ишанны кертергә вәгъдә алып кит­теләр.
Кич булгач, янә дә чәй эчәргә утырдылар, кунак бүлмәсендә ишан белән хаҗидан башка бер адәм юк иде. Чәй арасында шул сүзләр сөйләнде:
Ишан:
– ... агай мәчеттә күренмәде.
Хаҗи:
– Яшь кәләшне ташлап китә алмый торгандыр.
– Ул яшькә өйләндеме?
– Ул хәзер яшәрде...
– Яшь хатын яшәртә бит...
– Яшь абыстайны алгач, сез дә яшәргән идегез.
– Мин ул чакта яшәргән идем дә, хәзердә картая башладым, шул сәбәптән яңадан яшәрергә исәпләп торам...
– Хәзрәт! Алай булса яшәртик... Шәригатьтә дүрткә кадәр дөрес дисез бит.
– Шәригать икедән башлап дүрткә кадәр өйләнергә куша...
– Алай булса, яшәртәбез.
– Хаҗи әфәнде, тугрысыны дисәм, минем яшәрмәкем синең кулыңдадыр. Әүвәл төшемне сөйлим дә соң үзегез дә аңларсыз.
Бер көн рамазан шәрифнең әүвәлге җомгасын укыдым да, җом­гадан соң зиратларга барып, ясин шәриф укып кайттым. Икенде вакыты керде, мәчеткә бардым. Икенде, ахшам укыгач, өйгә кайт­тым да, ифтар итеп37, хөрмә ашадым. Соң бер мең тәһлил әйттем дә, тәһарәт алып, тәравихка бардым. Җәмәгать берлә ястү вә тәравих намазларыны әда кылгач38, өйгә кайтып, бер хөрмә ашап, фәкать бер чынаяк су эчеп, укый килгән Коръәнем бар иде, шуны укыдым. Арыгач, баш очыма сырган чапанымны куеп кына йокларга яттым.
Шул вакытта төшемдә бик һәйбәт чылтырап ага торган бер елга­ның буенда ямь-яшел чирәм өстендә булдым; дөнья йөзе яп-якты, кояш күтәрелеп зөха намазының39 вакыты елгадан тәһарәтләндем. Суы көмеш кеби саф һәм дә татлы иде. Шул вакытта шәехем хәзрәтләре каршымда булды. Янында ак сакаллы, нурлы йөзле бер карт һәм бар иде. Һәр икесе берлә күрештем. Картның куллары йоп-йомшак, мамык кеби, бармагында сөяге юк иде. Шәехемнән ул картның кем улдыгыны сорадым, ул: "Хозыр галәйһессәлам",-диде. Ул карт та бәнем кем улдыгымны сорады. Шәехем: "Татарларның шәехләре өстендә баш шәех дәмулла Җиһанша бине Дәүләтша­дыр... Татар галәмендә сезнең гаеп ирәннәр арасындагы котып армәртәбәсендә40 улан адәмдер. Димәк ки, татарларның котыбидыр. Вә һәм үземнең хәлифәләремнең арасында иң сөеклесе вә бөеге улдыгыннан, үземнең ләкабемә41, фамилиямә тоташтырдым, һәм дә... авыл­ның Искәндәр хаҗиның дәмады (кияве) булачактыр",-диде. Карт: "Бәрәкалла",-дип кычкырып җибәрде. Шул тавышка уяндым; һаман шул тавыш колагымда ишетелә. Янымда хуш исләр килә, бөтен җаным вә тәнем рәхәтләнә иде, бу төшемә бик гаҗәпсенеп, сөбха­налла, дидем дә бик озак уйлап яттым. Сезне бик дус күргәнлегем сәбәпле кәримәгез42 Фәхрелбәнатны да балам кеби сөя идем! Шул сәбәптән аның хакында бик кайгыртам. Яхшы, тәүфыйклы гына бер юлдаш бирсен дип, Хак Тәгаләдән сорый идем. Чөнки заманнар бо­зылды, яхшылар да азайды. (...) Шул сәбәптән бән сезгә килдем, Фәхрелбәнат ничә яшьтә? Бу изге эшкә кайчан керешергә, шуны сездән белмәкче, үземнең дә фикеремне сезгә белдермәкче, киңәш итмәкче булдым.
Хаҗи:
– Хәзрәт, минем кызым хәзердә бик яшь бит.
Ишан:
– Шәригатемездә яшь булса да никах дөрестер; үз арамызда ни­ках кылырмыз да, вакытына кадәр үзегездә торып торыр. Кунакка килгән вакытларда гына күрешеп, сөхбәт кылырбыз43.
Вакыты җиткәч, зөфаф44 улыр, өемезгә барыр. Теләгән вакытын­да сезгә килер, шул рәвештә гомерене рәхәттә үткәрер. Бу эшкә, әлбәттә, үзе дә разый булыр... Бондай шәехләр арасында булган серләрне һәркемгә сөйләргә дә дөрес дәгелдер. Әмма сез минем иң якын, иң сөйкемле мөритләремнән булганлыктан, сезгә сөйләдем. Хәзрәте Әбүбәкер хәзрәте рәсүлгә ничек иде, сән дә бәңа шуның кеби иң якын дусларымнансың. Кызыңыз Фәхрелбәнат та хәзрәте Гайшә кебидер! Фәкать арамызда бернәрсә генә калды. Фәхрелбәнат бәнем никахымда була... Боннан башка тарафларыны үзеңез дә бе­лерсез. Яхшы гына уйлап караңыз!
Хаҗи:
– Хәзрәт! Мин сезгә турысыны дисәм: минем кызым сигез яшендә икән вакытта сөекле бер егеткә шәригатьчә никах ителмеш, багланмыштыр. Хәзердә аның никахы үз ихтыярындадыр. Шул сәбәптән сезгә һич тә әйтер сүзем юктыр. Чөнки бәнем ихтыярымнан чыкмыштыр.
Ишан:
– Алай булса да Фәхрелбәнат ихтыярлыдыр, балига45 булганнан соң теләгән адәменә бара белер. Сез минем хәбәремне дә анасы аркылы әйттереп караңыз! Мин үзем дә, аны вәгазь-нәсыйхәт кылып, бер мәктүп язармын. Хаҗи:
– Әйттереп карармын, хәзергә сабыр итеп торыңыз.
Ишан:
– Шәригать изге эштә ашыгырга куша...
Искәндәр хаҗи Җиһанша хәзрәткә вәгъдә бирмәде. Шулай бул­са да хәзрәт Фәхрелбәнаттан өметне кисмәде; хаҗида бер көн то­рып, өенә кайтып китте.
Бичара Искәндәр хаҗи шул дәрәҗәгә килгән иде: әгәр дә Фәхрелбәнат Хәсәнгә никах иделмеш булмаса, ишанга бирүендә шик юк иде...
Башка мөритләре булса, "бөек дәрәҗәләргә ирешәм", дип, хаты­нын сораса, аерып ишанга бирәчәкләр иде!..
Хәсән мулла атасы урынына имам булгач авыл халкына күп фай­далы эшләр кылды: каенатасы Искәндәр хаҗидан мәктәп салдырып, мәчет вә мәктәп файдасына вакыфлар куйдырып, мөгаллимнәр ал­дырып, яшь балаларга татарча уку-язу үгрәтеп, русча укыту хакын­да да ярдәм итте. Чөнки балалар кыш айларында җиде ай мөселман­ча укып, бер ай хәл җыеп, соң өч ай русча укып, янә бер ай рәхәт улдыктан соң, мөселманчаны укырга керешәләр иде. Уку-укыту ха­кында булган мәсарифнең46 күбрәге Искәндәр хаҗиның кесәсеннән алынып, калганы мәхәллә халкының баерак адәмнәреннән җыелып алына иде.
Шул сәбәптән ошбу авыл халкы, берничә елдан соң, башка авыл­ларга караганда яхшы гына алга киттеләр, яхшы гына көн иттеләр.
Иген иктеләр, сәүдә иттеләр.
Хәсән мулла һәр җомгада халыкны гыйлем вә мәгърифәт, һөнәр вә сәнәгать47 илә кызыктырыр; бу тугрыда Коръәннән һәм пәйгамбәремезнең тәрҗемәи хәленнән сөйләп, халыкка аңлатыр иде.
Бу авылда һәр атнада бер мәртәбә базар; елда бер мәртәбә яр­минкә була иде; Искәндәр хаҗи, Хәсән мулланың мәслихәт күрүе сәбәпле, базар янында бер чәйханә салдырган иде. Моның аты чәйханә булса да, асылда көтепханә иде. Бу көтепханәдә төрле ки­таплар булыныр; берничә русча газеталар вә бәгъзе мөселманча газеталар да килер иде. Ярминкә вакытларында күп адәмнәр керер. Төрле җирдән килгәң адәмнәр булыныр. Китап-газеталар укырлар, бер-бере белән күрешеп, сөйләшеп утырырлар. Гүзәл бер гыйлем мәҗлесе кылырлар иде.
Базар көннәрендә ул чәйханәгә Хәсән мулла үзе дә керер. Чәйханәдәге адәмнәрнең барчасы илә күрешер. Газеталардан кирәк җирләрне халыкка укыр, аңламаган җирләрне аңлатыр. Халыкка сөйләр. Халык та, чәйләрене куеп, тыңлар иделәр.
Хәсән мулла надан муллаларны, риялы суфыйларны, ялганчы ишаннарны сөйми. Анлар хакында ачы вә үткен сөйли иде. Шул сәбәптән муллаларның күбесе Хәсән мулланы алдында мәхдүм хәзрәт дисәләр дә, артында "ахыр заман мулласы, трактирщик", дип әйтәләр иде.
Көннәрнең берендә, ярминкә вакытында, чәйханәнең залында Хәсән мулла вә башкалары: берсе бер ишан углы, икенчесе Җиһан­ша ишанның шәкертләреннән, берсе кырык яшьлек карт хәлфә, вә берсе дә яшь фикерлеләрдән улан яшь хәлфә, болардан башкалары кайсы мөрит, кайсы мулла, кайсы сәүдәгәр, төрле җирдән килгән адәмнәр бар иде. Хәсән мулла кулына бер мөселман газетасы алып укый башлады. Газетада, идарәгә мәктүпләр кыйсмендә48, берничә хәбәрләр язылмыш иде. Хәсән мулла шул хәбәрләрне укый башла­ды. (...) (Саратов, Түбән Новгород һ. б. губерналардан килгән бу хатларда кайбер ишаннарның кылган гамәлләре, сорыкорт булып яшәүләре языла.-Төз. Ш. С.)
...Шуннан ишан углы сүзгә кереште: "Менә мин үзем дә ишан баласы, атам берлә йөреп, мөритләре килгән вакытта атамның анларны ничек алдаганыны күзем берлә күрә киләм.
Бер кәррә атам мөритләре илә бер авылга бардылар. Авылдан барчасы бергә кайтырга юлга чыкканда, ярты юлга җиткәч, атам мөритләренә: "Бер нәрсәм онытылып калган", дип, кире шул авылга кайтыр; мөритләре белми торган бер тугры юлдан китеп, өемезгә кайтыр да караватына ятар. Бервакыт мөритләр дә безгә кайттылар. Әткәмезнең аерылып кире киткәнен әйттеләр. Атларыны тугарып, өйгә керделәр. Ишаннарыны күреп, ни дияргә дә белмәделәр.
Бер кәррә атам берлә бер мөритенә кунакка бардык; капкадан кердек, абзарда кем дә юк; бер чебешле тавык чебешләрене ияртеп йөри иде. Шул арада атам бер чебешнең муенын борып коега бәрде; атамның бу эшенә мин дә бик гаҗәпләндем. Соң безне күрделәр, каршы чыктылар. Өйгә кердек, чәй хәзерләделәр, хуҗа үзе чәй ясап чынаякларны каршымызга куйды. Атам бераз чәй эчмәенчә торды да: "Бу чәйнең суын кайдан алдыгыз?"-дип сорады. Хуҗа: "Коедан алганнар",-дип җавап бирде. Атам: "Бу су нәҗестер, башка су белән яңадан куегыз",-диде. Шуннан соң башка су берлә куеп китерделәр; коеның суын түгеп карагач, коедан үлгән чебеш чыгып, халык бар­часы хәйран калдылар.
Минем атам бәгъзе вакытта исерткеч эчә, кеше малыны да алу­дан курыкмый иде. Әгәр дә аңа каршы сөйләүчеләр булса: "Минем дәрәҗәм бөектер, һәр нә кадәр гөнаһ эшләсәм дә, минем дәрәҗәмә күрә юк хөкемендәдер!.. Диңгезгә күпме нәҗес төшсә дә нәҗес­ләнмәгән кеби, мин һәр нәкадәр гөнаһлар кыйлсам да, дәрә­җәмә күрә тузан кадәр дә улмаз..." – дия иде", – дип сүзене бетерде.
Сәүдәгәрләрнең берсе: "Бер көн безгә бер шәехнең мөрите ку­нарга килде. Кием тегүчеләребез дә бар иде. Анлар янында кунарга боердык. Кич булгач, тегүчеләр кием тегә, мөрит йоклар өчен сәндерәгә менгән иде, сәндерәдә тегүчеләргә таба карап, йөзтүбән ятып, тәсбихын шылтыратып арып йокыга киткәч, төшендә каршысында бер диңгез күрә... Диңгезнең янында үзенең шәехе карап то­ра, имеш. Шәехтән: "Бу нинди диңгез?" – дип сорый. Шәех: "Мәгърифәт диңгезе",-дип җавап бирә. Мөрит: "Чумаеммы?"-дип, каты тавыш белән илерә, мөритнең тавышын тегүчеләр ишетеп: "Чум! чум!" – дип көләләр, мөритнең колагына "чум!" дигән сүзләре керә; мөрит шәехтән әмер булды дип гөман идә. Шуннан соң мөрит: "Йә, шәехем, сәндән мәдәт49"-дип, сәндерәдән сикереп йөзе белән идәнгә егылып төшә. Тегүчеләр моны күрәләр дә идәннән күтәреп алалар, яңадан сәндерәгә мендереп, эф-теф диярәк яткыралар. Төшен үзеннән сорап, сәбәбен беләләр".
Шул рәвештә наданлыклар вә бозыклыклар хакында күп сүзләр сөйләнде.
Ахырда Хәсән мулла сүзгә кереште: "Һәркем белә торган сүз-«су баштан болгана!» (...) Авылларда халык арасында бозыклыклар күрәбез дә соңыннан карыйбыз шул авыллардагы имамнарга, боларда һәм бозыклык күрәбез дә уйлыйбыз. Боларга кайдан килгән? Соң китәбез аларның укып, тәрбия алып чыккан җирләренә: мәдрәсәләренә вә мөдәррисләренә!.. Аларда һәм тәртипсезлек вә тәрбиясезлекне күрәбез дә янә баягы "су баштан болгана" дигән сүзне кайтарып әйтәбез. Менә зур мәдрәсәләребезне мөдәррисләре­без тәртипкә салсалар иде, шәкертләрне яхшы тәрбия итеп, фикерләр бирер өчен, мәдрәсәләрне һәр фәннән укытыр өчен яхшы тәртип күргән мөгаллимнәр алсалар иде.
Әлхасыйл, һәр нә улса улсын, яхшы имамнар вә мөгаллимнәр хәзерләсәләр иде, алар да авылларга чыгып һәркайсы үз мәсләгендә50 иҗтиһад итеп, фикерләрен төзәтеп, балаларны яхшы тәрбия итеп, халыкны тугры юлга салсалар иде, ул вакытта, бәлки, бераз гына эшләребез төзәлер иде.
Менә иң әүвәл зур хәзрәтләр һәм ишаннарыбызда җитешмәгәнлекләр күренеп тора; мәсәлән, Җиһанша хәзрәт үзенең мәдрәсәсене тәртипкә салмый, хәтта мәдрәсәсендә күпме шәкерт бар идекеннән дә хәбәре юк; күп вакыт дәрескә керми: хәлфәләр дә укытамы, юкмы, аны күрми, шулай булгач, ул мәдрәсәдән кем чык­сын? Аның шәкертләреннән ни чыксын?.. Эшләребездән бар көткәне­без корсак кайгысы улып, тугрылык өчен эшләгән эшебез һич юк­тыр. Мулла булабыз-бәлеш йиәргә51, мөдәррис булабыз-исем җәяргә, ишан булабыз – мал җыярга... Муллаларыбызның каюсына гына карасак та, чыккач та бер кәррә мәдрәсә салып дәрес әйтергә керешә. Ләкин үзендә дәрес әйтерлек куәт бармы, юкмы, аны һич тә уйла­мый.
Җиһанша хәзрәт мәдрәсәсеннән күп шәкертләр чыгып мулла бул­дылар, бер мәчетле авыллар ике мәчет, ике мәчетле авыллар дүрт мәчет салдылар, һәр мәчеткә ике мулла, бер мөәзин куйдылар, үзләре дә Җиһанша хәзрәткә мөрит булдылар. Бер мәхәлләне бишкә аер­сак, бер мулла урынына биш мулла куйсак та, безнең бу надан муллаларыбыздан эш чыкмас. Бонлар илә диннең куәте артмас. Без­нең бу эшләребез, ягъни үзебез надан була торып, фәкать нәфесе­без өчен халык өстендә баш булмакымыз яхуд арамыздан үзебез кеби бер надан кешене өстемездә баш кыйлмакымыз диянәт52 дәгел, бәлки дингә хыянәттер.
Бер фәкыйрь мәхәлләне икегә аерып, бер мәчет салачак акчага бер мәктәп салсалар иде, икенче мулла алачак җиргә бер мөгаллим алсалар иде, яхуд ике мулланың берсе мәхәллә эшләрене карап, икенчесе мәктәптә мәхәллә балаларыны укытсалар иде, шул вакыт­та бераз гына хәлләребез төзәлер иде. Ишан хәзрәтләремез дә ха­лыкка: садакаларыгызны гыйлем юлына бирегез! Авылыгызга мәктәп салдырыгыз! Укучыларга, укытучыларга ярдәм кылыгыз! Балалары­гызны укырга бирегез! Һөнәр-сәнаигъ мәктәбендә тәрбия итегез! Мон­нан артык саваплы эш юктыр, җәннәт-акчасыны гыйлем юлына са­рыф иткән адәмнәргәдер, дип вәгазь-нәсыйхәтләр сөйләсәләр иде, ишаннары өчен малларыны, җаннарыны аямаган мөритләрнең ка­бул итүләрендә шик юк иде.
Бездә исә гыйлем вә мәгърифәткә ихласлы мөритләр балалары­ны укыту хакында ишаннарына киңәш итәләр; ишаннар исә һәркем­не мулла итәләр. Шул рәвештә барчамыз мулла булдык. Ни кыл­дык! Халык телендә мәшһүр сүз: "Син дә мулла, мин дә мулла, атка печән кем сала?!" Шуның кеби, барыбыз да мулла булдык та, атымызга печән салмадык. Атларымыз арып, җәяүле калдык; теләгән җиребезгә җитә алмадык. (...)
Бала анадан туар инсан улып, әгәр дә инсан тәрбиясе бирелмәс исә, калыр хайван улып. Бала – саф бер инсандыр. Үгрәтсәң, һәрнәрсәне белер; шулай булса да кабилият вә сәләхият53 төрлечәдер; барча адәм мулла вә мөәзин түгелдер: бәгъзеләре мулла вә мөәзин исә дә, арада игенче, сатучы, язучы вә башкача һәртөрле һөнәргә сәләхиятле балалар бик күптер, һәр балада үзенә аерым бернәрсәгә осталык буладыр. Бере иген игүче булса, башка бере сәүдә итүче­дер, бере кием тегүче булса, башка бере дә итек тегүчедер. Бере көйләргә оста булса, башка бере дә сөйләргә остадыр. Бере язучы булса, башкасы даручыдыр. Бере атка менүче булса, бере суда йөзүчедер. Бере сурәт алучы булса, башка бере дә өйләр салучыдыр. (...) Кыскасы, һәр баланың үзенә аерым бер фәнгә, бер һөнәргә дәрте булыр. Әгәр дә баланың дәртенә тугры килгән, үзе теләгән фән би­релмәс исә, баланың дәрте югалыр да ул фәннән дә, бу фәннән дә хәбәрсез улыр, адашып, юлсыз калыр...
Баланың нинди фәнгә, нинди һөнәргә дәрте барлыгыны белеп, шул фән яхуд һөнәр мәктәбенә бирелеп, гүзәл тәрбия дә иделсә, ул баланың шул фәндә беренче адәм булуында шөбһә юктыр".
Хәсән мулла сүзене шунда туктатты.
Карт хәлфә: "Җиһанша хәзрәт хакында сөйләгән сүзләрегез туг­ры дәгелдер, чөнки ул коры ишан гына дәгел, ишан һәм мөдәррис­тер. Ничә еллар дәрес әйткән, милләткә хезмәт иткән, мәдрәсә юк җирдә мәдрәсә ачкан, башкалар аның кеби эш күрсәтсеннәр, күреп карыйк",-диде.
Хәсән мулла: "Җиһанша хәзрәт вафат булдисә, шәкертләр тара­лыр, мәдрәсәләре буш калыр, мәхдүмнәре дә дәрес әйтерлек түгелләр. Җиһанша хәзрәт мәдрәсәләрне тәрбия өчен вакыфлар тәгаен итеп калдырса иде, ул вакытта аны мактарга да ярар иде. Безнең мондый мәдрәсәләремез элек заманнардан бирле була килгән нәрсәләрдер. Бер әсаслы, ышанычлы шәйләр дәгелдер. Тычкан уты кеби, караңгыда якты, яктыда караңгыдыр. Җиһанша хәзрәтнең мәдрәсәсендәге тәртип вә ысул да иске заманнардагы чыра яндырып дәрес укыган вакытлардагы ысул вә тәртиптер. Ул заманнарда заһири54 яктылык­лар чыра берлә булдыгы кеби, мәгънәви яктылыклары да шуңа муа­фыйк ысул берлә иде. Хәзердә чыра заманнары үтмеш, шәм вә лампа заманнары да кичмеш, электрик заманнары килмеш. Мәгънәви яктылыклары да шул нисбәттә алга китмештер. Шуның өчен хәзердә безгә укыту хакында булган ысул вә тәртипләремезне ошбу элект­рик заманына туры китермәк тиештер. Җиһанша хәзрәтнең, халык каршындагы дәрәҗәсенә караганда, хезмәте һич юктыр. Мәхәлләсе Җиһанша хәзрәт килгән вакытта ничек надан иде, хәзер дә шулай ук".
Карт хәлфә: "Сез Бохара, Истанбул мәдрәсәләренә карыйсыз. Айларның тәртибе тәмам башка, айларның мәдрәсәләрендә һәркаюсына вакыфлары электән кала килгән була; мөдәррисләрнең жалованьелары килеп тора; әмма Җиһанша хәзрәтнең мәхәлләсе фә­кыйрь, байлар аз, вакыф кылырдай адәмнәр юк, байлар да, вакыф ни нәрсә белмиләр. Җиһанша хәзрәткә жалованье юк, жалованьесыз-нисез шулай дәрес әйткәч, гаеп итеп булмый. Хәзрәт үзе халыктан ни файда күрде?"
Хәсән мулла: "Җиһанша хәзрәт, Бохарадан кайтып бу халыкка мулла булгач, бөек дәүләт иясе булды. Дәүләт исә кайдан килде? Хәзрәт игенме икте, югыйсә сәүдәме итте? Әлбәттә, барчасы милләт акчасыдыр; әйтергә мөмкин ки: милләт Җиһанша хәзрәтне өйләндер­де. Өйләр, сарайлар салып бирде, йөзләп дисәтинә җир бирде. Ях­шы киемнәр кидерде. Кош итләре йидерде, тройкада гиздерде. Кыс­касы, милләт Җиһанша хәзрәтнең һәр сораганыны бирде; мәдрәсәнең вакыфы булачак акчалар вә җирләр-барчасы Җиһанша кулына кер­де. Чөнки дөньясыннан вә ахирәтеннән хәбәрсез улан надан мөритләр Җиһанша хәзрәтне мөршиде камил, ягъни тугры юлга салучы бер милләт атасы дип белделәр...
Үзләренә вә малларыны Җиһанша хәзрәткә тапшырдылар; ан­нан тугры юлны сорадылар, ул ни кушса, аны кылдылар! Маллары­ны Җиһанша хәзрәт кушкан җиргә бирделәр. Балаларына да Җиһан­ша хәзрәт ни эшләргә боерса, шәйлә эшләделәр. Җиһанша хәзрәтнең юлыны пәйгамбәр юлы дип гөман иттеләр; эш Җиһанша хәзрәттә! Теләсә аларны үз нәфесе өчен корбан әйләсен, теләсә аларга туры юлны күрсәтеп, алардан милләткә хезмәт иттерсен..."
Карт хәлфә: "Хәзердә сөйләүчеләр булса да, эшкә килгәндә эшләүчеләр күренми", – диде,
Хәсән мулла: "Әүвәл сөйләргә, халыкның фикерләренә төзәтергә кирәк, фикерләре үзгәргәч, эшкә килгәндә эшләүчеләр дә булыр. Фикер үзгәрмәенчә, эш эшләнмидер. Шуның өчен дә халыкка фи­кер бирмәк бөек хезмәттән хисап ителер; иң бөек адәмнәр дә халык­ка фикер биргән адәмнәрдер..."-диде. (...)
Хәсән мулла сүзен дәвам итеп аннан-моннан бераз башка сүзләр сөйләп утырганнан соң, алар белән күрешеп, чыгып китте.
Хәсән мулланың авылыннан өч чакрым ераклыкта, төшлек тара­фында, төшлек тарафыннан төн тарафына ага торган су буенда Искәндәр хаҗиның су тегермәнедер. Суның кояш батыш тарафында тегермән турысында, судан ерак түгел нарат агачлары арасында Искәндәр хаҗиның дачасы, дачада нарат агачыннан бик гүзәл итеп, төшлек тарафыннан төн тарафына озайтып салынган, түбәләре ти­мер белән ябылган яшел түбәле өйләре күренер. Суның кояш чыгы­шы тарафындагы яшеллекләр Искәндәр хаҗиның печәнлек вә болыннарыдыр. Өйләренең кояш чыгышы тарафында вә төшлек тара­фында чыгып һәр тарафны күреп утырырга, чәй эчәргә, көйле уен­нар уйнап, кошлар сайраганын тыңлап, күңел ачарга бик гүзәл бал­коннары да бардыр. Өйләренең төшлек тарафындагы очында, төшлек ягында өч тәрәзә, кояш батышында өч тәрәзәле кунак бүлмәсе, ку­нак бүлмәсе берлә янәшә төн тарафында бер тәрәзәле Фәхрелбәнат­ның бүлмәседер.
Югарыда сөйләгән идек. Җиһанша хәзрәт Фәхрелбәнаттан өмет­не кисмәде. Фәхрелбәнатка вәгазь-нәсыйхәт кылып, бер мәктүп тә язды.
Хәзрәтнең мәктүбе бик озын, укырга дәртсез булганлык сәбәпле, үзене язмаенча, фәкать мәктүптән аңланган нәрсәләрне генә язабыз.
Җиһанша хәзрәт мәктүбендә хәмед-салават соңында барча гый­бадәтне, руза вә намазларыны, тәсбих вә тәһлилләрене, тәһарәт, намаз соңында яткач күргән төшләрене, төшендә үзенең, икенче кат күктә булып, Хозыр галәйһессәлам Фәхрелбәнат берлә икесенә никах укыдыгыны, үзенең дә пәйгамбәр урынында бер адәм улдыгыны, Фәхрелбәнатның да шундаен бөек адәмнәргә зәүҗә55 булырга тиешле бер кыз улдыгыны... язмыш. Әлхасыйл, мөритләре берлә аулак калганда айларны үзенә каратыр өчен алдаганда сөйли торган сүзләре берсе дә калмаган иде. Фәхрелбәнатка Җиһаншаның мәктүбе тапшырылмастан элек, Хәсән мулла илә Фәхрелбәнатның зөфафлары булган иде.
Фәхрелбәнатның Җиһанша хәзрәткә язган мәктүбе:
"Шәйхе Җиһанша хәзрәтләренә! Мәктүбегезне укыдым. Үзе­гезнең пәйгамбәр мәкамендә56 бер адәм улдыгыңызны бәян әйләмешсез. Вә безне дә бик югары күтәрмешсез! Бездә андый хасиятләр юктыр, гадәтчә генә бер кешебез. Бездә сезнең кеби икенче кат күкләрне сәер иткән57 адәмнәр илә сөйләшерлек гый­лем дә юктыр.
Ничек булмасын, бән үземә Хәсән әфәндене ихтыяр әйләде-кемнең сәбәбене сезгә язам: бәнем әткәм илә Хафиз хәзрәт ике­се дус иделәр. Хафиз хәзрәтнең углы Хәсән мәхдүм илә без дә яшь вакытыбызда бергә уйнап йөри идек, һәрвакытта бер-бере­без илә без дә күрешеп, хәлебезне белешеп, карендәшләр кеби яши идек, бән аны агам кеби, ул да бәне үзенең сеңеле кеби якын күрә иде; ул бәннән алты яшь бөек улдыгыннан, бән дә аңа караганда кечек бер бала идем. Хәсән мәхдүм ундүрт яшькә җит­те, мәдрәсәгә укырга китте. Бераздан Хәсән мәхдүмне кайта­рып, Хәсән әфәнде илә арабызда гакде никах идеп, аталарыбыз безне бер-беребезгә багладылар; фәкать, яшьлегебез сәбәпле, зөфафыбызны үз ихтыярыбызга салдылар; чөнки бән ул вакыт­та сигез яшемдә генә идем. Соң бу эшне һәр икебезгә белдер­деләр. Хәсән әфәндегә дә безгә килергә, бәнем илә бергә йөрергә рөхсәт бирелде. Шуннан соң без йөрешә башладык. Ул мәктәптән кунакка кайта, күрешергә килә, бергә чәй эчә идек, сер сүзләре­безне сөйләп утыра идек. Шул рәвештә электән үк бер-беребез илә гүзәл таныштык.
Бервакытта Хәсән әфәндем шәһәр мәдрәсәсенә китеп, бер­ничә еллар торып кайтты; күп вакытлар аерылып торсак та, мәктүпләр язышып, хәлләребезне белешеп тора идек. Менә бу ел әткәм илә әнкәм, Хафиз хәзрәтләргә киңәшеп, Хәсән әфәнде­не кунакка чакырдылар; анам һәм дә атамның кыз карендәше һәр икәвебез юлдаш вә сердәш булып гомер итәчәгебезне сөйләделәр. Фәкать бәнем өчен хәзердә Хәсән әфәндене үземә ихтыяр итеп, тәҗдиде никах58 кылдырмак тиеш улдыгыны да сөйләделәр дә тәбрик итеп хәер-дога иттеләр.
Шул хәлдә әткәм һәм әнкәм бәне Хәсән әфәнде илә күреште­реп, хәзер дачага озатачакларыны сөйләделәр. Шуннан соң Хәсән әфәндем берлә икәү арбага чыгып утырдык. Әткәм илә әнкәм: "Аллага тапшырдык", дип, озатып калдылар. Озак та үтмәде, дачабызга җиттек, дачадагы өйләребезнең кунак бүлмәсе янында бер бүлмә безнең өчен хәзерләнеп куелган иде. Кунак бүлмәсенә кердек, балхунга59 чәй хәзерләгәннәр иде, Хәсән әфәндем берлә балхунда чәй эчәргә утырдык. Кояш чыгыш тарафына бераз күзебезне салдык: тегермән буасы көзге кеби ялтырап күренә, тирәсендәге яшел таллары да акрын искән җил берлә иренеп кенә селкенәләр иде. Су өстендәге казлар, үрдәкләр, хәтфәдән ясалган йомгаклар кеби балалары илә, суны һич тә селкетмәенчә, акрын гына рәхәт-рәхәт йөзәләр иде. Суның аргы ягындагы яшел чирәмнәр вә печәнлекләр дә күңелгә шатлык бирәләр иде. Суда­гы бакалар, корыдагы бүдәнәләр вә тартарлар, барчасы, безнең куанычыбызны күреп, куанып кычкырышалар; сандугачлар да, көйгә осталыклары сәбәпле, аларны узарга тырышалар. Чәй эч­тек, чәйдән соң төшлек тарафындагы балхунга чыгып, кояш батыш тарафына карап утырдык, кояш бата торган җирдә сыек кына болыт бар иде. Зур алтын шарга охшаган кояш, бо­лыт астына кергәч, гаять тә олуг, ал, кызыл алма кеби бигрәк тә гүзәл булып күренә иде.
Хәсән әфәнде, кояшның җирдән нихәтле ерак улдыгыны, җирдән ничә дәрәҗәдә зурлыгыны, кояш безнең күзебездән югал­гач, Америкада кояш чыгып, көн булачагыны, бездә кояш чык­кач, Америкада кояш батып, төн булачагыны бәңа сөйли иде. Бән дә, бу кеби сүзләрне тыңларга сөйгәнлегемнән, һәм дә бу сүзләр гүзәл бер егетнең кара ефәк кеби мыеклары астыннан, кызыл гөл чәчәге кеби иреннәре арасыннан чыкканга, чын күңелем берлә тыңлый идем. Кояш, безнең берлә исәнләшеп, Америкага китте... Без дә йокы бүлмәсенә кердек.
Сезнең күргән төшләреңезгә безнең кеби кыска гакыллы адәмнәрнең гакылы җитешә алмыйдыр. Без уйлаганча, төшеңез чын төшкә охшамыйдыр. Тәһәҗҗет намазыннан соң исә дә, ул көн күп ашта булганлыгыңыз сәбәпле, ашыңыз сеңеп бетмәгән, күңелләрегез дә сафланып җитмәгән булырга кирәк! Чөнки сез­нең лә безнең арамызда никах булганы юктыр һәм булачак дәгелдер.
Булган никах исә Хәсән әфәнде илә бәнем арамда улмыштыр. Җәнабе Хак Тәгалә барчамызның күңелләремезне саф, фикерләремезне тугры, фигыльләремезне дә төз итеп, кичә вә көндезләрдә вәсвәсә60 бирүче шайтаннарның шәрреннән61, ял­ган төшләрдән мөхафәза62 әйләсен! Амин! диярәк сүземне бетер­дем.
Фәхрелбәнат"

Фәхрелбәнаттан бу мәктүпне алгач, Җиһанша хәзрәтнең өмете бетте. Шуннан соң берничә еллар үтте. Фәкать ике абыстай берлә генә гомер итте. Фәхрелбәнат та хәтереннән чыкты. Мәхдүмнәре вә мәхдүмәләре дә күп иде. Анлар да бере артыннан бере җитте; Җиһан­ша хәзрәт өченче остабикә алуны тәмам онытты. Күңеленә башкача кайгылар төште: мәдрәсәләрнең тәртипсезлеге, шәкертләренең, мәхдүмнәренең тәртипсезлеге хәзрәтнең башына күп бәлаләр ки­терде... Ничә меңләп адәмне юлга салмак дәгъвасында булган Җиһан­ша хәзрәтнең өй эчендәгеләрне дә юлга салырга кулыннан килми торган бер булдыксыз адәм икәнлеген заман күстәрде. Хәзрәтнең үзе ясаган тар юлы бу заманга ярамас улды; соңыннан бу юлга хәзрәт үзе дә сыймас улды. Җиһанша хәзрәт, үз юлына сыймый башлагач, акрын-акрын юлыны киңәйтә иде. Киңәйтә-киңәйтә бәгъзе эшләре шәригать юлыннан да чыгып китә иде.
Мәхдүмнәр дә, бере артыннан бере үсеп, егет булдылар. Мәхдүмнәрне аздыралар дип, берничә шәкертне мәдрәсәдән куып та карады. Алай да дөнья төзәлмәде. Мәхдүмнәре һаман да азган өстенә азды. Хәзрәтнең башына күп бәлаләр килде. Мал вә дәүләткә дә урыннар күбәйде: бер мәхдүме исереп кайтканда урамда егылып, аны мужиклар тотып китергәннәр; икенче мәхдүм, исергән дә бер мужикны кыйнап, ул мужик мәхдүмнең өстеннән прошение биргән; вә бере дә бер шәкертне сугып башыны тишкән. Шәкертләр исә җыелып мәхдүмнең өстеннән хәзрәткә шикаятькә63 килгәннәр; бер тарафтан асрау кыз йөкле булган... Икенче тарафтан мәхдүмәгә бер шәкерт мәктүп язган, аны асрау кыз да белгән! Хәзрәтнең дә ба­шыннан тәмам гакылы киткән иде! (...)
Бер тарафтан Хәсән мулла, Җиһанша хәзрәтнең мәдрәсәләре­нең тәртипсез, шәкертләренең тәрбиясезлегеннән бәхәс итеп, ха­лыкка сөйләмәктә, бәгъзе шәкертләре дә газета вә рисаләләр64 укып, үзләренең кимчелекләренә төшенеп, качып китмәктә, айлардан: "Без­не гыйлемнән мәхрүм иттең, юлдан адаштырдың!" дип язылган мәктүпләр килмәктә иде. Үзенең мәхдүмнәре дә: "Безне инсан итмәдең! Кирәк кадәр тәрбия бирмәдең! Безне югалттың! Алла сәне югалтсын!.." – дия, дәгъвалашмакта иделәр.
Тора-бара Җиһанша хәзрәт ахыр гомерләрендә бер мәхдүмне үз урынына мөдәррис итте вә берсенә ишанлык бирде. Үзенең дә ба­шыннан үткән эшләренә төшенде, аз гына булса да җәзасыны да күрде! Ахирәттә хәлем ничек булыр икән диярәк кайгырта-кайгырта, дөньядан да китте. Мәхдүмнәре кайсы ишан, кайсы мулла бул­ды; башкалары да кайсы анда, кайсы монда таралды. Надан булса да атасы урынына мөдәррис булган углы, шәкертләрне атасыннан кал­ган хәер-дога берлә юатып, бәддога берлә куркытып, берничә еллар тотты; соң ул да, хәер дога вә бәддога кошлары да картайды; шәкерт таралды; мәдрәсәләрнең иске биналары калды... Чәүкәләр, күгәрченнәр оя ясады; түбәләреннән ягмур үтеп, почмаклары җимерелеп, түбәләре тишелеп бетүе мәхәлләнең ямене китәреп, күргән кешеләрнең күңелләренә кайгы китереп торалар иде.
Караңгы төннәрдә бәгъзе җирләре бердән җимерелеп, үтүчеләр дә аны ишетеп, кайсыбер куркак адәмнәр куркынып хәстә булалар, бәгъзе адәмнәр дә төн заманнарында, куркы­нып карагач, төрле нәрсәләр күрәләр, "җеннәр ияләшкән" дип гөман итәләр иде. Балалар исә, мәдрәсә хакында сөйләгән сүзләрне ишетеп, мәдрәсәне җен оясы дип гөман итәләр... Ана­лары "сезне мәдрәсәгә җибәрәбез!" дисәләр, шул сәгать бала­ларның хыялларына Җиһанша хәзрәтнең мәдрәсәләре күре­неп, бердән куркынып китәләр иде. Шул сәбәптән бу авыл халкы балаларыны көч-хәл берлә, акыртып-бакыртып, мәктәпкә илтәләр иде.

1 Биек – бу урында зур, олы мәгънәсендә алынган.
2 Яхуд – яки.
3 Кәррә – тапкыр.
4 Инсаният – кешелек.
5 Иҗтиһад итсә – тырышса да.
6 Игътикад итәр – ышаныр.
7 Морады – уе, теләге.
8 Сонды – сузды, бирде.
9 Төрки таныды – ана телендә язу таныды мәгънәсендә.
10 Сүрәләр – Коръәннән өзекләр.
11 Остаз – өйрәтүче, тәрбияче, юл күрсәтүче; монда сабак укытучы мәгънәсендә.
12 Мөнафыйк – икейөзле кеше.
13 Моназара – бәхәсләшү.
14 Сәфаһәт галәмендә – бозыклык дөньясында.
15 Якыйнән – һичшиксез.
16 Моназир – бәхәскә оста.
17 Йидерә – ашата.
18 Бәһрә – бәхет, өлеш мәгънәсендә.
19 Риясы – ясалмалылыгы.
20 Указны – мулла булу турында бирелә торган документны.
21 Хуриларны – хур кызлары.
22 Мөшрикләр – мәҗүси; ислам динендә булмаучылар.
23 Вәлиләрдән – изгеләрдән.